Leworęczność u dzieci.
OPRACOWAŁA :KRYSTYNA SZTRAMSKA
Organizm ludzki cechuje tylko pozorna symetria. W gruncie rzeczy mamy do czynienia zarówno z asymetrią budowy, jak i funkcjonowania ciała ludzkiego. Wśród przejawów asymetrii anatomicznej szczególnie interesująca jest asymetryczna budowa mózgu. Najbardziej widoczne przejawy asymetrii czynnościowej to dominowanie jednego z narządów ruchu i zmysłu.
Podział ról w obrębie parzystych organów na wiodący i pomocniczy okazuje się korzystny ze względu na ekonomię czynności ruchowych. Trudniejsza do wyjaśnienia jest dominacja narządów zmysłu. Asymetria mózgu jest obecnie pojmowana jako specjalizacja półkul, które ze sobą współdziałają.
Przejawia się w lateralizacji czynności. Wśród modeli lateralizacji wyróżnia się lateralizację jednorodną ( lewostronną i prawostronną ) oraz niejednorodną
( nie ustaloną i skrzyżowaną ).
Inaczej mówiąc lateralizację można określić jako „stronność” lub przewagę jednej strony ciała nad drugą, lub przewagę części ciała, znajdującą się po stronie przeciwnej. Niekiedy termin „lateralizacja” używany jest zamiennie jako „dominacja”.
Cywilizacja ludzka jest cywilizacją ludzi praworęcznych. Wszelkie urządzenia techniczne codziennego użytku są dostosowane do typu praworęcznego.
W każdym jednak społeczeństwie istnieją ludzie leworęczni. Spotykają oni w życiu różnorodne trudności. Związane są one z obniżoną sprawnością ruchową, koordynacją wzrokowo-ruchową, kłopotami z nauką pisania i czytania i rysowania oraz obsługą urządzeń technicznych.
Decyzja „wyboru ręki” jest sprawą rzutującą na całe życie. Wiadomo jest, że ruchy lewej strony ciała powiązane są z półkulą prawą, a ruchy prawej połowy z półkulą lewa. Przewaga jednej strony ciała nad drugą odnosi się do pracy rąk, nóg, parzystych organach zmysłowych.
Lateralizacja jednostronna jest najmniej dotkliwa. Więcej trudności sprawia tzw. Lateralizacja skrzyżowana np.: dziecko leworęczne i lewonożne jest jednocześnie prawooczne.
Dziecko wykazujące skłonności do posługiwania się lewą ręką powinno być przez rodziców obserwowane.
Pozwala to określić jak wczesna jest lateralizacja i jak silny jest jej stopień. Znajomość warunków, w jakich rozwijało się dziecko w okresie prenatalnym, okoliczności porodu i rozwoju po urodzeniu dają możliwość zorientowania się w potrzebie udzielenia dziecku pomocy. Zazwyczaj takie dziecko już w okresie niemowlęcym zdradza symptomy opóźnienia psychoruchowego. W takich przypadkach konieczna jest konsultacja neurologa, psychiatry i psychologa dziecięcego.
Jeżeli już w trzecim kwartale życia obserwujemy tendencję do częstego reagowania lewą ręką, to objaw ten zapowiada wczesną i silną dominację lewej ręki. Na tym najwcześniejszym etapie rozwoju lateralizacji należy pozostawić dziecku całkowicie wolny wybór ręki, by móc lepiej zorientować się, jaki jest genetycznie uwarunkowany model lateralizacji.
W wieku poniemowlęcym, gdy dziecko podejmuje próby samodzielnego jedzenia, należy zaobserwować, w jakim stopniu preferuje ono jedną z rąk czy też może wykorzystuje obie ręce na zmianę.
Zwolennicy „przeuczania” (przestawianie ręki) zalecają, aby już w wieku niemowlęcym podawać dziecku zabawki do prawej ręki, przekładać łyżkę do prawej ręki lub układać ją po prawej stronie talerza. Tam też stawiają kubek, aby prowokować wyciągnięcie po niego prawej ręki dziecka.
