POJECIE LATERALIZACJI I JEJ MODELE
lateralizacja to "czynnościowa asymetria ciała ludzkiego (także niektórych zwierząt), wyrażająca się większą sprawnością narządów (ręka, noga, oko) położonych po jednej (prawej lub lewej) stronie ciała; u większości ludzi [międzynarodowe badania porównawcze pokazują, że dotyczy to 90% ludzkości - przyp. red.] przeważa sprawność prawej strony, związana z dominacją lewej półkuli mózgu; niekiedy lateralizacja zaznacza się w sposób skrzyżowany, prawo-lewy (np. przewagę funkcjonalną u tego samego osobnika zyskuje prawe oko, lewa ręka i prawa noga); lateralizacja kształtuje się stopniowo w toku rozwoju osobniczego".
. Dziecko bardzo wcześnie zaczyna odróżniać jedną rękę od drugiej. Dostarcza nam informacji o przyszłej przewadze jednej ze stron ciała. Przez pierwsze trzy lata życia przewaga ta jest chwiejna i stanowi punkt wyjścia do dalszego rozwoju.
Prawa ręka jest najczęściej wiodąca, co określamy jako praworęczność. Oznacza to, że lewa półkula mózgu jest dominująca dla czynności ruchowych rąk - manualnych.
Leworęczność natomiast warunkuje dominacja prawej półkuli.
Młodsze dzieci lub starsze z opóźnionym rozwojem lateralizacji posługują się na zmianę raz jedną, raz drugą ręką - co określamy jako oburęczność. Świadczy ona o braku dominacji jednej z półkul mózgowych dla czynności manualnych.
Wyróżnia się następujące rodzaje lateralizacji:
1. lateralizacja jednorodna: narządy ruchu i zmysłu dominują po jednej stronie osi ciała w związku z przewagą przeciwległej półkuli mózgu. Należy do niej:
-prawostronna (przeważa sprawność prawej ręki, prawego oka, prawej nogi) ;
-lewostronna (przewaga sprawności lewej ręki, lewego oka, lewej nogi).
2. lateralizacja niejednorodna: -skrzyżowana (np. sprawniejsza lewa ręka, prawe oko, lewa noga lub prawa ręka, lewe oko, prawa (lewa) noga) .
Lateralizacja skrzyżowana może być obserwowana w zachowaniu dziecka jako leworęczność i prawooczność, czyli brak zdecydowanej przewagi narządów po jednej stronie ciała. Inną formą tego modelu jest praworęczne dziecko z dominującym lewym okiem. Należy podkreślić, iż każdy z narządów wykazuje wyraźną przewagę, ale występuje ona po przeciwnych stronach.
3. lateralizacja osłabiona[inaczej nie ustalona lub słaba] (dziecko jest np. oburęczne lub obuoczne, obunożne).
Lateralizacja nieustalona manifestuje się „ niezdecydowaniem” dziecka w zakresie prawej i lewej ręki przy czynnościach manualnych, co sprawia, że zmienia ono preferencje, a poziom grafomotoryczny obu kończyn jest jednakowo słaby. Dziecko takie sprawia wrażenie, jakby miało raczej dwie lewe niż dwie prawe ręce; jest oburęczne, obunożne, obuoczne, ale tylko w obrębie jednej pary narządów. Dzieci oburęczne są najczęściej opóźnione w rozwoju ruchowym. Brak dominacji w zakresie rąk powoduje niezręczność manualną.
Okresy rozwoju lateralizacji w życiu człowieka
I. Wiek niemowlęcy i poniemowlęcy
Rozwijają się pola ośrodków ruchowych i czuciowych, później wzrokowych i czuciowych. Wraz z rozwojem pól kojarzeniowych zaczyna się proces ich specjalizacji, a także korowych ośrodków w każdej z półkul mózgowych. Najwcześniej przejawia się to w zakresie ruchów rąk i dlatego z końcem tego okresu zazwyczaj jedna z rąk ma już wyraźną przewagę funkcjonalną.
II. Wiek przedszkolny
Rozpoczyna się proces dominacji jednej z rąk. Zaczynają się ustalać ośrodki mowy w obrębie jednej z półkul mózgowych. W percepcji wzrokowej i słuchowej przejawia się dominacja jednej z półkul dla odbioru materiału werbalnego oraz dominacja związanego z nią ucha i pola widzenia.
