Afatyczne zaburzenia mowy
Po urazach czaszki, udarach mózgu dochodzi zwykle do afatycznych zaburzeń mowy.
Afazja to całkowita lub częściowa utrata umiejętności posługiwania się językiem. Występuje zwykle po urazach czaszki, udarach mózgu (przerwaniu dopływu krwi do pewnych okolic mózgu), przebytych chorobach nowotworowych.
Typy afazji
W zależności od tego, które struktury mózgu zostały uszkodzone, wyróżnia się następujące typy afazji.
Afazja motoryczno-aferentna
Pacjent traci częściowo lub całkowicie mowę na skutek zaburzeń czucia ułożenia narządów mowy. Ruchomość tych narządów jest zachowana. Może jeść, krzyczeć, śmiać się, ale nie potrafi wykonywać ruchów potrzebnych przy mówieniu. Próbuje układać narządy artykulacyjne (wargi, język), jest świadom popełnianych pomyłek, bo słuch przy tym typie afazji jest zachowany. Jednak trudności występują zarówno przy powtarzaniu, jak i przy mowie samodzielnej. Charakterystyczna dla tych zaburzeń jest zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne ("bułka" z dźwięcznym "b" jest zamieniona na "półkę" z bezdźwięcznym "p"), ustne z nosowymi ("lek" z ustną głoską "e" może być wymawiany jako "lęk" z nosową głoską "ę"). Te same błędy występują w pisaniu i czytaniu.
Reedukacja. Jeśli chory nie mówi, ćwiczenia z logopedą zaczynają się od prostych ćwiczeń oddechowych. Po nich przechodzi się do ćwiczeń głosek szczelinowych typu: f, s, h (z wykorzystaniem umiejętności oddychania). Równolegle ćwiczy się narządy mowy, a więc język, wargi i podniebienie. Wszystkie ćwiczenia są wykonywane przed lustrem, by pacjent mógł obserwować układy warg, języka i podniebienia przy wymawianiu poszczególnych głosek. Pomocne bywają umowne gesty logopedy (wskazujący palec do góry, oznacza ruch języka do góry, a kiedy palec idzie w dół, język chorego układa się na dole), rysunki i schematy, przedstawiające narządy mowy. Czasem ćwiczenia szeptem są dla afatyka łatwiejsze.
Afazja motoryczna-eferentna
Wymowa poszczególnych głosek jest prawidłowa. Pacjent przestawia głoski w sylabach, sylaby w wyrazach, powtarza te same sylaby (te... te... tele... le... fon). Często występuje mowa skandowana, złe akcentowanie i zaburzona melodia. Kiedy zaburzenia cofają się, chory używa wyłącznie rzeczowników w liczbie pojedynczej. Opowiada na przykład o filmie, który oglądał: "film...ekran... policja... trup... śledztwo... wyrok... więzienie...". Nieco później pojawiają się czasowniki, ale tylko w formie bezokolicznika: "chcieć... mieć... robić...". Błędy w piśmie są podobne do tych w mowie.
Reedukacja. Zaczyna się zwykle od powolnego wymawiania wyrazów, z przeciąganiem samogłosek, zapisywania wypowiadanych słów, dzielenia ich na sylaby i głoski. Utrwala się w ten sposób kolejność głosek w wyrazach. Jeśli występują kłopoty z budową zdań, logopeda korzysta z obrazków i historyjek, od bardzo prostych do coraz bardziej skomplikowanych.
Afazja dynamiczna
Pacjent rozumie mowę, powtarza poprawnie, ale nie potrafi samodzielnie formułować myśli, odpowiadać na pytania. W zdaniach występują głównie rzeczowniki, brakuje czasowników. Myślenie ma formę skrótową i chory nie potrafi przełożyć jej na mowę głośną.
Reedukacja. Ruchomość narządów jest zachowana i logopeda wykorzystuje umiejętność powtarzania. Wszystkie błędy artykulacyjne mogą więc być korygowane i utrwalane przez kolejne powtórzenia. Dalsza reedukacja obejmuje przede wszystkim naukę tworzenia zdań o prawidłowej konstrukcji, a następnie opanowanie umiejętności opowiadania.
Afazja percepcyjna (sensoryczna)
Problemy w mówieniu są tu spowodowane zaburzeniami w rozumieniu mowy. Chory zamienia głoski podobne brzmieniowo (np. c, ć, cz), próbuje odnajdywać podobne brzmienia wyrazów ("ławka" może by "łatką", "sawką" i "kawką"). Czasem występuje tzw. sałata słowna. Obok wyrazów poprawnie wymawianych występują błędne, brakuje między nimi powiązań, formy gramatyczne są nieprawidłowe. Chory zapomina wyrazy, w tym najczęściej rzeczowniki.