Przeciwnicy tego systemu zabraniają ingerencji w aktywność dziecka. Są zdania, że łyżkę należy kłaść u góry talerza, by nie sugerować dziecku wyboru ręki.
W tym okresie dziecko podejmuje pierwsze próby rysowania, podczas których może ujawnić większą aktywność lewej ręki. Jeżeli w sposób zdecydowany preferuje lewą rękę i pomimo naszej ingerencji uparcie przekłada ołówek do lewej ręki należy pozostawić mu prawo wyboru. Należy wtedy czuwać nad prawidłowym trzymaniu ołówka w palcach i na usprawnianiu motoryki rąk, szczególnie lewej. Zasadniczą troską dorosłego powinno być to, aby dziecko chciało rysować i rysowało jak najwięcej. Jeżeli dziecko podczas rysowania na zmianę posługuje się raz jedną, raz drugą ręką, wówczas pokazujemy mu jak należy trzymać ołówek w jednej i w drugiej ręce. W każdym wypadku pozostawiamy dziecku wolny wybór.
W wieku przedszkolnym, gdy doskonalą się czynności manualne należy kontynuować obserwację dziecka. Niektóre dzieci w tym wieku nadal przejawiają oburęczność. W tych wypadkach celowe jest demonstrowanie wzorców praworęczności i zachęcanie do eksperymentowania. Obserwujemy sposób pracy, szybkość i precyzję wykonania czynności oraz stosunek emocjonalny dziecka do posługiwania się każdą z rąk. To wszystko ma na celu ułatwienie wyboru ręki.
W niektórych przypadkach dzieci, które przejawiały we wczesnym okresie tendencję do posługiwania się lewą ręką, przechodzą w wieku przedszkolnym na prawą rękę. Dzieje się to spontanicznie bez nacisku ze strony otoczenia. Gdyby wystąpiły wtedy zaburzenia mowy, niepokój ruchowy trzeba wrócić do lewej ręki.
W przypadku dzieci zdecydowanie leworęcznych nie należy podejmować prób nakłaniania ich do prawej ręki, a raczej wzmacniać rękę lewą. Należy stosować wiele ćwiczeń ruchowych, grafomotorycznych, prawidłowego trzymania ołówka itp. Usprawnienia prowadzić w dobrej, pogodnej atmosferze, z wykorzystaniem atrakcyjnych pomocy, we współpracy z psychologiem, nauczycielem i domem.
W klasie „O” w przypadku wątpliwości diagnostycznych nauczyciel kieruje dziecko na konsultację do psychologa. Jest to bowiem bardzo ważny okres poprzedzający naukę pisania. Problem lateralizacji nieodłącznie wiąże się z dojrzałością do szkoły, czytaniem i pisaniem. Ważne jest aby dziecko leworęczne było akceptowane i nie czuło się „inne”. Nauczyciel okazując uwagę i udzielając pomocy dziecku leworęcznemu powinien robić to w sposób naturalny i niedostrzegalny dla innych dzieci. Musi więc czuwać nad właściwą atmosferą w grupie i stanowczo reagować w przypadkach prób dyskryminowania takiego dziecka. Wówczas dzieci nie zwracają uwagi na to, że mają leworęcznego kolegę, lub przyjmują to jako rzecz zupełnie zwyczajną.
Trudności w pisaniu dzieci leworęcznych spowodowane są samym faktem pisania lewą ręką, ponieważ nasze pismo jest pismem dla praworęcznych, przystosowane do pisania od strony lewej do prawej. Dla dzieci leworęcznych naturalnym kierunkiem pisania byłoby pisanie od strony prawej ku lewej.
Dlatego rysują one okręgi zgodne z ruchem wskazówek zegara, zaś linie poziome kreślą od prawej do lewej strony. Ta preferencja natychmiast daje o sobie znać gdy dziecko zaczyna pisać wyrazy a także całe „słupki” arytmetyczne w odwrotnym kierunku. Niekiedy ta tendencja zwana „pismem lustrzanym” ustępuje dość szybko. Jeśli utrzymuje się dłużej np.: jeszcze w klasie II są to symptomy zaburzeń.
