METODY WYCHOWANIA RESOCJALIZUJĄCEGO

Opracowanie: Anna Arbszajtis Gimnazjum nr 52 w Bydgoszczy

Problem resocjalizacji, /czyli doprowadzenia osoby do takich form zachowań, które są zgodne z obowiązującymi normami społecznymi i prawnymi/ dla współczesnego społeczeństwa jest problemem niesłychanie ważnym. Tempo życia, przemiany społeczne, rozwój techniki, rosnące wymagania, powodują, że często gubimy się. Nie potrafimy odnaleźć swojego miejsca w społeczeństwie, tracimy „grunt pod nogami”. Pośpiesznie szukamy dróg wyjścia nie zastanawiając się nad konsekwencjami naszych wyborów. Żyjemy w dużym stresie, zastanawiamy się czy stawiane przed nami zadania nie przerastają naszych możliwości, czy poradzimy sobie z nadmiarem obowiązków w domu i w pracy. Polska demokracja jest tworem stosunkowo nowym i wielu z nas nie miało czasu się jej nauczyć. Pokutują dawne nawyki - wszyscy jesteśmy równi wiec należy się nam to samo, a tu nagle jedni mają pracę inni nie, jednych stać na prywatne kliniki innym nie starcza na leki, jedni budują domy, jeżdżą na wakacje inni mieszkają na dworcach i głodują. Takie trudne sytuacje powodują, że w poczuciu niesprawiedliwości odreagowując frustracje zachowujemy się agresywnie wobec otoczenia. Z czasem takie zachowania utrwalają się i pogłębiają.

Tyle zła, nienawiści i agresji, tyle zadanego bólu i cierpienia. Dlaczego? Takie pytanie zadajemy sobie coraz częściej szczególnie, gdy dowiadujemy się po raz kolejny o brutalnym morderstwie popełnionym przez osobę niepełnoletnią. Czym tłumaczyć takie postępowanie u kogoś, kto dopiero wchodzi w życie i uczy się życia?

W każdym społeczeństwie istnieje pewna liczba osób, których podstawowy sposób zachowania znacznie odbiega od przyjętych norm. Dotyczy to dorosłych, a także dzieci i młodzieży. Ogólnie nazywamy to niedostosowaniem społecznym. Termin ten wprowadziła do literatury pedagogicznej w Polsce Maria Grzegorzewska w 1959 roku.

Niedostosowanymi społecznie nazywamy osoby, które nie są zdolne lub nie mogą pełnić ról społecznych zgodnie z oczekiwaniami, ze względu na brak dyspozycji wykonawczych, u osób tych występuje zaburzenie procesów orientacyjnych, intelektualnych i motorycznych. Natomiast jednostki, które nie są zdolne pełnić ról społecznych na skutek negatywnego ustosunkowania się wobec oczekiwań społecznych nazywamy wykolejonymi społecznie. Wykolejenie może mieć charakter:

• Wykolejenia przestępczego - łamanie norm prawa

• Wykolejenia obyczajowego - naruszenie norm obyczajowych (prostytucja, narkomania, alkoholizm)

Tym ludziom można pomóc powrócić do życia społecznego wyposażając w wiedzę i umiejętności pozwalające na pracę nad sobą. Motywując ich do analizy popełnionych błędów i wyciągnięcia z nich wniosków. Rolę tą pełni pedagogika resocjalizacyjna, której granice wyznaczone są przez:

• Stopień wykolejenia

• Środowisko wychowujące. Im wcześniej resocjalizacja zostanie podjęta, tym bardziej będzie skuteczna. Resocjalizacja podobnie jak lecznictwo może osiągać pełne wyniki lub częściowe, zależy to od:

• Stanu psychicznego jednostki

• przebiegu procesu terapeutycznego

• trafności doboru metod resocjalizacji

Metodyka wychowania resocjalizacyjnego to zbiór zasad, zaleceń, gdzie zawarte są reguły, których przestrzeganie umożliwia efektywne, skuteczne i ekonomiczne osiąganie celów wychowawczych. Jest to dział wchodzący w obręb pedagogiki. Swoje teoretyczne założenia czerpie m. in. z:
-psychologii rozwojowej, wychowawczej, społecznej
-psychoterapii i psychologii klinicznej
-socjologii
- prawa i kryminologii
- innych nauk
Jest określana też jako socjopedagogika i traktowana jest jako jeden z działów pedagogiki specjalnej.

