„Władza i społeczeństwo w okresie PRL. Przedstaw relacje pomiędzy władzą i społeczeństwem na podstawie kryzysów politycznych w PRL.”
W mojej pracy postaram się przenanalizować przyczyny, przebieg i skutki kolejnych kryzysów pomiędzy społeczeństwem a władzą w PRL. Ramy czasowe mojej pracy będą wyznaczać: data ogłoszenia Manifestu PKWN (22 VII 1944 r.) - i umownego początku PRL (nazwę oficjalną PRL posiada od 22 VII 1952 czyli od uchwalenia Konstytucji PRL) do czasu odzyskania przez Polskę statusu niepodległego, suwerennego państwa w 1989 roku (kiedy to Sejm PRL zamienił nazwę PRL na Rzeczpospolita Polska, a stwierdzenie „państwo socjalistyczne” zamieniono na „państwo demokratyczne”). Postaram się na początku przytoczyć okoliczności przejęcia władzy przez komunistów w Polsce, a później przedstawić kryzysy polityczne w latach: 1956, '68, '70, '76, '80 i latach 80'. Ramy przestrzenne natomiast obejmować będą tereny dzisiejszej Rzczpospolitej Polskiej. Jak wyglądały relacje społeczeństwo - władza w czasach PRL?
Podczas i po instalacji nowej władzy w Polsce z zastanym systemem i władzą próbowała walczyć opozycja legalna pod przywództwem Stanisława Mikołajczyka. Stało się to również z powodu 'kampani oszczerstw' przeciwko PSL-owi na co przykładem może być przemówienie Julii Brystygerowej (dyrektor Departametu V Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego). Twierdzi ona m.in., że ucieczka Mikołajczyka spowodowana była brakiem planów PSL oraz oskarżała partię i jej przywódcę o działania na rzecz rządów amerykańskiego i brytyjskiego. Założona przez Mikołajczyka partia stała się szybko największą polską organizacją polityczną, co mogło świadczyć o niechętnym nastawieniu ogółu społeczeństwa do komunistów. Innymi organizacjami powstałymi w powojennej Polsce były m.in. „Nie” - po rozwiązaniu AK, Delegatura Rządku na Kraj i „Wolność i Niezawisłość” jednak wszystkie zostały wykryte przez służbę bezpieczeństwa i rozwiązane. Na plenum czerwcowym, Gomułka, I. Sekretarz PPR sprzewiwił się dochodzeniu do komunizmu drogą Stalina i ZSRR, za co usunięto go z partii. Postulował on wprowadzanie nowego ustroju indywidualnie i chciał, żeby polska droga do komunizmu była koordynowana z Warszawy, a nie z Moskwy. Usunięcie Gomułki zapewne wpłynęło na przebieg całego procesu. Zamiast „komuizmu z ludzką twarzą” często rozprawiano się z protestującymi przy użyciu siły. Sfałszowane wybory do Sejmu Ustawodawczego 19 I 1947 r. rzekomo wygrał Blok Stronnictw Demokratycznych i Związków Zawodowych (PPR, PPS, SL, SD) a PSL politycznie praktycznie przestał się liczyć. Pod naciskiem propozycji wraz z końcem lat 40-tych został rozwiązany a Mikołajczyk opuścił kraj. Podobny los spotkał Stronnictwo Pracy (SP) Karola Popiela. Od tego czasu władzę sprawowali komuniści zależni do Moskwy. Jak piszą A.Radziwiłł i W.Roszkowski, sytuacja po 1945 roku przestała być przejrzysta, a ludność, choć przeciwna rządom komunistów musiała sytuację zaakceptować.