Dzieci leworęczne zwykle piszą wolniej nie nadążając za klasą. W domu muszą uzupełniać zapisy z lekcji, i odrabianie lekcji przeciąga się w nieskończoność.
Dziecku leworęcznemu sprawia trudność właściwe ułożenie ręki i zeszytu przy pisaniu. Gdy pisze tak jak dziecko praworęczne zasłania sobie tekst, wygina nadgarstek co niekiedy sprawia mu ból, unosi lewy bark skręcając tułów w prawo co powoduje skrzywienie kręgosłupa. W pierwszym okresie nauki pisania dziecko się szybko męczy, uskarża na ból ręki, towarzyszy mu nieprzyjemne uczucie napięcia.
Techniczne trudności w pisaniu wpływają na poziom graficzny pisma: litery tracą swoją okrągłość, są nierówne, źle połączone, mało czytelne, nieestetyczne. Powoduje to stałe obniżanie ocen za prace pisemne, liczne uwagi, zadawane „za karę” dodatkowe teksty do przepisywania. Prowadzi to do niepowodzeń szkolnych.
Podobne lub jeszcze inne problemy mają dzieci u których dokonano przestawienia ręki z lewej na prawą. Dzieje się to poprzez przemoc fizyczną i psychologiczną. Gdy leworęcznemu dziecku w wieku poniemowlęcym przekłada się systematycznie zabawki z lewej ręki do prawej, często reaguje ono oporem i agresją, porzuca zabawkę, zniechęca do zabawy. Podobnie zachowuje się wiele dzieci, kiedy ingerujemy w sposób jedzenia i trzymania łyżki. Powoduje to odmawianie samodzielnego spożywaniu posiłku i utratę apetytu. Taka postawa dorosłych skutecznie hamuje też pierwsze próby rysowania i pisania ołówkiem. Rysowanie natomiast zapewnia usprawnienie motoryki rąk, rozwija proces spostrzegania wzrokowego i koordynację wzrokowo- ruchową. Tym samym przygotowuje do nauki pisania i czytania. Dziecko, które cieszyło się z pójścia do „zerówki”, a później do szkoły szybko zniechęca się do nauki, czuje się „inne”, gorsze. Zmuszane do pisania prawą ręką odczuwa to jako gwałt wobec własnej osoby. Zaczynają się wagary, kłamstwa (nic nie było zadane), symulacja choroby. Dziecko leworęczne niesłusznie zmuszane do używania prawej ręki pisze brzydko, nie nadąża za klasą, co chwila stara się przełożyć długopis do swojej „lepszej” ręki narażając się na karcenie i uwagi nauczycielki, jest zmęczone, smutne i przewrażliwione. Może także być agresywne lub złośliwe. Obarcza winą nauczyciela i otoczenie za swoje niepowodzenia. Mogą wystąpić również nerwice, moczenie nocne, zaburzenia snu, lęki itp.
Dzieci leworęczne mają trudną sytuację nawet wtedy, gdy nie są przedmiotem „niezdrowej sensacji” w swoim otoczeniu i nie stają się „ofiarami” grupy wyśmiewanymi przez kolegów, a także gdy nie są szykanowane przez nauczyciela. Nawet w sytuacji gdy spotykają się z pełną akceptacją i tak mają wiele trudności do pokonania. Aby pomóc dziecku leworęcznemu można w pracy z nim oprzeć się na następujących zasadach:
Zasada I - właściwa postawa wobec leworęczności.
Leworęczność należy traktować jako naturalny przejaw lateralizacji. Z wyjątkiem nielicznych przypadków patologicznych nie jest ona powodem do niepokoju ani nie wymaga działań terapeutycznych. Wokół dzieci leworęcznych należ stworzyć właściwą atmosferę: nie przyjmowania postawy ochraniania ale też nie stawiania zbyt ambitnych wymagań, muszą być one tak jak we wszystkich wypadkach na miarę dziecka.
