IV. Koncepcje polityczne opozycji politycznej PRL (1945-1989)

Opozycja: Zorganizowana i celowa działalność przeciwko polityce władzy. Zasadniczym elementem wyróżniającym opozycje w Polsce Ludowej był jej nielegalny charakter, oraz groźba sankcji wymierzonych przeciwko działaczką opozycyjnym.

Lata 1945- 1956

W pierwszyszch latach po wojnie opozycja anty komunistyczna działała na dwóch płaszczyznach.

a) Zbrojne podziemie niepodległosciwe.

AK, Delegatóra Sił Zbrojnych na Kraj, WiN ­- Organizacje wojskowe związane z Rządem emigracyjnym w Lądynie. Narodowa Organizacja wojskowa, Narodowe Siły Zbrojne i Narodowe Zjednoczenie Wojskowe- Organzacje partyzanckie zwiazane z róchem narodowym. Na skótek represji aparatu bezpieczeństwa zbrojne podziemie niepodległościowe zostało niemal całkowicie rozbite a jego przywódcy zostali osadzeni w więzieniach bądź zgineli. Zbrojna opozycja domagała:

- się opuszczenia przez Armię Czerwoną i NKWD terytorium Polski

-odrzucała kształt granicy wschodniej ustalony w Jałcie

-sprzeciwiała się represjom politycznym ze strony nowej władzy.

b) Opozycja polityczna.

Po wojnie partie polityczne tworzące Rząd w Lądynie podięły próbę reaktywacji w nowej rzeczywistości. Bojąc się utraty wpływów komuniści podjęli próbę marginalizacji przedwojennych stronnictw. Partie opozycyjne były delegalizowane np. Narodowwa Demokracja, inne zostały wchłonięte przez partie komunistyczne np. PPS WRN połączono z komunistyczną PPS Edwarda Osóbki Morawskiego, Jedyną partią opozycyjną która przetrwała do wyborów 1947 była PSL Mikołajczyka. Ludowcy liczyli na przejęcie władzy i stopniową demokratyzacje państwa. Sfałszowane wybory przyniosły zwycięstwo partiom komunistycznym, Stanisław Mikołajczyk musiał uciekać z Polski. 27 listopada 1949 resztki PSL polączyły się z komunistycznym SL tworząc Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.

Lata 1956-1970

a) Ruch Październikowy i rewizjoniści.

Ruch październikowy to szereg zdarzeń jakie miały miejsce w Polsce od X 1956, związane z VIII Plenum KC PZPR i wyborem władysława Gomułki na pierwszego sekretarza PZPR. Pierwotnym źródłem tych wydzrzeń było potępienie przez Nikite Chruszczowa na XX zjeździe KPZR okresu Stalinizmu.

Na fali „Paźciernika” społeczeństwo zaczeło się aktywizować na rzecz demokratyzacji w ramach ustroju komunistycznego:

- działalność młodzierzy akademickiej skupionej wokół tygodnika „ Po Prostu”. Tygodnik był organem prasowym ZMP, stałsię symbolem Polskiego Października. Zostało prowokacyjnie zlikwidowane przez władze w roku 1957, co wywołało w Warszawie rozruchy studenckie i zamieszki uliczne. W sklad rdakcji wchodzili m. in. Jerzy Ambroziewicz, Marek Hłasko, Stefan Bartkowski, Jan Olszewski.

- Powstawanie rad robotniczych w zakładach pracy, jako samorządów zakładowych majacych wpływ na dzałałalność przedsiębiorsw. Róch ten był początkowo popierany przez władze potem natomiast zosta zlikwidowany.

- Kluby inteligencji. Kluby powstawały niemal we wszystkich miastach i skupiały środowisko inteligenckie. Jednym z większych osrodków był Klub Krzywego Koła, założony w 1955 przez Ewę i Juliusza Garzteckich w Warszawie. W puźniejszym okresie również zdelegalizowane.