Polacy po ustanowieniu konstytucji w 1952 r. bali się buntować przeciwko władzy, gdyż początek lat 50. to okres największego terroru i represji wobec przeciwników władzy w Polsce. Odwilż i pierwsze próby otwartego sprzeciwienia się władzy ludowej nastąpiły dopiero po śmierci Stalina 5 III 1953 roku, a później Berii - oraz nawoływania nowego kierownictwa ZSRR do rozluźnienia stosunków międzynarodowych. O chaosie w Rosji świaczyły na pewno wydarzenia czerwcowe w Berlinie w 1953 r. Wtedy niemieccy robotnicy budowlani zorganizowali demonstrację przeciwko władzy oraz postulowali zmiany z powodu panującego wtedy kryzysu wywołanego m.in. kolektywizacją rolnictwa, wywozem majątków z NRD do ZSRR i koniecznością utzymania 600 tysięcznej armi rosyjskiej na terenie Niemiec. W dwudniowych walkach ulicznych udało się zmusić władze rosyjskie do ustępstw. Wydarzenia te z pewnością były jedną z przyczyn wystąpień Polaków w 1956 roku w Poznaniu. Dużą rolę w informowaniu społeczeństwa o faktycznej sytuacji w PRL-u miało Radio Wolna Europa nadające z Berlina. Z RWE nadawał m.in. płk Józef Światło (byłego urzędnika UB), który w zamian za azyl na Zachodzie mówił o terrorze i aresztowanach w Polsce. Pierwszy wielki kryzys polityczny pomiędzy władzą PRL a społeczeństwem to wydarzenia poznańskie. Rozpoczęły się 28 VI 1956 roku z powodu fatalnej sytuacji gospodarczej w kraju, chaosem w tym sektorze, brakiem żywności i mało wydajnym rolnictwem. Społeczeństwo czuło się oszukane, gdy obiecywana poprawa poziomu życia po latach wyrzeczeń nie nadeszła. Pierwsi wytąpili pracownicy huty im. Józefa Stalina (dziś H. Cegielskiego) którzy domagali się zwrotu nieprawnie pobieranego podatku od wynagrodzeń przodowników pracy, zmiany systemu płac i organizacji pracy. Wystąpienie bardzo szybko przerodziło się w strajk generalny i masową demonstrację w której wzięło udział ponad 100 tys. osób również z innych zakładów. Rzekome aresztowanie delegacji robotniczej sprowokowało atak strajkujących na Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Zamieszki pacyfikowało ponad 10 tys. żołnierzy oddziały LWP i Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego (milicja i wojsko stacjonujące w mieście nie wystąpiło przeciwko robotnikom). Tego dnia zginęło 57 osób. Skutkiem demonstacji był szeroki odzew w Europie i kraju (informowanego przez Radio Wolna Europa). Zaczęto od tego czasu zakładać komitety, głośno domagać się reform w gospodarce i ekonomicznych oraz powołania samorządów. Wszyskie te wydarzenia były możliwe dzięki przejęciu liberalnego obozu PZPR-u - puławian na czele z Romanem Zambrowskim. Tak więc władza krwawo stłumiła bunt a o samym fakcie najlepiej świadczą słowa ówczesnego premiera Józefa Cyrankiewicza: „Każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewny, że mu tę rękę władza ludowa odrąbie!”. Strajk udowodnił słabość PZPR-u w Polsce i do partii ponownie przyjęto Władysława Gomułkę usuniętego w 1948 roku z polityki za „odchylenia liberalno-prawicowe”. Obiecał on szereg reform zyskując sobie tym samym poparcie społeczeństwa. Nie był również łączony z wcześniejszym okresem terroru stalinowskiego. Jednak w 1957 roku władza zamierzała wycofać się z programu reform, nasiliła represje oraz zamknęła opozycyjny tygodnik „Po prostu”, a protestujących (900 osób) aresztowano. Wznowiono również walkę z Kościołem Katolickim co przyczyniło się do spadku zaufania do ekipy rządzącej katolickich Polaków a wzrostu wpływów Kościoła. Walką z władzami komunistycznymi wsławił się prymas Stefan Wyszyński.
Kolejnym większym wystąpieniem były wydarzenia marcowe 1968 roku. Po wojnie izraelsko-arabskiej rozpoczęła się antysemicka kampania w Polsce dając przy tym upust nastrojom Polaków. Jest to jeden niechlubnych okresów historii Polski. Głównym wydarzeniem prowokującym zajścia były żywe reakcje publiczności oglądającej spektakl „Dziady” Mickiewicza w Teatrze Narodowym (przypuszcza się, że reakcja publiczności była podsycana przez władzę - Moczara, który miałby prestekst do zajęcia miejsca Gomułki w PZPR). Zniesienie spektaklu oprotestowali studenci na czele z Jackiem Kuroniem i Karolem Modzelewskim. W efektcie usunięto niektórzych studentów z uczelni (m.in. Adama Michnika i Henryka Szlajfera) wobec czego 8 III pozostali zorganizowali demonstację rozpędzoną przez ORMO oraz bojówki aktywu robotniczego. Kolejnego dnia strajki, wiece i demonstacje zorganizowali studenci większości szkół wyższych (m.in. w Warszawie, Gdańsku, Krakowie i Poznaniu). Władze spreparowały przeciwko nim kampanię oszczerstw i aresztowali protestujących. Po raz kolejny można było się przekonać o negatywnym stosunku władzu do społeczeństwa. Wydarzenia marcowe zostały przedstawione jako „spisek syjonistyczny”, do tego dołożyło się antysemickie wystąpienie Gomułki i skutkiem tej kampanii Polskę opuściło ok. 15 tys. osób pochodzenia Żydowskiego oraz inteligencji. Antysemityzm w Polsce opisuje w „Pól wieku dziejów Polski” A. Paczkowski. Pozytywym aspektem było to, że studencji którzy zaprostestowali nie zaprzestali swoich działań i przyczynili się do dalszej walki o suwerenność tworząc później m.in. KOR oraz NSZZ „Solidarnosć”.
