FORMY TEATRALNE W PRZEDSZKOLU
„Dziecko nie jest aktorem ,ono bawi się w teatr”
Zabawy teatralne to ważny element pracy pedagogicznej przedszkola. Teatr, będący z natury rzeczy syntezą sztuk, wykorzystuje wszystkie środki wyrazu artystycznego charakterystyczne dla różnych rodzajów twórczości. Kontakt dzieci z teatrem to nie tylko oglądanie spektakl, ale przede wszystkim zabawa w teatr.
Już od najmłodszych lat przedszkolnych dzieci lubią wcielać się w inne postacie. Uwielbiają zabawy w dom, sklep czy szkołę. Podczas tych zabaw nieświadomie stają się aktorami, przebierają się, gromadzą rekwizyty i odgrywają role: mamy, lekarki czy sprzedawcy.
Dziecko w wieku przedszkolnym ma naturalną potrzebę wyrażania się w różnych formach ekspresji: w mowie, ruchu, geście, rysunku, śpiewie. Z uwagi na to, że w przedszkolu prowadzone są zajęcia aktywizujące spontaniczną kreatywność dzieci, zabawa w teatr może być najbardziej interesującym i wyrazistym efektem tej pracy ujawniającym doświadczenia i osiągnięcia dzieci.
Teatr jest dla dzieci rzeczywistością wyjątkową, w której wszystko może się zdarzyć a odtwórca roli ma okazję realizować swoje marzenia, by stać się kimś innym. Wprowadzenie dzieci w świat sztuki poprzez zabawy teatralne przynosi im wiele korzyści, rozwija wyobraźnie, doskonali mowę, która staję się wyrazista i melodyjna, sprzyja umuzykalnieniu, rozwija płynność ruchów oraz zwiększa poczucie własnej wartości Jest również okazją do wspaniałej zabawy, dającej wiele satysfakcji. Udział dzieci w odtwarzaniu treści utworu skłania je do zapamiętywania, koncentrowania uwagi na określonej działalności, kulturze mówienia i zachowania się. Podczas zajęć z tej dziedziny przedszkolak może dowiedzieć się, jak powstaje sztuka teatralna i wzbogacić swój słownik o takie pojęcia jak np. reżyser, rekwizyty, dekoracja, kostiumy, ruch sceniczny, drama czy pantomima.
Zabawy w teatr wywierają duży wpływ na postawy moralne dzieci, wyostrzają zmysł obserwacji, kształtują osobowość i rozładowują nagromadzone emocje. Każde dziecko w wieku przedszkolnym pragnie sukcesu i uznania. Właśnie przedszkolne zajęcia z wykorzystaniem różnego typu form teatralnych stwarzają ku temu najlepsze warunki.
W wychowaniu dziecka należy kłaść duży nacisk na przeżycia emocjonalne - uczyć je cieszyć się i smucić, dostrzegać dobro i zło. Dziecko wcielając się w postać przeżywa losy bohaterów literackich, utożsamia się z nimi, często naśladując ich postępowanie. Pozytywny bohater, z którym dziecko spotyka się na spektaklu teatralnym, zdobywa jego uznanie, pomaga w zrozumieniu, dlaczego takie zachowanie jest dobre. Występowanie negatywnych bohaterów- bo i tacy istnieją w bajkach- ma także duże znaczenie uspołeczniające.
Tworzenie w przedszkolu mini spektaklów pomaga zrealizować zadania dydaktyczno- wychowawcze, służy uatrakcyjnieniu zajęć. Dobra ,radosna zabawa dzieci, w której można dostrzec przekazywane im wartości wychowania teatralnego może być źródłem satysfakcji tak dla dzieci rodziców jak i nauczyciela.
Zajęcia z zakresu edukacji teatralnej przeznaczone dla dzieci w wieku przedszkolnym powinny być prowadzone przede wszystkim metodą zabawy, która dostarcza dzieciom zadowolenia, wielu przeżyć, emocji i doświadczeń. Zadaniem nauczyciela jest wykorzystanie jej na zajęciach tak, aby była ona atrakcyjna, zaspakajała potrzeby wszystkich uczestników i rozwijała ich wszechstronnie.