Reedukacja. Początkowo polega na przyzwyczajeniu do słuchania mowy. Ci afatycy nie lubią słuchać, gdy ktoś do nich mówi. To ich męczy i szybko rezygnują ze słuchania. Na dalszym etapie logopeda wypowiada wyrazy, a potem zdania nieco wolniej, co ułatwia percepcję. Wraz z upływem czasu przyspiesza tempo mowy, aż do naturalnego brzmienia.
Skroniowa afazja akustyczna
Zaburzona jest analiza i synteza bodźców słuchowych. Chory nie rozróżnia głosek i nie rozumie mowy, nie potrafi powtarzać, pisać i czytać. W lżejszej formie afazji rozumie proste słowa. W formie ciężkiej nie rozumie żadnych. Mowa jest zachowana, ale wyrazy bywają używane w odmiennym znaczeniu. Najwięcej jest czasowników i przymiotników.
Reedukacja. Zadaniem logopedy jest wykształcenie reakcji słuchowych na wyrazy. Pomocne jest tu śledzenie ruchów warg logopedy. Chory uczy się czytać z ust. Na początku terapii wprowadza się wyrazy odmienne brzmieniowo i dopiero na dalszym etapie - podobne brzmieniowo.
Afazja akustyczno-mnestyczna
Chory nie rozumie dłuższych wypowiedzi, a czasem nawet tych składających się z dwóch wyrazów. Ma kłopoty z mową samodzielną i z powtarzaniem. Przy nazywaniu przedmiotów potrafi nazwać pierwszy z nich, ale przy następnym używa poprzedniej nazwy.
Reedukacja. Ma za zadanie utrwalenie w pamięci wzorców słuchowych głosek, sylab i wyrazów. Ćwiczenia rozpoczynają się od identyfikowania samogłosek, a kończą się na samodzielnych wypowiedziach.
Podkorowa afazja słuchowa
Chory słyszy dźwięki, ale nie potrafi ich prawidłowo powtórzyć, choć umie mówić.
Reedukacja. Mechanizm powstawania tego typu zaburzeń rozumienia mowy, przy zachowanej możliwości mówienia, nie jest jeszcze dobrze znany. W reedukacji logopeda wykorzystuje wzorce czuciowe i ruchowe głosek, by przywrócić ich identyfikację.
Ogólne zasady reedukacji osób z afazją
Jeśli uszkodzenia mają charakter przejściowy (na przykład są związane z obrzękiem mózgu czy zaburzeniami krążenia krwi), często trudności z mową cofają się samoistnie. Jednak trwałe, organiczne uszkodzenia mózgu sprawiają, że mowa samoistnie nie wraca i trzeba rozpocząć pracę nad jej przywróceniem. Ćwiczenia logopedyczne można wykonywać dopiero wtedy, gdy miną ostre objawy (najczęściej bezpośrednio po urazie czy wylewie występuje utrata świadomości, potem pojawiają się bóle głowy, mdłości, niedowłady). Pacjent musi zaakceptować tę sytuację, bo efekty pracy w dużym stopniu zależą od jego motywacji i wysiłku wkładanego w ćwiczenia. Na początku zajęcia są krótkie, proste, kilkuminutowe i dopiero wraz z poprawą samopoczucia chorego mogą być wydłużane. Ćwiczenia są zawsze zindywidualizowane ze względu na zróżnicowanie zaburzeń mowy.
Wielu afatyków cierpi na depresje, poczucie niepełnowartościowości i niższości związane z utrudnionym kontaktem z otoczeniem. W związku z tym bardzo ważny jest stosunek otoczenia do chorego. W chwilach zniechęcenia trzeba tłumaczyć, że trudności mają charakter przejściowy, chwalić postępy, a jeśli zdecydowanie odmawia pracy, na pewien czas przerwać ćwiczenia.
Osoby młode szybciej uzyskują poprawę w mowie i podobnie lepsze efekty osiągają osoby wykształcone, bo lepiej rozumieją sens reedukacji logopedycznej. Jednak u wszystkich, wraz z systematyczną pracą z pomocą logopedy, stopniowo poprawia się zaburzona bądź utracona mowa. Nadzieja i wiara chorego oraz jego otoczenia są ogromnie ważnym elementem terapii.