Rewizjonizm : Postawa filozofów, puplicystów i działaczy którzy okreslając się jako komuniści szczegulnie ostro krytykowali stalinowską tradycję. W sród rewizjonisów można wymienić dwa głowne nurty:

- Nurt kładacy naciśk na demokracje bezposrednią. Zwiazany z redakcją tygodnika „Po Prostu” m. in. Jacek Kuroń, Karol Modzelewski ( autorzy listu Otwartego do Partii z 1964r.)

- Nurt odwołujacy się głównie do demokracji pośredniej. Kierunek ten reprezentował głównie Julian Hochfeld.

● Główne postulaty rewizjonistów:

- otwarcie systemu na wartości pluralizmu, racjonalności i demokracji

- głęboka przebudowa ustroju

- ograniczenie wszechwładzy aparatu na rzecz instytucji wybieralnych

- reforma systemu planowania w gospodarce

- uspołecznienie upaństwowionych środków społecznych

- swoboda dyskusji i wolność slowa

● Przedstawiciele rewizjonizmu

-Leszek Kołakowski

-Jacek Kuroń

-Karol Modzelewski

-Julian Hochfeld

-Oskar Lange

-Włodzimierz Brus

-Stanisław Ossowski

-Maria Ossowska

Rewizjoniści nie dążyli do obalenia komunizmu lecz do gruntownej jego reformy.

b) Środowisko skupione wokół „Tygodnika Powszechnego”

Pierwszy numer Tygodnika Powszechnego ukazał się z datą 24 marca 1944r. Komitet redakcyjny składał się z ks. Jana Piwowarczyka, Jerzego Turowicza, Konstantego turskiego i Marii czapskiej. W 1953 pismo zamknięto z powodu odmowy opublikowania nekrologu Stalina. W latach 1953-1956 ukazywał się tzw. Tygodnik paxowski - pod identyczną winietą, - nie redagowany jednak przez prawowitych właścicieli. W 1956 wznowino wydawanie tygodnika przez starą redakcję. Tygodnik Powszechny w czasach PRLu był uważany za pismo, w którym w pewnym stopniu (wyznaczonym przez cenzurę) można było głosić poglądy nieprzychylne władzom komunistycznym. Na jego łamach publikowali m.in.

- Karol Wojtyła

-Władysław Bartoszewski

-Jerzy Zawieyski,

-Jacek Woźniakowski

-Stefan Wilkanowicz

-Leszek Kołakowski

-Stanisław Lem

-Zbigniew Herbert

Ze środowiskiem tygodnika związane było Koło Poselskie „Znak”.

- środowisko świeckich działaczy katolickich skupionych wokół czasopism: "Znak", "Więź" i "Tygodnik Powszechny"

- reprezentował niezależne stanowisko świeckich katolików wobec spraw państwowych i narodowych

- 1956-1980 posiadał swoje przedstawicielstwo w sejmie (5 posłów), tworzące Koło Posłów Katolickich Znak, od 1961 noszące nazwę Koło Poselskie Znak.

-W latach 70. działacze Znaku popierali ugrupowania opozycyjne, byli doradcami tworzącego się NSZZ "Solidarność"

-1989 brali udział w obradach Okrągłego Stołu

Lata 1970- 1980

Początek lat 70 to dojście do władzy ekipy Edwarda Gierka i epoka otwarcia na zachód.. Liberalizacja polityki władz nie trwała jednak długo.

V 1975- nowy podział administracyjny kraju

II 1976 - uchwalenie poprawk do konstytucji mówiących o przyjazni polsko- radzieckiej i kirowniczej roli PZPR. Wywołały one sprzeciw środowisk inteligenckich I kosciola.