Zastosowanie metody zabawowej podczas zajęć teatralnych zależy od dynamizmu konkretnej grupy i aktywności twórczej poszczególnych uczestników. Należy jednak pamiętać o różnicowaniu, uatrakcyjnianiu i fabularyzowaniu zabaw. Przy poszczególnych ćwiczeniach nie powinno być obserwatorów, gdyż to często przeszkadza innym dzieciom w koncentracji, swobodnym poruszaniu się po scenie i mówieniu oraz wyrażaniu swoich uczuć i nastrojów, a także w tworzeniu improwizowanych sytuacji scenicznych i odgrywaniu wymyślonych postaci. W miarę możliwości również nauczyciel powinien brać udział w zabawach. Po wykonaniu trudniejszych zadań należy omówić je z dziećmi, zwrócić uwagę na to co poprawne, a także pokazać, jak można zrobić to lepiej. Nauczyciel nie powinien krytykować pomysłów dzieci, lecz pomagać w doskonaleniu ich ekspresji artystycznej i zachęcać do aktywnej pracy twórczej.
Inscenizacja to „zespołowa recytacja tekstu z podziałem na role i odpowiednim do treści zachowaniem się wykonawców, czyli grą aktorską. Na grę aktorską składają się ruchy na scenie, gesty i odpowiednia mimika.”
Inscenizacje utworów literackich wzbogacają przeżycia dzieci poprzez wiązanie słowa z działaniem. Inscenizowanie pobudza twórczą postawę dziecka, kształci jego uczucia, postawę, wrażliwość estetyczną, świadomą dyscyplinę, rozwija mowę i twórcze myślenie, ćwiczy pamięć, rozwija zainteresowanie czytaniem i teatrem oraz kształci spostrzegawczość i umiejętność koncentracji.
Inscenizacja utworu powinna mieć charakter zabawy w teatr, która rozwija się i wzbogaca dynamicznie. Toteż w toku organizowania inscenizacji zachęcamy dzieci do samodzielnych doświadczeń, w których nie raz mogą wystąpić błędne ujęcia treści. Próby i błędy pozwolą małym uczestnikom zrozumieć konieczność dobrej znajomości tekstu. Po pewnym czasie , gdy dzieci zdobędą umiejętność swobodnego odtwarzania kolejnych scen, rolę narratora może pełnić jedno z nich, a nauczycielka powinna już tylko czuwać nad przebiegiem stale wzbogacającej się zabawy w teatr.
Urozmaicenie w postaci śpiewu, tańca i muzyki jest bardzo wskazane w inscenizacji utworów literackich. Ważnym czynnikiem podczas inscenizowania utworu są stroje. Nie od razu dajemy je dzieciom, lecz stopniowo, w toku kilkakrotnego powtarzania inscenizacji. Chodzi o to, aby dziecko próbowało przede wszystkim za pomocą słów, a także gestu i ruchu odtworzyć właściwe dla danej postaci cechy, nie będąc jednocześnie przeświadczone, że wszyscy wiedzą, kim ono jest, ponieważ ma na sobie charakterystyczny dla danej postaci strój.
Rozróżniamy kilka typów inscenizacji, do najciekawszych form należą (wg P. Bąka):
- Teatr lalek,
- Teatrzyk chińskich cieni,
- Sąd nad negatywnym bohaterem,
- Żywy plan
- Żywy teatr (teatr samorodny),
1.Teatr lalek
To najczęściej stosowana forma inscenizacyjna, gdyż nawiązuje do naturalnych dziecięcych zabaw lalkami i może dlatego cieszy się zainteresowaniem i sympatią małych widzów. Jest wymarzonym sposobem przedstawiania baśni, bajek, powiastek i wszelkich utworów, w których występują zwierzęta i postacie fantastyczne. Recytatorzy tekstu są zarazem animatorami tzn. ożywiają kukiełki. Muszą też wiedzieć, że kukiełka która mówi, powinna się poruszać, aby widzowie byli zorientowani, kto wygłasza kwestię. Trzeba też ustalić wszystkie ruchy dodatkowe aby nie było martwych scen. Użyczający lalce swego głosu i ożywiając ją ruchem swoich rąk, aktor-animator tworzy „osobowość” lalki.
2. Teatrzyk chińskich cieni
Jest to ciekawa forma inscenizacji. Do wywołania zjawiska jakim jest teatr cieni, niezbędne są następujące elementy:
- Ekran
- Źródło światła
Dla podkreślenia nastroju i wizualnego wzbogacenia widowiska należy przesłonić reflektor kolorowym celofanem lub bibułą pociętą w paski. Odpowiednie zestawienie pasków pozwoli uzyskać efekty np. zachodzącego słońca, księżycowej nocy. Przydatna też jest latarka, która może być słońcem, księżycem czy wyodrębni z całości jakiś ważny element, np. podświetli zagubionego w lesie kotka itp.
Lalki płaskie, witrażowe wykonane z tektury, podklejone różnokolorową bibułką i umocowane na listewkach albo drutach.
Ekranem może być rama drzwi, obita naprężonym prześcieradłem. Dzieci ubrane w ciemne stroje mogą mieć dorobione pewne charakterystyczne elementy, np. nastroszone włosy, szpiczasty nos itp.
