al. Marcin Miczkuła
AWSD, III rok
Relacja człowieka do stworzenia
na podstawie hymnu o stworzeniu
i opowiadania o potopie
Człowiek żyje w relacjach. Pierwsza relacja to relacja do Boga, druga to relacja do człowieka i natury. W niniejszej pracy poruszony zostanie problem relacji do świata stworzonego czyli natury. Podobnie jak wszystkie ludy starożytnego Bliskiego Wschodu, Hebrajczycy pojmowali człowieka jako istotę stworzoną przez Boga i organicznie związaną z ziemią, jako miejscem jego życia i sferą działania. Z tego względu człowiek nie może nie być związany relacjami.
Hymn o stworzeniu jest pierwszym, który nakreśla nam zależności między stworzeniem a ludźmi. Widoczne jest to w sześciodniowym opisie stworzenia świata. Przez pierwsze dni Bóg stwarza światłość, oddziela wody górne od wód dolnych, stwarza ląd i morze, rośliny zielone, ciała niebieskie, istoty żywe, ptactwo, bydło, zwierzęta. Zakończeniem dzieła stwórczego w hymnie jest stworzenie człowieka: I rzekł Bóg: „Uczyńmy ludzi na obraz nasz, podobnych do nas, a niech władają rybami morza i ptactwem nieba, i domowymi zwierzętami, i wszelkimi płazami, pełzającymi po ziemi”. I stworzył Bóg ludzi na obraz swój, na obraz Boga stworzył ich: stworzył mężczyznę i kobietę (Rdz 1, 26n). Tkwi tutaj idea prymatu człowieka nad innymi stworzeniami. Bóg zastanawia się nad stworzeniem ludzi i wreszcie sam stwarza człowieka. W tym hymnie człowiek występuje w liczbie mnogiej, jako ludzie - hebr. adam. Wskazuje na to brak rodzajnika i następny czasownik w liczbie mnogiej - hebr. jirdu - niech panują, władają. W powyższym opisie autor zaznacza aż trzykrotnie, że Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo. Tenże styl literacki pozwala zrozumieć, że człowiek jest podobny do Boga i ma zdolność panowania nad ziemią. Pośrednio można także wywnioskować, że człowiek jest nie tylko istotą cielesną, ale i duchową, ponieważ otrzymał rozum i wolę. Rozum i wola są niezbędne do panowania nad przyrodą. W ten sposób człowiek musiał stać się podobnym do Boga, który jest władcą wszystkiego stworzenia. Komentarzem do tego fragmentu Księgi Rodzaju niech będą słowa z Księgi Mądrości: Ty mądrością uzbroiłeś człowieka, aby panował nad istotami stworzonymi przez Ciebie (Mdr 9, 2).
Oprócz tego opisu stworzenia świata i człowieka w Księdze Rodzaju jest zamieszczony także drugi opis stworzenia człowieka - Rdz 2, 4-25. W tym fragmencie człowiek ukazany jest jako element kosmosu, a także jako cel stworzenia. Wyraz tego daje psalmista: Gdy patrzę na Twe niebo, dzieło Twych palców, księżyc i gwiazdy, któreś Ty utwierdził: czym jest człowiek, że o nim pamiętasz, i czym syn człowieczy, że się nim zajmujesz? Uczyniłeś go niewiele mniejszym od istot niebieskich, chwałą i czcią go uwieńczyłeś. Obdarzyłeś go władzą nad dziełami rąk Twoich: złożyłeś wszystko pod jego stopy: owce i bydło wszelakie, a nadto i polne stada, ptactwo powietrzne oraz ryby morskie, wszystko co szlaki mórz przemierza (Ps 8, 4-9). Bóg uczynił człowieka koroną stworzenia i dał mu władzę, żeby panował nad stworzeniem. Bóg stwarzając ziemię zagospodarował ją ze względu na człowieka. To On ulepił (ukształtował) człowieka z prochu ziemi i tchnął w niego tchnienie życia, i człowiek stał się istotą żywą.
Pierwsze wersy drugiego opisu stworzenia mówią o tym, że Bóg stworzył człowieka i zasadził ogród na wschodzie. Bóg wcześniej tego nie uczynił, gdyż nie było człowieka, który by go uprawiał. W tekście hebrajskim czasownik wyrażający czynności stworzenia człowieka i zasadzenia ogrodu nie ma określonej wartości czasowej, wartość ta musi być wyprowadzona z kontekstu wypowiedzi. Można zatem wnioskować, że czynności te mogły być równoległe. A zatem Bóg zasadził ogród dla człowieka, gdyż tam go osadził. W Księdze Rodzaju jest opis ogrodu Eden: Jahwe-Bóg sprawił, że z ziemi wyrosły różne drzewa o pięknym wyglądzie i smacznych owocach; także drzewo dające życie - w środku ogrodu - i drzewo dające wiedzę o dobru i złu. A z Edenu wypływała rzeka, aby nawadniać ten ogród; stamtąd rozdzielała się i tworzyła cztery odnogi (2, 9n). Bardzo ważną rolę w tym opisie spełnia woda, która na Wschodzie jest symbolem życia. Hebrajczycy wiązali symbol wody także z Bogiem. Teofanie i miejsca święte bardzo często łączą się z obecnością źródła wody lub studni.