III. Młodszy wiek szkolny
Ustala się ręka dominująca, stabilizują się ośrodki mowy w jednej z półkul, która również zaczyna dominować dla percepcji wzrokowej i słuchowej materiału werbalnego.
IV. Przełom młodszego i starszego wieku szkolnego
Większość dzieci ma już ustaloną jednorodną lateralizację w zakresie ręki, oka, nogi. Pełną dojrzałość uzyskują pola korowych ośrodków: wzrokowego, słuchowego i kinestetyczno - ruchowego, stanowiących podłoże integracji percepcyjno - motorycznej, czyli współdziałania funkcji percepcyjno - motorycznych.
Przyczyny lateralizacji:
Uwarunkowania endogenne:
· biologicznie uwarunkowaną grupę przyczyn związaną z zakłóceniami w obrębie komórki rozrodczej. Powszechnie uważa się, że alkoholizm, nie leczona kiła mogą uszkodzić komórkę rozrodczą stając się przyczyną nieprawidłowego rozwoju płodu i dziecka po urodzeniu,
· chromosomopatie (rodzaj anomalii komórkowych), czyli nieprawidłowy skład lub zakłócenia w podziale chromosomów płciowych żeńskich (XX) i męskich(XY),
· uwarunkowane genetycznie zaburzenia przemiany materii (przemiany białkowej, węglowodanowej i tłuszczowej), czyli zaburzenia metabolitów komórkowych powodujące rozległe uszkodzenia układu nerwowego u dziecka są przyczyną ciężkich postaci oligofrenii,
· embriopatie (wszystkie uszkodzenia powstałe w okresie życia wewnątrzmacicznego); rodzaje embriopatii:
- wirusowa, spowodowana wirusem grypy, odry, świnki, ospy wietrznej, żółtaczki zakaźnej, różyczki, malarii,
-toksoplazmoza wywołana pierwotniakiem toxoplazma gondii,
- aktyniczna wywołana promieniami ultrafioletowymi, promieniami RTG, radioaktywnymi izotopami oraz wyładowaniami energii atomowej,
- toksyczna spowodowana m. in. lekami, używkami, barbituranami, solami metali ciężkich, benzenem i jego pochodnymi, tlenkiem węgla, związkami azotu, siarki i aldehydami,
-weneryczna spowodowana kiłą,
- niedożywieniowa wywołana niedoborem witaminy A oraz B 2, a także zaburzeniami metabolicznymi,
- hemolityczna spowodowana konfliktem serologicznym między matką, a jej płodem,
· urazy czaszki spowodowane dysproporcją między wymiarami kości miednicy kobiety rodzącej, a główką płodu,
· zaburzenia w krążeniu łożyskowym i płodowym wskutek tzw. psucia się tętna płodu i okręcania się pępowiny wokół szyjki dziecka,
· mechaniczne uszkodzenia czaszki (np. wskutek wadliwie użytych kleszczy),
· zapalenie opon mózgowych,
· wcześniactwo (ciąża trwająca ponad 28 dni, ale krócej niż 37 tygodni; waga ciała 1000g, ale nie większa niż 2500g; długość ciała mniejsza niż 48 cm),
· zły stan somatyczny dziecka np. gruźlica, astma, choroby serca mogą być przyczyną opóźnień i dysharmonii. Nie dochodzi w tych wypadkach do uszkodzenia układu nerwowego, lecz powtarzające się długotrwałe choroby zmieniają warunki i tryb życia dziecka. Choroby te obniżając ogólną odporność organizmu również mogą zakłócać funkcje układu nerwowego.