VI 1976- podwyżki cen żywności I związane z tym strajki robotników w radomiu, Ursusie i Płocku

1. Komitet Obrony Robotników

23 września Jerzy andrzejewski wysłał do marszałka sejmu list, w którym informował o powstaniu Komitetu obrony Robotników- ofiar represji w związku z wydarzeniami 25 Czerwca 1976 r. KOR był ujetą w ramy organizacyjne spontaniczną pomocą inteligencji dla robotników. Również 23 IX KOR wystosował „Apel do społeczeństwa I władz PRL” KOR w "Apelu" domagał się:

•przyjęcia do pracy wszystkich zwolnionych

•amnestionowania skazanych i więzionych za udział w strajkach,

•ujawnienia rozmiarów zastosowanych represji,

•ukarania osób winnych łamania prawa.

W składzie KOR znaleźli się ludzie o różnych światopoglądach (od chadeków, poprzez prawicę po lewicę i socjalistów). 29 września wyszedł pierwszy numer "Komunikatu KOR", w którym podano nazwiska 33 członków KOR i ich adresy oraz telefony. Utajnione były jedynie nazwiska zaufanych adwokatów opozycji: Władysława Siły-Nowickiego, Jana Olszewskiego i Jacka Taylora. Wydawano także "Biuletyn Informacyjny KOR". Działalność KORu szeroko komentowało Radio Wolna Europa, dzięki czemu złamany został monopol informacyjny państwa komunistycznego. Ostatecznie skład Komitetu Obrony Robotników stanowiło trzydzieści osiem osób m. in:

-Jerzy Andrzejewski

-Bogdan Borusewicz

-Andrzej Celiński

-Leszek Kołakowski

-Antoni Macierewicz

-Adam Michnik

-Wojciech Onyszkiewicz

-Henryk Wujec

29 września 1977 r. odbyło się zebranie KOR-u, na którym przyjęto tekst "Deklaracji Ruchu Demokratycznego" oraz podjęto uchwałę o przekształceniu Komitetu Obrony Robotników w Komitet Samoobrony Społecznej KOR. W uchwale napisano, że KSS KOR w dalszym ciągu będzie udzielać pomocy osobom represjonowanym w związku z wydarzeniami z czerwca 1976 r. Zadaniami KSS KOR były także:

• walka z represjami stosowanymi z powodów politycznych, światopoglądowych, wyznaniowych, rasowych i udzielanie pomocy ludziom z tych powodów prześladowanym,

• walka z łamaniem praworządności i pomoc pokrzywdzonym w jej wyniku,

• walka o instytucjonalne zabezpieczenie praw i wolności obywatelskich,

• popieranie i obrona wszelkich inicjatyw społecznych zmierzających do realizacji praw człowieka i obywatela.

KSS KOR był już typową opozycją polityczną. Wydawano oświadczenia, pisano petycje itp. 9 maja 1977 powołano Biuro Interwencji KSS KOR, zajmujące się niesieniem pomocy ofiarom represji politycznych władz PRL. Członkowie KSS KOR brali udział w strajkach w sierpniu 1980.Oficjalne rozwiązanie KSS KOR nastąpiło na I Krajowym Zjeździe Delegatów NSZZ "Solidarność" 23 września 1981 roku.

2. Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela

Drugim po KSS „KOR” ugrupowaniem, które organizowało niezależne instytucje i opozycyjne działania, był Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela powołany 25 marca 1977. Za uczestników ruchu uwżano każdą osobę która działa w zgodzie z jego celami, a więc na rzecz obrony praw ludzkich I obywatelskich. Początkowo ROPCiO nie miał mieć żadnych stróktór organizacyjnych, lecz już 15 kwietnia wyłonił rzeczników którzy byli faktycznymi przywódcami- Leszka Moczulskiego I andrzeja Czumę. Deklarowanym celem ROPCiO było wymuszenie na władzach PRL przestrzegania ratyfikowanych przez Radę Państwa PRL Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka i Obywatela. Należał do tzw "niepodległościowego" nurtu polskiej opozycji, odwołując się do politycznych tradycji Polski przedwojennej. Od 30 kwietnia ROPCiO wydawał własne pismo- „Opinia” w ktrym drukowano apele i oświadczenia RO. Z inicjatywy działaczy ROPCiO powstały pierwsze w PRL wolne związki zawodowe WZZ.We wrześniu 1978 roku część gdańskich, warszawskich i łódzkich działaczy ROPCiO opuściła organizację tworząc ZINO, które następnie rozpadło się na Konfederację Polski Niepodległej, Ruch Młodej Polski i Ruch Wolnych Demokratów.

