Kryterium objawowe (wg L. Kaczmarka)
1. Zaburzenia treści:
- zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji
- brak logiki w budowanych tekstach
- nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia (schizofazja)
2. Zaburzenia języka (formy językowej):
- niemota
- afazja
- alalia
- agramatyzm
- przejęzyczenia i pomyłki
3. Zaburzenia substancji:
a) w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, tempo, rytm, melodia):
- jąkanie
- rynolalia (nosowanie)
- mowa bezkrtaniowców
- afonia
- bradylalia (zwolnione tempo mowy)
- tachylalia (b. szybkie tempo mówienia)
- giełkot (mowa bezładna - tachylalia + chaotyczny sposób językowego formułowania myśli)
b) w płaszczyźnie segmentalnej (głoski):
- dyslalia
c) w płaszczyźnie supra i segmentalnej:
- palatolalia (roszczepy)
- mutyzm (zamilknięcie)
Kryterium przyczynowe (wg Wł. Ołtuszewskiego)
1. Zaburzenia ośrodkowe czyli afazje (zaburzenie percepcji)
2. Zaburzenia obwodowe motoryczne czyli dysartrie (zaburzenie realizacji)
TRUDNOŚCI ARTYKULACYJNE |
CHARAKTERYSTYKA TRUDNOŚCI |
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSEK s, z, c, dz |
|
zastępowanie ich głoskami: sz, ż, cz, dż lub ś, ź, ć, dź |
|
wymowa międzyzębowa |
w czasie artykulacji język znajduje się między zębami |
wymowa boczna |
w czasie wymowy język skręcony w bok |
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSEK sz, ż, cz, dż |
|
zastępowanie ich głoskami: ś, ż, ć, dź lub s, z, c, dz |
|
wymowa międzyzębowa |
jak wyżej |
wymowa boczna |
jak wyżej |
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSEK k, g |
|
zastępowanie ich głoskami: t, d |
|
wymowa boczna |
jak wyżej |
NIEPOPRAWNA WYMOWA GŁOSKI r |
|
zastępowanie jej głoską j lub l |
|
wymowa międzyzębowa |
jak wyżej |
wymowa boczna |
jak wyżej |
r gardłowe |
zamiast czubka języka drży tylna ściana gardła |
r francuskie |
zamiast czubka języka drży języczek przy podniebieniu miękkim |
r policzkowe |
zamiast czubka języka drżą policzki |
r wargowe |
zamiast czubka języka drżą wargi |
MOWA BEZDŹWIĘCZNA |
|
zastępowanie głosek dźwięcznych: b, bi, g, gi, z, ź, dz, dź, w, wi, dż, ż, d, odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi: p, pi, k, ki, s, ś, c, ć, f, fi, cz, sz, t, np. domek = tomek, wózek = fósek |
|
Wymowa międzyzębowa (interdentalna) charakteryzuje się tym, że język znajdujący się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się między zęby. Jest on spłaszczony (brak rowka) i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Dolna szczęka jest mniej lub bardziej opuszczona, co powoduje brak dentalizacji (zbliżenia dolnych i górnych zębów).
Artykulacja międzyzębowa to wada wymowy obejmująca najczęściej głoski dentalizowane (jeden lub kilka szeregów). Międzyzębowość dentalizowanych (seplenienie międzyzębowe) zawsze współwystępuje z międzyzębowością głosek przedniojęzykowo - zębowych (t, d, n, l)
Według E. Stecko istnieje ścisła zależność pomiędzy warunkami w obrębie układu stomatognatycznego i artykulacją oraz czynnościami oddechowo - połykowymi. Zależność to pozwala na ustalenie zespołu przyczynowo - skutkowego wymowy międzyzębowej, który kształtuje się pomiędzy czynnościami fizjologicznymi: oddychaniem, ssaniem, połykaniem a rozwijającymi się czynnościami ruchowymi w obrębie narządu pokarmowego, tworząc podstawę do kształtowania wzorców ruchowych, czuciowych i kinestetycznych, jak również efektów akustyczno - audytywnych artykulacji.
Wyjaśnienie zależności wymowy od rozwoju funkcji fizjologicznych pozwoli prześledzić proces kształtowania się wymowy międzyzębowej.
Gatunek ludzki jako jedyny wypracował sobie w rozwoju ontogenetycznym artykulację, która jest nagrodą za tysiąclecia usprawniania narządów pokarmowo - oddechowo - fonacyjnych i rozwoju funkcji układu nerwowego. Artykulacja jest możliwa, ale nie konieczna, podobnie jak rozwój poznawczy. W związku z tym stopień jej doskonałości jest wynikiem poziomu czynności niezbędnych do życia (oddechowych i pokarmowych).
W warunkach optymalnych artykulacja, ukształtowana w oparciu o funkcje fizjologiczne jest wzorcowa. Jednak w sytuacji zagrożenia dochodzi do zmiany sprawności narządu w celu zachowania funkcji życiowych:
- funkcje niedrożnych dróg oddechowych grożących uduszeniem, przejmuje jama ustna,
- niesprawny narząd pokarmowy (język, wargi) uniemożliwiający naturalne karmienie człowiek zastąpił sztucznym karmieniem.