Zasada II - wczesna diagnoza.
Wskazana jest wczesna diagnoza rozwoju psychoruchowego w tym lateralizacji, ocena poziomu rozwoju umysłowego i osobowości dziecka. Celowe jest aby dziecko z tendencją do posługiwania się lewą ręką obserwować od najwcześniejszych lat, wszechstronnie usprawniać, a z końcem wieku przedszkolnego zdiagnozować.
Zasada III - właściwa decyzja co do programu postępowania z dzieckiem leworęcznym.
Próby posługiwania się prawą ręką mogą być podejmowane przy pełnej akceptacji przez samo dziecko i to w przypadku dzieci oburęcznych i o słabej przewadze ręki lewej, oburęcznych i jednocześnie prawoocznych, prawidłowo rozwiniętych umysłowo, wykazujących dobrą sprawność ruchową prawej ręki, nie przejawiających dodatkowych zaburzeń mowy i zaburzeń emocjonalnych. Dzieci oburęczne i leworęczne o silnej lateralizacji z przewagą ręki lewej, słabe motorycznie, opóźnione umysłowo, u których występują zaburzenia takie jak : jąkanie, reakcje nerwicowe, pismo lustrzane, dzieci nie akceptujące prób „przeuczenia” powinny przyjąć program postępowania dla dzieci leworęcznych.
Zasada IV - prawidłowa postawa dziecka leworęcznego podczas pisania.
Dzieci z oddziałów „O” i klas I wiele czasu spędzają na rysowaniu i pisaniu. Nieprawidłowa postawa doprowadzić może do wad postawy i skrzywienia kręgosłupa. Podstawowe wskazania w stosunku do dziecka leworęcznego to:
dziecko siedząc przy stole powinno mieć obie stopy oparte o podłogę, a oba przedramiona oparte na stole. Plecy wyprostowane, a oś ciała pionowa
tułów nie powinien opierać się o ławkę
dziecko leworęczne powinno mieć przy stoliku sąsiada po swojej prawej stronie
najlepiej gdy światło pada na zeszyt dziecka leworęcznego z przodu lub od strony prawej.
Zasada V - właściwe położenie zeszytu.
Zeszyt w czasie pisania powinien znajdować się w pewnej odległości od ciała osoby piszącej, a tym samym od dolnego brzegu stołu czy ławki. Powinien być ułożony ukośnie, nachylony w prawą stronę. Lewy górny róg skierowany jest ku górze, zaś prawy górny - ku dołowi. Dziecko powinno dowolnie regulować kąt nachylenia zeszytu nawet tak dalece, że może on znajdować się w położeniu niemal pionowym do krawędzi ławki. Duży kąt nachylenia jest korzystny szczególnie w sytuacji gdy dziecko jest leworęczne. Zeszyt powinien znajdować się nieco na lewo od osi ciała leworęcznego dziecka.
Zasada VI - prawidłowy sposób trzymania ołówka, długopisu.
Od pierwszych prób wykonywania przez leworęczne dziecko czynności graficznych trzeba zwracać uwagę na:
uchwyt ołówka - dziecko trzyma ołówek w trzech palcach pomiędzy kciukiem i lekko zgiętym palcem wskazującym opierając go na palcu środkowym.
ręka trzymająca ołówek powinna znajdować się w odległości 2 cm od powierzchni papieru.
Zasada VII - prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia.
Istnieje możliwość opanowania poprawnego i optymalnego układu ręki dziecka jeśli rozpocznie się wdrażanie właściwych odruchów ruchowych pomiędzy 6 - 8 rokiem życia.