Sytuacja gospodarcza kraju w końcu lat 60. była bardzo zła poprzez inwestowanie głównie w przemysł ciężki i brak poprawy w sektorze rolnictwa. Poziom materialny i poziom życia Polaków nie poprawiał się. Władza potrzebowała wprowadzić podwyżki cen żywności i towarów co wywołało ostre protesty 12-13 grudnia 1970 roku, a już 14 grudnia rozpoczął się strajk w stoczni gdańskiej, który rozszerzył się na inne przesiębiorstwa i przerodził w masową demonstrację. Następnego dnia (15 XII) tułm wdarł się do budynku Komitetu Wojewódzkiego PZPR-u odkrywając zapasy alkoholu i żywności - co ujawniło zakłamanie władzy w szerzeniu socjalizmu czyli równości dla wszyskich. Gmach PZPR-u został podpalony a władze skierowały do pacyfikacji milicję i wojsko. 16 grudnia padły pierwsze strzały i zginęli robotnicy. Premier Kociołek zaapelował do robotników aby wrócili do pracy, ale idących do pracy robotników 17 grudnia ostrzelało wojsko zabijając 18 osób. W strajkach na pomorzu zginęło łącznie ok. 70 osób. Gomułka został odsunięty od władzy na rzecz E. Gierka gdyż nie mógł zapanować nad sytuacją w kraju. Gierek spotkał się z robotnikami i namówił ich do zaprzestania strajków odwołując podwyżkę cen.
Nowy I sekretarz KC PZPR chciał zbudować silny, bogaty i nowoczesny kraj. W tym celu zaciągnął wiele pożyczek z Zachodu gdyż ZSRR nie miało już środków finansowych na wspomaganie PRL-u (to raczej ZSRR korzystał z pożyczek PRL-u importując dobra wytworzone w Polsce za dolary w umownej, zawyżonej kwocie rubli transferowych). Kwota pożyczona z Zachodu opiewała na ok. 65 milionów dolarów. Zainwestowano je w kolejne plany 5-letnie, przemysł cięki i górnictwo. Nie udało się pomimo tego rozwiązać problemów rolnictwa i niedoborów żywności, którą trzeba było importować. Problem stanowiło też ukryte bezrobocie, korupcja i częste kradzieże. Zatem pogarszająca się sytuacja gospodarcza pomimo inwestycji zmusiła władze do kolejnych podwyżek cen 24 czerwca 1976 roku. Nazajutrz wybuchły strajki i manifestacje W Radomiu, Ursusie i Płocku. Robotnicy przyspawali lokomotywy do torów twierdząc, że przyczyną kryzysu jest niepołacaly eksport do ZSRR. Do ich słumienia zatrudniono po raz kolejny ORMO, ale Gierek zakazał używania broni palnej. Nie zapobiegło to jednak śmierci kilku protestująchych. Podwyżki odwołano 25 czerwca. Zemsta władzy przeprowadzona była przez aresztowanie i skazanie na kary pozbawienia wolności do 10 lat wielu uczestników pochodów, innych zwalniając dyscyplinarnie z pracy. Możliwe to było dzięki całkowitemu podporządkowaniu jurysdykcji w PRL-u. Podwyżki były od tego czasu wprowadzane „po cichu” i stopniowo. Wydarzenia czerwcowe przyczyniły się do powstania Komitety Obrony Robotników, której celem była pomoc materialna i prawna dla robotników. Organizował również akcje propagandowe drukując ulotki, popierając powstawanie nielegalnej opozycji i związków zawodowych, prowadząc tajny „uniwersytet latający”. KOR łaczył się z innymi organizacjami niepodległościowymi w Polsce i wraz z Radiem Wolna Europa której sygnał był zakłucany przez komunistów działali w opozycji do PZPR-u. Zbawienny, chciałoby się powiedzieć, miał przyjazd nowo wybranego papieża Karola Wojtyły do kraju, który udzielił moralnego wsparcia społeczeństwu. W sierpniu 1980 roku wybuchła fala strajków z powodu sytuacji ekonomicznej i rosnącym oporem społeczeństwa. Głównym miejscem strajów była Stocznia Gdańska im. Lenina. Utworzono tam Międzynarodowy Komitet Strajkowy z L. Wałęsą na czele, który ogłosił 21 postulatów o charakterze ekonomicznym i politycznym nie domagając się jednak zmiany ustroju nie chcąc prowokować