Według Czapówa, zalecenia w resocjalizacji opierają się na twierdzeniach naukowych, które zaczerpnięte są z innych nauk. Opisują zależności zachodzące pomiędzy:
- warunkami i przebiegiem czynności wychowawcy
- czynnościami wychowanka
- osobowościowymi skutkami interakcji wychowawcy i wychowanka

Metodyka informuje o tym, „ co i jak” oraz „ w jaki sposób” ma czynić wychowawca, aby osiągnąć założone cele resocjalizacji. Zalecenia tworzą strukturę mechaniczną. Przyjmuje się w niej najbardziej ogólne zasady wychowawczo-resocjalizacyjne, a podstawą formułowania zasad są przyjęte cele wychowawcze. Dalej w strukturze mamy reguły podporządkowane tym zasadom. Kolejne są dyrektywy wynikające z reguł. Drugim elementem teoretycznych podstaw są modele podejściowe, które przedstawiają uogólniony opis zjawisk o wspólnych cechach, umożliwiają efektowne oddziaływanie na te zjawiska np. osobowość ( możemy ja opisać w przypadku konkretnej osoby, na tej podstawie możemy określić, co należy zrobić, aby tę osobowość zmienić bądź utrwalić w niej to, co dobre. Trzecim elementem metodyki jest aksjologia wychowania.

Rozstrzygniecie poprzez przyjęty system wartości, z którego wynika określony ideał wychowawcy i podporządkowany mu cel wychowania.
Zalecenia strategiczne wg. Jedlewskiego, /strategia- kluczowe ogniwo postępowania, reformującego postawy, inspirującego, ukierunkowującego oraz podtrzymującego proces reedukacji, zalecenia strategiczne- cele etapowe, których osiągnięcie stanowi warunek zdobycia tego głównego celu/, odnoszą się do trzech głównych zadań:
Oddziaływania etiotropowego- usuwania różnorodnych czynników uczenia się postaw niepożądanych, aspołecznych. Odizolowania osób (grup), zmiany warunków, organizowania odpowiednich elementów otoczenia. Wprowadzania w życie dziecka osób znaczących, które go będą inspirowały.
Oddziaływania ergotropowego - przekształcania postaw aspołecznych oraz ich wzajemnych powiązań. Odwoływania się do zainteresowań wychowanka, umiejętności, zdolności, aby wywołać u niego odpowiednią motywację, powodującą pozytywne ustosunkowanie się do obowiązujących norm społecznych.
Oddziaływania semiotropowe - usuwania psychicznych skutków wpływu i oddziaływań czynników znajdujących się w centrum działań etiotropowych.

Główne typy strategii postępowania to strategia zmiany dominacji postaw - dot. kształtowania odpowiednich motywów, ustosunkowań, nastawień pozytywnych i emocjonalnych i społecznych determinantów rozwoju osób resocjalizowanych.. Strategia zmiany integracji postaw- dot. elementów integrujących postawy wychowanka poprzez kształtowanie nowych wzorów osobowych, dot. formułowania nowego obrazu świata i własnej osoby, formułowanie wzorów osiąganie sukcesu życiowego. Działania podejmowane przez wychowawcę obejmują: postulowanie czyli określenie celów operacyjnych, które są możliwe wynikają z uzyskanych wcześniej informacji, na podstawie, których możliwe jest diagnozowanie, optymalizowanie- sporządzanie rozmaitych wersji działania, wybór najlepszego sposobu spośród wszystkich i realizowanie - stosowanie środków zgodnie z ustalonymi wcześniej metodami, w celu osiągnięcia zamierzonych celów.