I wziął Jahwe-Bóg człowieka, i osadził go w ogrodzie Edenu, aby go uprawiał i strzegł (2, 15). Bóg bezpośrednio daje przykaz człowiekowi, że ma uprawiać i strzec Edenu. Obydwa te czasowniki uzupełniają się. Przekaz płynący z tego fragmentu mówi, że człowiek ma obowiązek pracować, może przede wszystkim na roli, lecz nakaz ten należy rozciągnąć na całe środowisko życia człowieka. Istocie ludzkiej zostało zlecone zatem także tworzenie i utrzymywanie dóbr na ziemi - co doskonale koresponduje z pracą.
Bóg zechciał dać człowiekowi odpowiednią pomoc, więc utworzył z ziemi wszelkie dzikie zwierzęta i ptactwo nieba, i przywiódł je do człowieka (por. Rdz 2, 18b). Człowiek związany jest z przyrodą o czym świadczy chociażby to, że z gleby został ulepiony, człowiek został ulepiony z prochu roli, zwierzęta zaś z roli. Różnica ta jest bardzo subtelna i wręcz niezauważalna, ale może ona świadczyć, że ciało człowieka zostało ulepione ze szlachetniejszych pierwiastków ziemi. Przede wszystkim zaś człowieka wyróżnia od zwierząt to, że człowiek dostał osobiście od Boga tchnienie życia.
Bóg przywodzi do człowieka wszystkie zwierzęta, aby je nazwał: …przywiódł je do człowieka, by się przekonać, jak on je nazwie. A każde stworzenie żywe miało nosić takie imię, jakie mu nada człowiek. Nadał więc człowiek imiona wszystkim zwierzętom domowym, ptactwu nieba i wszystkim dzikim zwierzętom. Jednakże odpowiedniej dla siebie pomocy nie znalazł (Rdz 2, 19n). Fragment ten mówi o relacji, jaką człowiek ma do zwierząt. Zwierzęta dostają imię od człowieka. Należy zaznaczyć, że w kulturze semickiej imię było bardzo ważne. W języku biblijnym nadanie imienia jakiejś osobie lub rzeczy znaczyło przejęcie nad nią władzy. Innym znakiem poddaństwa zwierząt człowiekowi jest fakt, że Bóg prowadzi zwierzęta właśnie do pierwszego mężczyzny, aby nadał imię. Świadczy to o mądrości człowieka, i o tym, że inne zwierzęta w mądrości mu nie dorównują. Z fragmentu tego wynika zatem, że człowiek jawi się jako władca zwierząt.
Relacja człowieka do natury w Piśmie świętym - tradycji semickiej jest zupełnie odmienna od innych ówczesnych tradycji. To tylko u Hebrajczyków spotkać można stwierdzenia, że człowiek panuje nad przyrodą. Drugi opis stworzenia człowieka nie mówi nic o morzach i szeolu. Są one zatem wyłączone spod władzy ludzkiej. Mimo tego człowiek w tradycji semickiej ma władzę nad naturą. W religiach mitycznych człowiek nie miał żadnej władzy nad przyrodą. Naturą rządzili i dysponowali bogowie, czy bóstwa. Człowiek tylko pomagał bogom, ale nie decydował samodzielnie. W Księdze Rodzaju człowiek sam nazywa zwierzęta.
Koncepcja człowieka, wyłaniająca się z opisu stworzenia daje obraz człowieka jako istoty samodzielnej (otrzymał bowiem ciało i duszę, i stał się istotą żywą), odpowiedzialnej (może sprawować władzę) i wolnej (otrzymał przykazania). Istota ta jest słaba i śmiertelna, lecz równocześnie wyposażona przez Stwórcę w siły fizyczno-duchowe, dzięki którym góruje nad zwierzętami i podporządkowuje je swojej władzy. Bóg dając człowiekowi ogród Eden zadał mu też zadanie, aby pracował i go uprawiał. Pozwolił także na korzystanie z dóbr stworzonych, lecz Stwórca zabronił stawiania mądrości ludzkiej w miejsce mądrości Bożej.