Czynniki egzogenne:
· opóźnienia i dysharmonie rozwoju powstają także wskutek warunków środowiskowych krańcowo złych np. wilcze dzieci żyjące poza środowiskiem ludzkim, jak również dzieci w znacznym stopniu izolowanych od otoczenia, trzymanych w zamkniętych pomieszczeniach,
· rozwój dzieci wychowywanych poza rodziną (ochronki, domy małego dziecka) odbiega od poziomu dzieci wychowywanych nawet w skromnych warunkach bytowych, ale w domu rodzinnym (brak zaspokojenia podstawowych potrzeb uczuciowych dziecka),
· środowisko rodzinne ma najpoważniejszy wpływ na wszechstronny rozwój dziecka i formowanie się jego osobowości. Analizując wpływ środowiska rodzinnego zaburzający rozwój dziecka bierze się pod uwagę nieprawidłową strukturę rodziny,
· niekorzystne układy właściwości psychicznych obojga rodziców:
- despotyczna, agresywna matka i tzw. nieobecny ojciec,
- lękowo nastawiona, perfekcjonistyczna matka- surowy, rygorystyczny ojciec,
- nadmiernie opiekuńcza matka- ojciec chłodny uczuciowo lub też ojciec agresywny, groźny,
· wadliwe oddziaływanie wychowawcze rodziców:
- wychowanie nadmiernie pobłażliwe (liberalne),
- wychowanie surowe, rygorystyczne (autokratyczne),
- wychowanie demokratyczne z tendencjami anarchistycznymi,
· błędy wychowawcze popełniane przez rodziców w stosunku do dzieci poważnie chorych,
· nieprawidłowe oddziaływanie dydaktyczno- wychowawcze szkoły i środowiska społeczno- kulturowego.
Typowe błędy w czytaniu i pisaniu dzieci źle zlateralizowanych:
1. Statyczne odwracanie liter, mylenie liter o podobnych kształtach( b - d, b - p, u - n, w - m) - inwersja statyczna.
2. Dynamiczne odwracanie, przestawianie liter, zmienianie ich kolejności w wyrazie (od i do, kot i tok) - inwersja dynamiczna.
3. Uporczywe opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet małych sylab wyrazów.
4. Błędne odtwarzanie liter - dziecko niedokładnie odczytuje i pisze zarówno niektóre spółgłoski jak i samogłoski ( los czyta jak las, sęk jako sok, itp.)
Postępowanie korekcyjne z dziećmi o zaburzonej lateralizacji powinno opierać się na ogólnych celach terapii pedagogicznej, czyli:
- stymulowaniu i usprawnianiu rozwoju funkcji psychomotorycznych,
- wyrównywaniu braków w wiadomościach i umiejętnościach
- eliminowaniu niepowodzeń szkolnych i ich emocjonalnych i społecznych
konsekwencji. (Czajkowska, Herda, 1996)
Ćwiczenia dla dzieci z zaburzoną lateralizacją
Ćwiczenia powinny mieć na celu przyswojenie dziecku prawidłowych nawyków ruchowych: właściwego sposobu trzymania ołówka, właściwego kierunku rysowania linii pionowych, poziomych, okręgów. Należy ćwiczyć precyzję i szybkość ruchów, kształcić zdolność kontrolowania napięcia mięśni, eliminować niepotrzebne ruchy. Motorykę rąk powinno usprawniać się za pomocą różnorodnych ćwiczeń graficznych z zastosowaniem różnych przyborów do rysowania: ołówka, kredek woskowych, mazaków, kredy, długopisu. Mogą być one wykonane na tablicy lub na dużych arkuszach papieru.
W ramach zajęć korekcyjno- kompensacyjnych należy zwrócić uwagę na:
usprawnianie motoryki rąk
rozwijanie koordynacji wzrokowo- słuchowej, orientacji w przestrzeni
wykształcenie prawidłowego uchwytu ołówka
wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem
prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków ( pisania w szkole)
kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych
Motorykę rąk należy usprawniać poprzez:
zabawy manualne typu: nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny,
wydzieranki, rysowanie po śladzie, kalkowanie, odwzorowywanie,
obrysowywanie, zabawy i układanie modeli z palców i dłoni, przewlekanie
kolorowego sznurka przez dziurki, zawiązywanie kokardek, układanki typu puzzle, klocki Lego
niewyręczanie dziecka w czynnościach typu: ubieranie się, mycie, sznurowanie butów, zapinanie guzików itp.
Ćwiczyć nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania od lewej ku prawej stronie poprzez:
uświadamianie dziecku kierunku we własnym schemacie ciała i przestrzeni
utrwalanie kierunku ruchu rysowania okręgów w przeciwnym do ruchu wskazówek zegara