Ważną rolę spełniają funkcje określone jako konkretne zadania:

1. opiekuńcze - wiążące się z opieka wielostronną, ma na celu rozpoznanie potrzeb zaspokojonych i niezaspokojonych

2. wychowawczo-dydaktyczne - wiodące w resocjalizacji, wiążące się z przysposobieniem wychowanka do funkcjonowania w roli ucznia poprzez aktywny udział w zajęciach
3. terapeutyczne - antropotechnika i kulturotechnika

METODY PRACY RESOCJALIZACYJNEJ

Antropotechnika - gł. elementami są osoby wychowujące oraz psychotechniki wychowania resocjalizującego: -zależność za względu na osobę wychowującego, - ukierunkowanie aktywności (doradzanie, przekonywanie do aktywności wychowanka). Głównym środkiem oddziaływań jest osoba wychowawcy, która stosuje metodę wpływu osobistego. Podstawowym czynnikiem jest więź osobowa z wychowankiem, grupą oraz środowiskiem.

Socjotechnika - głównym elementem są zależności ze względu na grupy społeczne, wpływ ukierunkowany grupy (zarządzanie i samorząd, kształtowanie celów, norm, struktury grupy), intensyfikowanie i podtrzymywanie wpływu grupy (podnoszenie jej prestiżu, integracji z innymi grupami). Podstawowym środkiem oddziaływania jest grupa wychowawcza, odpowiedzialnym jest wychowawca stosując metodę wpływu grupowego

Kulturotechnika - wykorzystuje się elementy dóbr kultury ( pracę, naukę, rekreację, turystykę). Wymienia się trzy odmiany; kulturotechnika aktywności szkolnej, pracowniczej, rekreacyjnej.
Efektywność metod zależy od osobowości wychowanka, uprzednich wpływów społecznych, od sprawności metodycznej, a wiec kwalifikacji kadry, umiejętności wychowawców oraz od klimatu w instytucji resocjalizacyjnej.

Socjo i psychoterapia - jest często rozumiana jako pomoc psychologiczna, czyli powszechna forma przeciwdziałania zaburzeniom zachowania wśród dzieci i młodzieży, zaburzenia te mogą dotyczyć wszystkich sfer życia. Jest to organizowanie środowiska społecznego sprawcy, przestępcy, nieletniego, by sprzyjało jego wyzdrowieniu i co najważniejsze utrzymywało jego zdrowie psychiczne. Akcentuje ona znaczenie kontaktów klienta z osobami z jego otoczenia społecznego dla prawidłowego przebiegu terapii. Socjoterapię i psychoterapię zalicza się do procesów korekcyjnych o charakterze leczniczym, adresowanych do dzieci i młodzieży. Jej istotą jest praca w grupie. Celem tej terapii jest wzmacnianie słabej i delikatnej osobowości młodych ludzi, dzieci poprzez realizację celów rozwojowych i edukacyjnych. Wiąże się to z tym, że zaburzenia rozwojowe i edukacyjne zakłócają proces prawidłowej socjalizacji młodzieży i dzieci, utrudniają ich rozwój osobisty, społeczny oraz powodują i intensyfikują trudności w szkole, rodzinie, grupie rówieśniczej, koleżeńskiej. Metoda jest bardzo pożyteczna, pozwala młodym ludziom radzić sobie z różnorodnymi problemami w domu, w szkole, społeczeństwie i w środowisku rówieśniczym. Trudne sytuacje mogą przerastać psychiczne i fizyczne możliwości dziecka a socjoterapia pomaga w ich skutecznym i pozytywnym ich rozwiązywaniu. Cele terapii ściśle korespondują z wiekiem jej uczestników, są dostosowane do kolejnych faz życia, pozwalają zrealizować określone potrzeby dziecka, nieodzowne w jego dalszym rozwoju. Ćwiczenia socjo i psychoterapeutyczne są doskonałą okazja do wypróbowania i wyćwiczenia przez dziecko nowych sposobów zachowania oraz do nabycia nowych umiejętności zwłaszcza interpersonalnych. Chodzi tu o takie umiejętności jak; asertywność, podejmowanie decyzji, radzenie sobie z trudnymi sytuacjami, otwartość. W programach tych stosuje się najróżniejsze metody pracy z grupą. Praca w grupie bazuje na kręgu i rundkach. Jest to technika dzielenia się z innymi swoimi doświadczeniami. Ta forma jest odmienna od tradycyjnej, szkolnej procedury, gdzie dominuje anonimowość, masowość. Każdy ma bezpośredni kontakt wzrokowy z uczestnikami, sprzyja to nawiązywaniu kontaktu emocjonalnego w grupie, uczy dziecko, że może samo się wypowiedzieć, bez lęku i obawy przed kompromitacją. Odblokowuje to dziecko, sprawia, że jest ono otwarte i spontaniczne. ”Burza mózgów” pozwala zaktywizować grupę i wyzwolić jej potencjał twórczy. Dziecko może nauczyć się jak szukać dobrych sposobów na rozwiązywanie problemów, uczy się, że sposoby te są w nim, trzeba je tylko odnaleźć. Twórczość plastyczna sprzyja lepszemu porozumiewaniu się. Uniwersalny kod plastyki umożliwia dziecku przekazanie uczuć, wrażeń, przeżyć oraz pozwala na odczytywanie treści o charakterze afektywnym. Dziecko rysując czy malując może spontanicznie „wyrazić siebie”. Zabawa jest często stosowana w socjoterapii. Podejmując działalność zabawową dziecko uwalnia się na ten czas od codziennych zdarzeń życiowych, od wymagań otoczenia, od podejmowania ważnych decyzji. Pozwala to też na doświadczenie humoru, nieskrępowanej radości, przyjemności z bycia razem bez zobowiązań, na doświadczeniu odprężenia fizycznego i psychicznego. Uważam, że socjoterapia jest doskonałą metodą resocjalizacji. Jest dla młodych ludzi nieocenioną podporą życiową, pokazuje możliwości dobrego życia, jest swoistym przewodnikiem życiowym, który wskazuje drogę, ale jednocześnie zachęca do jej samodzielnego szukania i to z powodzeniem.