3. Sąd nad negatywnym bohaterem
Ta forma wymaga udziału następujących postaci:
- Prokurator - demaskuje zło, uświadamia krzywdę drugiego człowieka;
- Obrońca - budzi współczucie dla winowajcy, a w nim samym wiarę we własne siły, możliwość poprawy; rozwija u dzieci umiejętność widzenia w ludziach dobra, szukanie w nich stron dodatnich;
- Sędzia - nie tylko sądzi złe czyny i wymierza sprawiedliwą karę, ale wskazuje oskarżonemu drogi poprawy;
- Oskarżony - sam osądza swoje postępowanie i podejmuje decyzję o poprawie.
Dobrze zorganizowane sądy nad negatywnym bohaterem spełniają ważną rolę wychowawczą. Umożliwiają dzieciom trudnym, w sposób delikatny i pozbawiony bezpośrednich upokorzeń, zrozumienie nagannej postawy wobec życia oraz dostarczają konkretnych przykładów wyjścia z trudności. Oddziałują też profilaktycznie, wskazując efekty złego zachowania.
4. Żywy plan
Jest to forma inscenizacji, w której dzieci mają możliwość zaprezentowania swoich możliwości aktorskich. Mogą one samodzielnie układać scenariusz do tekstu lub posługują się gotowym. Przygotowują dekoracje, kostiumy, rekwizyty, wybierają aktorów i narratora. Tekstów uczą się na pamięć i wygłaszają je wiernie według scenariusza. Gesty, mimika, wszelkie ruchy na scenie ustalane są przez reżysera.
5. Żywy teatr (teatr samorodny)
Żywym teatrem nazywa się wszelką sceniczną improwizację, oczywiście improwizację zorganizowaną. Jest to inscenizacja twórcza, w której dzieci wygłaszają dialogi na żywo. Forma ta powstała z zabaw naśladowczych i tematycznych. Podstawą teatru samorodnego jest przeżycie, które pobudza u ludzi chęć do naśladowania. Takich przeżyć może dostarczyć opowiadanie nauczyciela, film, cykl obrazów, przeczytany fragment lektury, baśń czy bajka. Przez gest, czy mimikę dziecko upodabnia się do postaci, którą chce przedstawić. Do tego dołącza się słowo i w ten sposób powstaje „na żywo” sztuka ze wszystkimi elementami akcji, czytelna i ciekawa dla tych, którzy ją oglądają, którym autorzy i aktorzy chcą przekazać własne przeżycia. Samorodny teatr może być monodramem, dialogiem, pantomimą, żywym obrazem itp.
6.Teatr wycinanek
Jest to prosta forma, którą można stosować bez większych zabiegów dekoracyjnych. Wycięte sylwetki ludzi, zwierząt, roślin przesuwamy po scenie z odpowiednim komentarzem. Praca nad inscenizowaniem czytanki, opowiadania lub fragmentu książki rozpoczyna się od scenografii. Na podstawie tekstu literackiego uczniowie projektują dekoracje i kostiumy. Dzięki pracy nad scenografią przedstawienia dzieci wnikają głębiej w tekst utworu, a w ich wyobraźni powstaje żywy obraz do tekstu. Każdy fragment pobudza pracę wyobraźni dziecka i znajduje swoje plastyczne ucieleśnienie w jakimś szczególe dekoracji. Dalszy ciąg pracy to układanie scenariusza. Należy wyodrębnić z tekstu dialogi i monologi, ułożyć z nich role dla poszczególnych postaci.
Prosta forma teatrzyku wycinanek ogranicza w dużym stopniu możliwości gry aktorskiej, dlatego przesuwanie lalek po scenie może mieć tylko znaczenie symbolu ich właściwego postępowania. Wynika stąd konieczność wprowadzenia narratora.
Drama w przedszkolu jest metodą, która umożliwia dzieciom poznawanie świata poprzez działanie. Pozwala na uwzględnienie możliwości psycho- ruchowych dzieci w wieku przedszkolnym, szczególnie dużą potrzebę ruchu..
Drama nie jest aktorstwem, odbywa się bez scenariusza.. Udział w dramie jest możliwy dla wszystkich, jedynym warunkiem jest emocjonalne wczucie się w rolę. Wszystko dzieje się jeden raz i jest wynikiem sytuacji improwizowanej. W dramie nie chodzi o uzyskanie efektów artystycznych . Niekiedy mało efektownie odegrana rola jest silnie przeżywana i przynosi głębokie efekty wychowawcze. Drama jest sposobem poznawania świata. Jest metodą pedagogiczną, w której wchodzenie w określone role, pozwala kreować rzeczywistość.. W dramie dziecko musi wczuć się w postać, działać a nie grać (jak w teatrze).