Lata 1980- 1989

W 1980 sytuacja gospodarcza pogorszyła się jeszcze bardziej. 1 lipca władze partii podjęły decyzję o podwyższeniu cen mięsa i wędlin.

NSZZ Solidarność

14 sierpnia - początek strajku w Stoczni Gdańskiej zorganizowany przez Wolne Związki Zawodowe Wybrzeża. Żądano przywrucenia do pracy Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. Robotnicy wystosowali 21 postulatów o charakterze ekonomiczno- socjalnym jak również politycznym m.in: - zapewnienie im prawa do utworzenia własnej reprezentacji - prawo do samodzielnego organizowania się w wolne związki zawodowe -przestrzegania zawartego w konstytucji PRL prawa do wolności słowa - dostępu do kontrolowanych przez partię mediów - zaprzestania represji wobec osób prześladowanych za przekonania. - przeprowadzenia zmian w gospodarce - zwiększenie wsparcia dla osób wychowujących dzieci - skrócenie wieku emerytalnego i reformę służby zdrowia

Strajkującym doradzali eksperci wywodzący się ze środowisk katolickich i KORu, Przewodniczącym Komisji Ekspertów MKS został Tadeusz Mazowiecki, a w jej pracach udział wziął Bronisław Geremek. 21 sierpnia do Gdańska przybyła Komisja Rządowa z Mieczysławem Jagielskim, a do Szczecina z Kazimierzem Barcikowskim. 30 i 31 sierpnia oraz 3 i 11 września przedstawiciele komitetów strajkowych oraz rządzącej partii podpisali Porozumienia sierpniowe. Na ich mocy 17 września w Gdańsku przedstawiciele robotników z całej Polski powołali do życia ogólnopolski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy "Solidarność” Pomysł wykorzystania hasła jako nazwy związku zaproponował Karol Modzelewski. W okresie od sierpnia 1980 do grudnia 1981 "Solidarność" ze związku zawodowego przerodziła się w masowy ruch o charakterze społeczno-niepodległościowym. W szczytowym okresie do "S" należało 10 mln Polaków.

W związku z wprowadzeniem 13 grudnia stanu wojennego Solidarność została zdelegalizowana. -22 kwietnia 1982 Zbigniew Bujak, Bogdan Lis, Władysław Frasyniuk, Władysław Hardek powołali Tymczasową Komisję Koordynacyjną, która miała służyć podziemnemu działaniu Solidarności. - 6 maja w Gdańsku powołano Regionalną Komisję Koordynacyjną NSZZ "S" w składzie: Bogdan Borusewicz, Aleksander Hall, Stanisław Jarosz, Bogdan Lis i Marian Świtek. - W czerwcu Kornel Morawiecki powołał we Wrocławiu inną podziemną organizację pod nazwą "Solidarność Walcząca"

Okrągły Stół

18 grudnia 1988 utworzony został 100-osobowy Komitet Obywatelski przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". Został on podzielony na szereg sekcji, mających przygotować stanowisko opozycji dotyczące poszczególnych obszarów rozmów. 27 stycznia 1989 na spotkaniu Wałęsy z Kiszczakiem określony zostały skład zespołu, który miał wziąć udział w obradach Okrągłego Stołu. Wyłoniono 56 przedstawicieli, 20 związanych z "S", 6 z OPZZ, 14 z PZPR, 14 "niezależnych autorytetów" oraz dwóch duchownych. 6 lutego opozycja i władze zasiadły do obrad. Trwały one do 5 kwietnia. Ustalenia obejmowały ponowną legalizację związku oraz przeprowadzenie w dniu 4 czerwca częściowo wolnych wyborów, w których "Solidarność" mogła wystawić swoich kandydatów.

---