Praca socjalna i resocjalizacja nie stanowią jakichś specyficznych, rozłącznych wobec siebie modeli postępowania ze skazanymi, lecz są swoistymi wariantami, które mogą, a wręcz powinny działać razem. Uważam, że warto zwrócić uwagę na metodę pracy socjalnej w resocjalizacji. Praca socjalna obejmuje zarówno tradycyjnie rozumiana pomoc społeczną świadczoną ubogim jak i pracę z osobami ze środowisk zdegenerowanych, które weszły w konflikt z prawem. Praca socjalna ze skazanym oparta jest o idee wyposażenia przebywającego w więzieniu w pewien minimalny zespół warunków do życia zgodnego z prawem w środowisku otwartym. System postępowania ze skazanymi opiera się o klasyczną triadę; wychowanie korekcyjne, leczenie oraz wspomaganie społeczne. Ten ostatni element jest właśnie domeną pracy socjalnej ze skazanymi. Metoda to jest bardzo potrzebna w tradycyjnej resocjalizacji. Model pracy socjalnej w środowisku zamkniętym zasadza się na koncepcji lepszego wszczepiania skazanych z powrotem do społeczeństwa. Pozwala to na rozwijanie paradygmatu pozytywnego działania, co ważne opartego na społecznej tolerancji dla różnic międzyludzkich. Zakłada, że każdy ma prawo do indywidualnego stylu życia, do manifestowania swojej odmienności kulturowej czy etnicznej. Jej celem jest podejmowanie działań zmierzających do udzielenia jednostce pomocy w lepszym powrocie do społeczeństwa. Praca socjalna ze skazanym jest metodą bardzo pożyteczną, praktyka pokazała, że pomogła już wielu skazanym wrócić skutecznie na łono społeczeństwa. Wymaga, co prawda pewnych modyfikacji, ale to tylko ją ulepszy i usprawni jej działanie. Wspomaganie społeczne skazanych zwiększa ich szanse na powrót do społeczeństwa i dalsze zgodne z prawem życie. W tym aspekcie praca socjalna jest bardzo ważnym elementem resocjalizacji skazanych. Stanowi oddziaływanie korekcyjne na osobowość skazanego połączone z aplikacją różnych programów terapeutycznych. Wyjście na wolność po odbyciu kary pozbawienia wolności jest bardzo trudne, ale gdy człowiek zostanie do tego gruntownie i odpowiednio przygotowany, łatwiej mu się to uda.