władz do użycia siły.Strajk objął praktycznie cały kraj, ale bez większych zamieszek gdyż strajkujący, bogatsi doświadczeniem i dobrą komunikacją z innymi ośrodkami nie wyszli na ulicę strajkować. Postulaty nie zawierające jednoznaczych reform politycznych mogą świadczyć o chęci społeczeństwa do godnego życia, jakie obiecywali im komuniści nie zaś samej chęci obalenia rządów. Dowodem na to jest również fakt, że strajki wybuchały najczęściej z przyczyn ekonomicznych i gospodarczych. Ostatecznie 31 sierpnia udało się porozumieć robotnikom z rządem. Gierek ustąpił ze swojego stanowiska na rzecz Stanisława Kani być może dlatego, że zauważył, że społeczeństwo nie chce takiego rządu i życia na tak niskim poziomie. Po strajkach sierpniowych 10 listopada powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność” - pierwsza legalna opozycja od czasów PSL Mikołajczyka. NSZZ „S” miał tak duże poparcie, że wstąpił do niego co czwarty Polak - około 10 milionów ludzi. PZPR natomiast widziało w tych wydarzeniach początek końca. Wymykającą się spod kontroli sytuację w Polsce chciał spacyfikować Breżniew ze swoim wojskiem. Sprzeciwił się temu prezydent Stanów Zjednoczonych Jamie Carter grożąc, że Stany ostro zareagują w razie interwencji ZSRR w Polsce. Przeciwny temu był też I Sekretarz Stanisław Kania. Komuniści mieli sami opanować sytuację. W lutym 1981 nowym premierem został gen. Wojciech Jaruzelski, dotychczasowy minister obrony narodowej, a 16 października został mianowany I Sekretarzem. W ten sposób skupił w swoich rękach praktycznie całkowitą władzę. W 1981 zorganizowano przez „Solidarność” kilka strajków: m.in. 27 marca przeciwko usunięciu działaczy „S” z obrad Wojewódzkiej Rady Narodowej. Dzięki porozumieniu z władzą, Wałęsa odwołał planowany na 31 marca 1981 roku strajk powszechny. Rozrost struktur „Solidarności” i jej coraz większe sukcesy Jaruzelski planował rozwiązać siłą dozbrajając oddziały i planujac wprowadzić stan wojenny. Zrobił to nielegalnie, dekretem Rady Państwa a wprowadzenie stanu wojennego zabrałniało strajków, działalności związków zawodowych i delegalizacją części organizacji społecznych. Tym samym był to dobry sposób na walkę z „Solidarnością”. Aresztowano w tym czasie ok. 10 tys. osób w tym działaczy opozycji i NSZZ „Solidarność”. W kraju przerawano w tym czasie łączność telefoniczną, wprowadzono cenzurę, usunięto dziennikarzy opozycyjnych - słowem, robiono wszystko co możliwe, celem utrudnienia życia i działalności opozycji. Wprowadzeniu stanu wojennego sprzeciwiła się Kopalnia „Wujek” w Katowicach w akcji pacyfikacji zginęło 9 górników. Mimo represji ze strony władz opór społeczeństwa nie wygasł - prawdopodobnie widziało ono niedaleki kres ustroju i było zmotywowane sukcesami początku lat 80 tych. Tymczasowa Komisja Koordynacyjna utworzona przez W. Frasyniuka, W. Haudka i B. Lisa bojkotowała zarządzenia PZPR-u i nakłaniała do stawiania oporu angażując również podziemie. Solidarni zorganizowali po raz kolejny falę strajków i demonstracji ulicznych (największych w maju i sierpniu). Wzięło w nich udział 150 tys. obywateli rozpędzanych przez ZOMO. Działania konspiracyjne pokazały umiejętność solidaryzacji społeczeństwa w okresie do tego koniecznym czego negatywnym skutkiem była delegalizacja „Solidarności”. Z tego powodu opór osłabł na tyle, ze zawieszono stan wojenny w XII 1982 a zniesiono go 22 VII 1983 r. W tym czasie państwa zachodnie okazały Polakom pomoc gospodarczą i charytatywną. Jednak represje się nie zakończyły przeciwko czemu protestował ks. Jerzy Popiełuszko. Zginął z rąk pracowników SB w listopadzie 1984 roku. Jego