Drugim miejscem, w którym jest poruszany problem relacji człowieka do stworzenia, czyli natury, jest opowiadanie o potopie (Rdz 6-9). Przedstawia ono katastrofę ekologiczną, która wydarzyła się w początkach ludzkości. Jako przyczyna klęski we fragmencie biblijnym podana jest grzeszność ludzi, jednak bardziej prawdopodobną przyczyną potopu, wiążącą się bezpośrednio z tą pierwszą, jest naruszenie pierwotnej harmonii. Należy przy tym zaznaczyć, że w kulturach ościennych i tamtejszych wierzeniach opowiadanie o potopie jest popularne. Opowiadanie o potopie jest uważane jako dopełnienie porządku stworzenia. Bóg obiecał bowiem zachowanie życia i swoją przychylność wyrażającą się w błogosławieństwie. Człowiek otrzymał ponownie władzę, nawet rozszerzoną, nad istotami żywymi, ale Bóg przypomniał człowiekowi, od kogo tę władzę dostał.
Na zakończenie potopu Bóg powiedział do zwierząt: Niech bojaźń i lęk wobec was odczuwają wszystkie zwierzęta ziemi, wszystkie ptaki nieba, wszystko, co się porusza na ziemi, i wszystkie ryby morskie; są one oddane w wasze ręce (Rdz 9, 2). Bóg zaostrzył tu swoje zalecenia dane człowiekowi dla zwierząt w stosunku do zaleceń ze stworzenia. W kolejnym wersecie Bóg pozwala człowiekowi zabijać zwierzęta na pokarm, a następnie błogosławi człowiekowi. Człowiek zatem otrzymuje od swego Władcy większe upoważnienia w stosunku do natury. Słowa o panowaniu człowieka nad zwierzętami nie można przyjmować dosłownie, lecz należy je przyjąć w sensie sprawowania pieczy nad nimi.
Należy wspomnieć, że w opisie stworzenia, jak i w opisie potopu człowiek przedstawiony jest jako władca, król panujący nad zwierzętami. Król na Bliskim Wschodzie, w kulturze semickiej uważany był za dobrego pana i gospodarza, który mądrze i ekonomicznie rozporządzał swoimi poddanymi i swoim państwem. Człowiek jest na ziemi takim gospodarzem i włodarzem. To on ma panowanie, ale ma być to panowanie rozumne. Bóg kazał strzec ogrodu. Człowiek, mimo, że jest władcą, nie powinien nadmiernie eksploatować dóbr przyrody. Powinien ich jak najbardziej używać, ale z pewnym umiarem, aby została zachowana harmonia. Król nie ma prawa wyzyskiwać swych podwładnych, ale jest zobowiązany zadbać o nich. Tak samo człowiek nie ma prawa wyzyskiwać zwierząt, nie ma prawa znęcać się nad nimi.
Hymn o stworzeniu świata, opowiadanie o stworzeniu człowieka oraz opis potopu ukazują nam miejsca, w których poruszany jest problem relacji człowieka do natury oraz wpływu Boga na tę relację. Relacja ta jest ważna we współczesnym świecie, ponieważ bardzo często człowiek zachowuje się, jakby był bezwzględnym panem i władcą nad ziemią, a jest tylko jej włodarzem. Fragmenty te są ekologiczne, tzn. mówią o relacji człowieka do środowiska, szczególnie tego ożywionego. Pismo święte zatem sygnalizuje nam problemy relacji człowieka do przyrody. Relacja ta ma się opierać na zasadzie opieki i dbałości, o dobro pozostawione przez Boga dla człowieka na ziemi, a nie wykorzystywania i niszczenia darów Bożych. Należy sobie uświadomić, że każda istota jest stworzeniem Bożym i to co jest w przyrodzie jest Jego darem dla nas. Dziś często wołamy, że już się rozpoczął, lub nadchodzi kryzys ekologiczny. Koniecznym jest, aby ludzie czy to wierzący, czy też ateiści doszli do wspólnego przekonania, że ziemia jest dobrem człowieka i należy o nią dbać.
Por. Przypisy do Rdz 1-2, w: Pismo święte Starego Testamentu, Poznań 2000, s. 4-6.
Por. Przypisy do Rdz 1-2, w: Pismo święte Starego Testamentu, Poznań-Warszawa 1982, s. 24-25.
Por. T. Stanek, Jahwe a bogowie ludów, Poznań 2002, s. 158-159.
Por. J. Synowiec, Początki świata i ludzkości według „Księgi Rodzaju”, Kraków 2001, s. 85-116.
Por. L. Stachowiak, Akcenty ekologiczne w opisie potopu Rdz 6-9, Roczniki Teologiczne 38-39 (1991-1992) 1, s. 21-25.