Zmiany w funkcjonowaniu narządów dla zachowania funkcji życiowych najwyraźniej widać w realizacjach funkcji najmłodszych, tj. artykulacji. Jest ona najbardziej precyzyjna, a zarazem najmniej utrwalona, najmniej ważna dla życia. Poza tym jeśli jest nawykiem, to najbardziej podatnym na zmiany. Ponadto jak każda czynność nawykowa, im dłużej wykonywana jest w określony sposób, tym trudniej jest ją zmienić, a jeszcze trudniej ukształtować nowy schemat realizacji.
Przykład:
Każdy noworodek oddycha przez nos. Wystarczy jednak krótka infekcja kataralna zmuszająca do oddychania przez usta, aby tan sposób pozostał na całe życie. Słabo utrwalone wzorce mózgowe nie pozwalają noworodkowi rozpoznać, iż jest to niefizjologiczny tor oddechowy, patologiczny lecz ciągle jeszcze możliwy do zmiany na poprzedni, tak jak to się dzieje u osoby dorosłej. U dziecka kilkuletniego, nawet kilkudniowa infekcja nie powoduje takich następstw, jak u noworodka dlatego, że nawyk utrwalony jest trudny do zmiany, a nowy łatwy do szybkiego zapomnienia.
Szczegółowa analiza kształtowania artykulacji międzyzębowej
Pierwszą czynnością noworodka istotną dla życia, a dla artykulacji ważną szczególnie jest samodzielny oddech podczas krzyku, możliwy dzięki ukształtowanej w rozwoju płodowym synchronizacji oddychania i fonacji.
Oddech spoczynkowy dla życia (wdech i wydech przez nos) i oddech fonacyjny (wdech i wydech przez usta) zaprogramowany jest dla karmienia naturalnego. Rytmiczność oddychania jest zsynchronizowana z rytmicznością ssania i połykania. W czasie połykania zatrzymana jest czynność oddechowa, a w czasie wdechu - połykania.
Zmiana sposobu karmienia na sztuczne powoduje istotne następstwa na poziomie oddychania. W czasie karmienia smoczek w jamie ustnej utrzymują wargi, a nie dziąsła, które nie mają możliwości szczelnego jej zamknięcia. Jednocześnie smoczek (mniej elastyczny niż brodawka) wywiera na język nacisk ku dołowi, obniżając całą jego powierzchnię, także jego tył, po którym pokarm spływa do jamy gardła, bez konieczności unoszenia podniebienia miękkiego. Prowadzi to do połączenia obu jam - ustnej i nosowej - i umożliwia jednoczesne ich wykorzystanie do oddychania.
Konieczność zachowania rytmiczności oddychania i połykania zmusza dziecko do przerwania ssania (po kilku połknięciach), aby najkrótszą, a więc ustną drogą wziąć oddech. W ten sposób następuje torowanie dróg niefizjologicznego sposobu oddychania przez usta, który jest jednoznaczny za spoczynkowym. Ułożenie spoczynkowe narządów (języka, warg, podniebienia) pozostaje takie jak przy karmieniu - język na dnie jamy ustnej, wargi rozchylone, podniebienie miękkie opadnięte. Oddychanie ekonomiczne (drogą ustną) w czasie karmienia sztucznego utrwala się także w sytuacjach poza karmieniem.
Podobny mechanizm kształtowania się oddychania przez usta pojawia się podczas infekcji kataralnej u dzieci karmionych naturalnie.
Wnioski:
- artykulacja dźwięków mowy ma podłoże ruchów fizjologicznych,
- prawidłowe funkcje fizjologiczno - biologiczne (oddychanie, karmienie, fonacja) na etapie przedmownych ruchów aparatu artykulacyjnego, wpływają na kształtowanie prawidłowej wymowy głosek przedniojęzykowo - zębowych i dziąsłowych,
- wymowa międzyzębowa im później korygowana, tym trudniejsza jest do zmiany,
- w każdym wieku wymowa międzyzębowa jest nieuzasadniona fizjologicznie.
Literatura:
Stecko E., Wczesne rozpoznawanie i leczenie zaburzeń mowy, Lublin 1991
Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci - wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa 1996
Stecko E., Hortis - Dzierzbicka M., Seplenienie międzyzębowe - norma wiekowa czy patologia?, w: Nowa Pediatria, zeszyt 18 (1/2000)
Substytucja (paralalia) - podstawianie, zastępowanie głoski inną czysto brzmiącą, np. sz=s (szafa=safa) Dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy. Gdy utrzymuje się dłużej, należy uznać to za patologię.
Elizja mogilalia - głoski mogą być opuszczane, albo w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest to do pewnego momentu zgodne z normą rozwojową, jeśli utrzymuje się dłużej, należy to uznać za patologię.
Deformacja dyslalia właściwa - zmiana miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia , np seplenienie międzyzębowe. Uznaje się za patologię w każdym wieku.
1. Zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi (głuchota, niedosłuch)
- alalia
- dyslalia
- oligofazja
2. Zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych
- dysglosja (zaburzenie realizacji fonemów)
- mowa bezkrtaniowców, giełkot, jąkanie (zaburzenie realizacji ciągu fonicznego)
- anartria i dysartria (zaburzenie realizacji fonemów i ciągu fonicznego
3. Zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego
- afazja
- dysfazja
- schizofazja
Pojęciem słuch mowny (fonematyczny) określa się umiejętność rozróżniania (i utożsamiania) dźwięków mowy. Istota słuchu fonematycznego polega na rozpoznawaniu co najmniej dwóch różnych wrażeń odmiennych fonologicznie.
Rodzaje słuchu mownego:
- słuch fonemowy,
- słuch fonetyczny,
- słuch prozodyczny,
- analiza i synteza głoskowa/sylabowa.
Z. M. Kurkowski opisuje występujące w każdym rodzaju słuchu mownego dysfunkcje, objawy tych zaburzeń oraz ich etiologię.
Rodzaj słuchu mownego |
Dysfunkcja |
Objawy |
Etiologia |
Słuch fonemowy |
trudności z rozróżnianiem fonemów |
substytucje głosek (dyslalia) |
- ograniczona recepcja dźwięków mowy |
Słuch fonetyczny |
trudności zróżnicowaniem głosek w ramach danej klasy głosek |
deformacje, niewłaściwe brzmienie głosek (dyslalia) |
|
Słuch prozodyczny |
trudności z różnicowaniem rytmu, melodii, barwy |
zaburzenia płynności mówienia |
|
Analiza i synteza głoskowa |
trudności w świadomym wyróżnianiu głosek w wyrazie, z zachowaniem ich kolejności |
trudności w czytaniu i pisaniu |
|
Literatura:
Z. M. Kurkowski, Audiogenne uwarunkowania zaburzeń mowy, Audiofonologia 1997, t. 10
NERWICE MOWY (logoneurozy, laloneurozy)
1. Mutyzm - mimo zachowanej świadomości chory nie mówi (mutyzm wybiórczy, całkowity), przyczyny: depresja, histeria, uraz psychiczny.
2. Jąkanie - zaburzenie płynności, rytmu, tempa mowy, wg teorii neurotycznych jest nerwicą.
3. Afonia - brak lub niedostateczne powstawanie głosu.
4. Chrypka psychogenna
5. Echolalia - niekontrolowane powtarzanie zdań i wyrazów.
6. Iteracje - wielokrotne, mimowolne powtarzanie zdań połączone z monotonną, cichą mową, źle modulowaną (przyczyna psychogenna, depresja).
7. Zaburzenia tempa, modulacji, siły głosu u osób cierpiących na nerwicę.
Giełkot jest zaburzeniem mowy, którego zdefiniowanie sprawia duże trudności. Ogólnie giełgotem określa się mowę bezładną, czyli mówienie „bez ładu i składu”, które objawia się bardzo szybkim tempem mówienia (tachylalią) i chaotycznym sposobem językowego formułowania myśli.
Podstawowe symptomy giełkotu to:
- zaburzenie płynności mówienia, które nie jest jąkaniem,
- szybkie i/lub nieregularne tempo mówienia.
Objawom tym towarzyszą często zaburzenia języka, wymowy, uwagi, uczenia się, czynności percepcyjno-motorycznych.
Wg. Z. Tarkowskiego istotą giełgotu jest niewspółmierność między przeciętnymi lub wysokimi zdolnościami umysłowymi a niską sprawnością językową. Dysonans ten sprawia, że mówca rozumie siebie, ale nie jest rozumiany przez otoczenie. Charakterystyczne jest, iż osoba z giełgotem zwykle jest nieświadoma swojego problemu i w związku z tym rzadko z własnej inicjatywy zgłasza się do specjalisty.
Przyczyny giełkotu
1. Dziedziczne - niemal w każdym przypadku giełkotu można doszukać się u jednego z rodziców (najczęściej ojca) różnorodnych zaburzeń mowy, których zwykle jest on nieświadomy.
2. Organiczne - brak dojrzałości centralnego układu nerwowego, minimalne uszkodzenia zlokalizowane w okolicy podkorowej
Giełkot występuje czterokrotnie częściej u mężczyzn niż kobiet. Wyróżnia się dwa typy wpływów dziedzicznych: specyficzny i niespecyficzny. Dziedziczenie specyficzne występuje w rodzinach, w których często pojawiały się giełkot lub jąkanie. Z kolei dziedziczenie niespecyficzne objawia się w postaci niskich zdolności językowych przekazywanych z pokolenia na pokolenia.
Terapia giełkotu polega na:
- zwalnianiu tempa mówienia,
- obserwowaniu mowy własnej,
- planowaniu wypowiedzi słownej,
- aktywnym słuchaniu,
- bardziej naturalnym mówieniu.
Literatura
Tarkowski Z., Smul M., Giełkot, Warszawa 1988
Tarkowski Z. (red.), Neurologopedia, Lublin 2005
Tarkowski Z., Jąkanie. Giełkot w: Logopedia Pytania i odpowiedzi, red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Opole 2001