* Zajęcia dramowe - proste doświadczenia szczególnie przydatne na poziomie nauczania przedszkolnego rozwijające wrażliwość zmysłów słuchu, wzroku, dotyku, węchu oraz wyobraźnię.
*Gry dramowe - doświadczenia oparte na improwizacji i życiu fikcją. Mają swoje miejsce akcji, sytuację wyjściową , uczestnicy wchodzą w rolę. Całość ma charakter dramowy ( np. na lotnisku oczekują rodziny na lecący samolot, który się spóźnia)
*Teatr - zajęcia zorientowane na przedstawienia - spektakle, uczące poszukiwania).
Drama właściwa - zdarzenie, w skład którego wchodzą w/w trzy zajęcia. Jej celem jest zmiana nastawień i przekonań życiowych uczestników w wyniku odkrycia prawdy zawartej w sytuacjach improwizowanych.
Należy pamiętać, że silna, wrodzona potrzeba fikcja i fantastycznego przekształcenia rzeczywistego świata, tęsknota dziecka do tego, aby być kimś, aby czynnie uczestniczyć w wielkiej przygodzie, stanowi wdzięczne pole do kształtowania wielu pozytywnych cech charakteru: wrażliwości estetycznej, moralnej, społecznej. „animizm i antropomorfizm, który cechuje myślenie dziecka, powoduje, że tak chętnie ucieka ono w świat ożywianych przez siebie przedmiotów pozwalają mu stać się wielkim inscenizatorem, reżyserem i aktorem”. W teatralnych doświadczeniach i przygodach kształtuje się u dziecka specyficzne, głębokie przeżycie artystyczne, będące podstawą wszelkiej późniejszej recepcji teatru. Stosowane w pracy małe formy sceniczne i zabawy twórcze - to bogate źródło satysfakcji, początek prawdziwych przeżyć, które dokonują się i realizują przy żywym, pełnym i autentycznym zaangażowaniu małego widza i aktora. Nauczyciel, który dba o wszechstronny rozwój osobowości dziecka nie może pozbawić go przeżyć wynikających z praw rządzących zaczarowanym światem baśni, który chociaż nieprawdziwy, to jednak związany z dniem codziennym człowieka.
- Kompensacyjna polega na tym, że inscenizacja w pewnym stopniu stanowi wynagrodzenie dziecku za braki i niedostatki, w których ono żyje, przenosząc je w świat piękniejszy, czarodziejski, w którym wszystko może się zdarzyć, w którym zawsze zwycięża dobro i piękno.
- Terapeutyczna polega na tym, iż dzieci z wadami wymowy, z trudnościami w nauce, z którymi na zajęciach trudno nawiązać kontakt, podczas inscenizacji mogą one ( w rolach indywidualnych czy zbiorowych) pozbyć się onieśmielenia, zaspokoić utajone potrzeby przeżyć i twórczej aktywności.
R. Miller pisze , że „tylko sztuka i zabawa mogą nauczyć dziecko marzenia o szczęściu i miłości, dostarczają mu bowiem obrazu pewnego przebiegu zdarzeń, pozwalają przeżyć napięcia wobec tego, co może się stać i jak różnie można się w tych sytuacjach zachować”.
„Aktywność dziecka należy do sfery rozwoju. Dziecko przystosowuje się do świata w sposób progresywny, ciągły. Naśladowanie stawowi swoistą formę działania, naśladowanie stanowi też istotny czynnik adaptacji świata”. Nie wystarczy jednak uznać, że dziecko jest istotą aktywną, że posiada specyficzną mentalność. Należy dziecko stawiać w takich sytuacjach, które pozwolą mu na nowo odkryć niezwykłość rzeczy zupełnie zwyczajnych. Aktywność dziecka powinna rozwijać się w wolnej przestrzeni psychicznej, a tą daje mu zabawa.
BIBLIOGRAFIA:
1. Awgulowa J.: Dziecko widzem i aktorem, WSiP, Warszawa 1979.
2. Awgulowa J., Świętek W.: Inscenizacje w klasach początkowych, WSiP, Warszawa 1985.
3. Morawska Z., Wilkowa A. : Kształcenie języka dziecka w klasach I-IV. PZWS.
4. Miller R.: Edukacja teatralna w wychowaniu przedszkolnym. Wychowanie w Przedszkolu,1970.
5. Dorman J.: Zabawa dzieci w teatr. Centralny Ośrodek Metodyczny Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981.
6. Gloton R.: Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1988.
7. Słysz S.: Domowe zabawy teatralne. WSiP, Warszawa 1977.
8. Way B.: Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1990.
9. Zborowski J.: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986.
6