uroczysty pogrzeb był największą swego rodzaju manifestacją solidarności społeczeństwa przejawiającą się w bardzo licznym udziale w uroczystościach pogrzebowych. Represje oraz brak poprawy warunków życia obywateli skłonił ich do dalszej walki z władzą i niesprawiedliwością. Na fali wystąpień 1988 roku żądano poniesienia płac i ponownej legalizacji „Solidarności”. Objęcie rządów przez skłonnego do porozumień Gorbaczowa skłoniło działaczy komunistycznych do rozmów z opozycją. Rolę mediatora podjął Kościół Katolicki. Spotkania Wałęsy z Kiszczakiem (MSW) doprowdziły do zorganizowania obrad Okrągłego Stołu II-VI 1989 a następnie wyborów w czerwcu 1989, które wygarała opozycja, ale zgodnie z ustaleniami Okrągłego Stołu otrzymała 35% mandatów w Sejmie. Prezydentem został Jaruzelski, a demokratyzacja wymknęła się partii rządowej z rąk, nastąpiło jej osłabienie i premier Czesław Kiszczak nie mógł utworzyć rządu. Podał się do dymisji a misję tworzenia nowego rzadu objął Tadeusz Mazowiecki - pierwszy niekomunistyczny premiem po wojnie. Rozpoczęło się przekształcanie Polski w kraj kapitalistyczny i prawdziwie demokratyczny. W grudniu 1989 znowelizowano konstytucję przywrócono nazwę Rzeczpospolita Polska, godło, zniesiono ORMO i powołano Policję Państwową. Usunięto zapisy o kierowniczej roli PZPR i wprowadzono 1 stycznia 1990 „Plan Balcerowicza” tworząc zręby ustróju kapitalistycznego. Zmiany te były impulsem do powstawania legalnie wielu partii i rozpisania nowych, demokratycznych wyborów w październiku 1991 roku praktycznie stając się od tego czasu krajem suwerennym.
Jak widzimy, kryzysy polityczne w PRL-u miały miejsce dość często, a wspólnym powodem ich wybuchu były albo zły stan gospodarki i kryzys ekonomiczny, próba ograniczania swobód obywatelskich wynikających z konstytucji i podnoszenie podatków przez komunistów. Strajki najczęściej były pacyfikowane przy użyciu siły, rzadko odbywało się to bez ofiar i wielu aresztowaniach niewygodnych opozycjonistów. Protestujący na ogół realizowali swoje zamierzenia dotyczące odwołania podwyżek cen żywności - świadczyło to o sile społeczeństwa, z której niewątpliwie władzia zdawała sobie sprawę. Jednak nigdy nie została realnie poprawiona stopa życiowa Polaków z powodu nieudolności rządów ekipy komunistycznej i zapewne wadliwości całego systemu. Polacy wielokrotnie pokazali, że potrafią się zmobilizować i skutecznie walczyć o wspólne cele czego przykładem był liczny udział w manifestacjach ulicznych, wstąpienie 10 milionów ludzi od „Solidarności” i finalnym odzyskaniem statusu wolnego, demoktatycznego kraju. Zakłamanie i fałsz członów partii PZPR i komunistów najlepiej widoczny był, kiedy robotnicy odkryli w gmachu Komitety Wojewódzkiego PZPR zapasów żywności i alkoholu co było całkowitym zaprzeczeniem ideii socjalizmu. Wtedy większość społeczeństwa zorientowała się w prawdziwej sytuacji i poczęła aktywnie walczyć. Nieoceniona była też pomoc zachodu (np. Cartera w 1981, albo ) albo działalności Radia Wolna Europa informującego o rzeczywistej sytuacji w kraju. Niestety, państwa te ponoszą wielką winę poprzez milczenie podczas instalacji komunistów w Polsce. Wiele lat prób walki PZPR-u z „Solidarnością” i resztą społeczeństwa doprowadziło do prób rozstrzygnięcia problemu na drodze pokojowej (spotkania Kiszczak-Wałęsa, obrady Okrągłego Stołu, wybory) uświadomiły nawet większości komunistów w sejmnie po wyborach roku 1989, że wprowadzenie i realzacja idei komunistycznych w Polsce jest praktycznie niemożliwa czego skutkiem był stopniowy rozpad obozu, rozwoju demokracji i odzyskania przez Polskę niepodległości.