Mediacja jest metodą resocjalizacji stosowaną w Polsce od niedawna, bo od 1995 roku. Mediacja zaistniała oficjalnie w kodeksie karnym i kodeksie postępowania karnego na mocy Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 sierpnia 1998 roku, w sprawie warunków wprowadzenia mediacji. Pozwoliło to na faktyczne i uprawomocnione prowadzenie postępowań mediacyjnych. Mediacja to dobrowolne porozumienie się stron, będących w konflikcie, w obecności osoby arbitralnej (mediatora), w celu dojścia do ugody miedzy pokrzywdzonym a sprawcą przestępstwa, w kwestii takiego zadośćuczynienia, które będzie do przyjęcia przez obie strony. Uważam, że mediacja jest bardzo wartościową formą resocjalizacji, oparta jest, bowiem na zasadach etycznych życia społecznego i przynosi ogromne korzyści wszystkim zaangażowanym w nią osobom. Do najważniejszych profitów mediacyjnych należą: realna szansa na sprawną formę rekompensaty za popełnione przestępstwo, możliwość odreagowanie emocji, daje ofierze możliwość przebaczenia, kończy spór pozytywnie. Sprawca może ponadto współdecydować o swojej sprawie, zrozumieć wyrządzoną szkodę, przyjąć odpowiedzialność za własne czyny, ma wpływ na rodzaj zadośćuczynienia. W Polsce pieczę nad przeprowadzaniem postępowań mediacyjnych sprawuje osoba dorosła i dba o dobrowolności udziału w mediacji, co oznacza, że nie wolno stosować żadnych form nacisku na którakolwiek ze stron ani wyrażać czy wywierać nań presji. Strony, które zgodzą się na udział w mediacji przybierają postawę otwartości i życzliwości jedna wobec drugiej, wyklucza to istnienie niepotrzebnego żalu i agresji. Zasada równości stron i bezstronności mediatora mówi, że uczestnicy mediacji mają równe prawa i powinni być zawsze traktowani jednakowo. Pomiędzy stronami nie ma więc przepaści, która zwykle istnieje przed sądem. Oskarżony, ofiara i sąd patrzący na wszystko z góry, ze swoim niepowtarzalnym autorytetem. Mediator jest strażnikiem zasad mediacji. Ma obserwować proces mediacji, ale nie ingerować jeśli, nie ma takiej potrzeby i uzasadnionej konieczności, zgodnie z zasadą neutralności. Zasada akceptowalności wskazuje, że mediator musi być przez obie strony zaakceptowany, tak jak i same zasady postępowania mediacyjnego. Akceptacja wyklucza niepewność, buduje zaufanie, pomaga skutecznie realizować resocjalizacyjne funkcje mediacji. W mediacji chodzi o osiąganie szczególnego rodzaju sprawiedliwości. Ma to być sprawiedliwość naprawcza, odnosząca się do obu stron mediacji. Związana jest ona z przebaczeniem, zdaniem sobie sprawy z odpowiedzialności za swoje czyny i ich konsekwencje. Często jest także zrozumieniem, korzyści, jakie daje inny wzorzec życia.

Jest to prawdziwa sprawiedliwość w „tischnerowskim” wydaniu- sprawiedliwość dla człowieka, od człowieka, w człowieku.
Metody resocjalizacji dzieli się głównie na środki, jakimi dysponuje wychowawca, S. Górski podaje cztery rodzaje środków:
- osobiste walory- walory własne i innych osób (zdolności, talenty wychowawcy, cechy osobowościowe)
- sytuacje społeczne - oznaczają układ między jednostką a innymi, pomiędzy grupą czy jednostką a instytucją
- grupy formalne i nieformalne, - w jakich uczestniczą bądź, w jakich chcieliby uczestniczyć podopieczni
- elementy kultury - wytwory (szkolne, książka, film, teatr, środki masowego przekazu) wzory osobowościowe, styl życia
Środki te sprowadzają się do wyróżnienia kolejnych metod:
- metody bezpośrednie - wychowawca wpływa na wychowanka za pomocą osobistych walorów, ważna jest też komunikacja werbalna i niewerbalna
- metody pośrednie- wychowawca wpływa na wychowanka w sposób pożądany poprzez sytuacje społeczne, grupy i elementy kultury.