Próby zmiany pozycji ręki należy zaniechać jeśli zauważymy opór dziecka, zniechęcenie do zajęć graficznych lub wzmożenie napięcia mięśniowego, zwolnienie tempa pisania. Prawidłowy układ dłoni, nadgarstka i przedramienia u dziecka leworęcznego powinien być następujący:
dłoń wraz z nadgarstkiem stanowi przedłużenie przedramienia ( układ liniowy ), brzeg dłoni, nadgarstka i ramię opierają się cały czas o stół i zeszyt w którym dziecko pisze i przesuwają się podczas pisania; koniec pióra powinien być skierowany ku lewemu ramieniu lub zmierzać do punktu położonego w połowie odległości między ramieniem a łokciem; podczas pisania przedramię lewej ręki powinno być mniej więcej prostopadłe do zeszytu.
Zasada VIII - właściwa organizacja ruchów podczas pisania.
Podczas nauki pisania dzieci leworęcznych wskazane jest:
dbanie o prawidłowe kreślenie liter poprzez pisanie zgodnie z obowiązującym wzorcem - utrwalenie nawyków ruchowych kreślenia linii pionowych z góry w dół i poziomych - od lewej ku prawej
trening płynnego przesuwania ręki od lewej krawędzi zeszytu do prawej zamiast manipulowania zeszytem
wdrażanie aby podczas pisania liter i wyrazów dłoń i przedramię cały czas pozostawały w kontakcie z zeszytem.
Zasada IX - kontrola i regulowanie napięcia mięśniowego.
U dzieci obserwuje się często zbyt silne lub zbyt słabe napięcie mięśniowe. Towarzyszą temu niekiedy ruchy mimowolne takie jak wysuwanie języka, gryzienie warg, skurcz pisarski. Dziecko leworęczne powinno umieć regulować własne napięcie mięśniowe, kontrolować je, ograniczać tylko do określonych grup mięśniowych.
Zasada X - koordynacja ruchów obu rąk.
Ważne jest aby usprawniać nie tylko rękę wiodącą ale i wspomagającą. Sprawne zapisywanie tekstu jest nie tylko efektem działania ręki wiodącej lecz jej współdziałania z ręką nie piszącą.
Zasada XI - współdziałanie oka i ręki.
Warunkiem poprawnego zapisu, szybkiego tempa i dobrego poziomu graficznego pisma jest możliwość śledzenia wzrokiem czynności pisma: ruchu ręki i powstającego zapisu.
Zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej mogą objawiać się w wolniejszym tempie pisania, niskim poziomem graficznym pisma (dysgrafia) i błędy w pisaniu (dysortografia).
Inną przyczyną zaburzeń może być lateralizacja skrzyżowana w wyniku której mogą wystąpić trudności w czytaniu (dysleksja) i pisaniu (dysortografia). Mogą wystąpić jeszcze takie błędy jak: pismo lustrzane, odczytywanie wyrazów od końca do początku czyli od prawej do lewej strony.
Aby usprawnić współpracę ręki i oka trzeba:
-rozwijanie koordynacji wzrokowo- ruchowej-lewa ręka a wzrok
-rozwijać współdziałanie ręki i oka po tej samej stronie ciała
-umożliwić stałe śledzenie czynności pisania (pozycja ręki, zeszytu, położenie palców, uchwyt długopisu).
Wobec osób leworęcznych i dzieci z nieprawidłową lateralizacją zarysowują się różne postawy: od skrajnie rygorystycznej nie dopuszczającej możliwości pisania lewą ręką do w pełni liberalnej, dającej dziecku zupełną swobodę wyboru ręki, lecz nie dostrzegającej potrzeby udzielenia mu pomocy. Oba te podejścia nie są właściwe. Rodzice i nauczyciele powinni znac problematykę dotyczącą leworęczności i wiedzieć, że ich wysiłki nie powinny koncentrować się tylko na „przeuczaniu” dzieci na prawą rękę choć w wielu przypadkach jest ona uzasadniona. Rodzice, nauczyciele przy współpracy z psychologiem powinni służyć radą i pomocą dzieciom w wyborze ręki dominującej oraz w jej przygotowaniu do pisania. Tego wyboru jednak musi dokonać samo. W przypadku bowiem, gdy tak mało wiemy na temat leworęczności i funkcjonowaniu mózgu decyzja ta wydaje się w pełni uzasadniona.
1
7