Metody opieki resocjalizacyjnej:

1.Wszechstronnej i perspektywicznej opieki - polega na stałej gotowości wychowawcy do niesienia pomocy podopiecznym w różnych sytuacjach życiowych, nakazuje wychowawcy liczenie się z potrzebą wychowanka, przy czym wychowawca uczy podopiecznego sposobu zaspokajania tych potrzeb, uwzględnienie przyszłych potrzeb podopiecznego,
2. Wymagań - polega na tym, aby wychowawca stawiał jednoznacznie i konsekwentne wymagania, ucząc jednocześnie orientacji w otoczeniu, odróżniania dobra od zła, wychowawcę obowiązują zasada stopniowania wymagań w zależności od możliwości i wieku wychowanka,
3. Respektowania- informuje o tym, że wychowawca powinien liczyć się z wychowankiem jako z podmiotem swojej pracy, a więc działania wychowawcy powinny zmierzać do inspirowania procesów samowychowania podopiecznego,
4. Akceptacji - wymaga od wychowawcy postawy terapeutycznej, która wyróżnia się w pełnej akceptacji każdego wychowanka takim, jakim on jest, akceptacja warunkuje nawiązanie prawdziwego kontaktu z podopiecznym.

Tak wygląda teoria, a w praktyce mamy przepełnione ośrodki penitencjarne i wychowawcze. Brakuje ośrodków terapeutycznych dla młodzieży, ja znam jeden w Wildze koło Warszawy, który ciągle boryka się z kłopotami finansowymi i jak tak dalej będzie zostanie zamknięty.

W ośrodkach tych nie ma możliwości pracy zgodnej z zasadami i metodami resocjalizacji. Warunki często są iście spartańskie, przepełnione sale, brak finansów na zatrudnianie wychowawców, psychologów i pedagogów, brak dostatecznej opieki lekarskiej, „fala”, z którą nie radzą sobie w ośrodkach i zakładach wychowawczych /artykuł H. Walenczykowskiej w XI 2005 r. „Gazeta Pomorska”/. Przeciągające się sprawy sądowe, sprawcy pomimo prawomocnych wyroków na umieszczenie w ośrodkach czekają czasem kilka lat /TVP pr.1 I 2006r./, ponieważ nie ma działań alternatywnych nadal przebywają w potologicznyh środowiskach, pogłębiając swoje niedostosowanie.

Wszystko to powoduje, że nasze osiągnięcia w resocjalizowaniu osób niedostosowanych społeczne są mierne. Wydaje mi się, że problem nie polega na ciągłym zaostrzaniu kar tylko na stworzeniu odpowiednich warunków w ośrodkach i zakładach penitencjarnych do realizacji zasad resocjalizacji. Społeczeństwo musi mieć świadomość nieuchronności kary za naruszenie norm społecznych i prawnych.

Alternatywą mogą być programy profilaktyczne, realizowane przez przygotowanych do tego terapeutów, zresztą już od dawna wiadomo, że korzystniej jest zapobiegać niż leczyć.

LITERATURA:

Pytka L. „Pedagogika resocjalizacyjna” WAPS W-wa 2005

Czapów Cz. „Wychowanie resocjalizacyjne. Elementy metodyki i diagnostyki”

PWM W-wa 1980

Makowski A. „Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja”

WNPWN W-wa 1994

Czapów Cz., Jedlewski S. „Pedagogika resocjalizacyjna” PWN W-wa 1971

Pospiszyl K., Żabczyńska E. „Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie” PWN W-wa 1980

mgr Anna Arbszajtis

9

---