Klasyfikacja zaburzeń mowy

W literaturze polskiej istnieje wiele możliwości klasyfikacji zaburzeń mowy, między innymi klasyfikacja według: I. Styczek, T. Kani, L. Kaczmarka, S. Grabiasa.

Klasyfikacja przyczynowa (etiologiczna) zaburzeń mowy według Ireny Styczek obejmuje:

1. zaburzenia mowy zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe), w których nie stwierdza się defektów anatomicznych, które można by uznać za przyczynę zaburzeń mowy;

2. zaburzenia mowy wewnątrzpochodne (endogenne), w tym:

• dysglosja - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;

• dyzartria (anartria) - zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne;

• dyslalia (alalia) - opóźnienie w przyswajaniu sobie języka na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;

• afazja - utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;

• jąkanie - zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa);

• nerwice mowy (logoneurozy) - mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;

• oligofazja - niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym;

• schizofazja - mowa u osób chorych psychicznie;

Językoznawcza klasyfikacja zaburzeń mowy według Józefa Tadeusza Kani :

W klasyfikacji tej zasadniczy akcent został położony na wymowę - zaburzenia wymowy naruszają formę znaków językowych, powodując zakłócenia o charakterze suprasegmentalnym (melodii, akcentu, rytmu) i segmentalnym (głoski). Zaburzenia o charakterze suprasegmentalnym polegają na zniesieniu lub zniekształceniu cech prozodycznych wypowiedzi. Zaburzenia o charakterze segmentalnym natomiast dotyczą wadliwej wymowy poszczególnych dźwięków, np.: izolowanych głosek, sylab, wyrazów lub wypowiedzeń.

Zaburzenia wymowy obejmują:

• zaburzenia suprasegmentalne:

• hiperprozodia (nasilenie cech prozodycznych w wypowiedzi, np.: nadakcent, nadmiar iloczasu sylab, nadmiar intonacji, nadmierny przydech),

• hipoprozodia (osłabienie cech prozodycznych w wypowiedzi, zmniejszona zdolność zmiany natężenia, wysokości i rytmu mówienia), aprozodia (brak cech prozodycznych wypowiedzi),

• dysprozodia (zaburzenie cech prozodycznych wypowiedzi;

• zaburzenia segmentalne:

• paradygmatyczne,

• syntagmatyczne.

• zaburzenia paradygmatyczne - naruszenie inwentarza głosek (fonemów):

• elizja (mogilalia) - forma wadliwej wymowy, polegająca na braku realizacji jakiegoś fonemu (fonemów) w postaci osobnego segmentu; formy te dostrzegamy przede wszystkim przy zniekształceniach fonemów spółgłoskowych; możemy wyróżnić elizję:

• pełną, gdy obejmuje wszystkie pozycje, w których może pojawić się głoska - w nagłosie , śródgłosie i wygłosie;

• ograniczoną - obejmuje określoną pozycję;

• całkowitą - zaburzenie daje się sprowadzić do formy: fonem = zero fonetyczne;

• częściową, gdy zmianie ulega sąsiedni segment wokaliczny - wzdłużenie zastępcze, np.: kooek  -  `korek'  lub  gdy  w  miejscu fonemu pojawia się pauza;

• substytucja (paralalia) - polega na zmianie jednych głosek na inne; substytucjom ulegają zarówno fonemy spółgłoskowe, jak i samogłoskowe; fonemy samogłoskowe nie mogą być substytuowane przez fonemy spółgłoskowe;

• deformacja - zachodzi wówczas, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe normie pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów, znacznie częściej ulegają deformacjom fonemy spółgłoskowe.

Z punktu widzenia fonologii niektóre wadliwe sposoby wymowy mogą być traktowane jako warianty określonych fonemów.

• zaburzenia syntagmatyczne - obejmują zniekształcenia ciągu wypowiedzeniowego, w postaci określanej jako:

• metateza - zmiana liniowego uporządkowania fonemów w wyrazie, np.: granuszek - `garnuszek';

• epenteza - odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na dodaniu jakiegoś elementu językowego, np.: Hendryk - `Henryk';

• redukcja - odkształcenie ilościowe w strukturze wyrazu polegające na braku fonemów lub fonemu w ciągu wypowiedzeniowym, np.: kua - `kura';

• antycypacja - odkształcenie jakościowe, polegające na przedwczesnym użyciu jakiegoś członu wypowiedzi, który dopiero w jej dalszym ciągu ma swoje kontekstowe uzasadnienie, np.: irrocjonalny - `irracjonalny';

• perseweracja - przeciwieństwo antycypacji, np.: irracjanalny - `irracjonalny';

• odkształcenia niesystemowe - przekształcenia o charakterze leksykalnym;

W pewnych przypadkach zaburzenia suprasegmentalne i segmentalne mogą pojawić się łącznie, np.: u osób niesłyszących, dotkniętych rozszczepem podniebienia, itd.





Klasyfikacja objawowa (symptomatologiczna) zaburzeń mowy według Leona Kaczmarka

W każdej wypowiedzi można wyróżnić - według L. Kaczmarka - trzy części składowe: treść (to, co mówimy), formę językową (to, jak mówimy) oraz substancję foniczną (to, za pomocą, czego mówimy). Połączenie treści i formy umożliwia przekazywanie myśli. Substancja foniczna jest natomiast nośnikiem, „medium” dla myśli. Wszystkie trzy części składowe wypowiedzi determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy:

1. zaburzenia treści - powstają w wyniku chorób umysłowych, psychicznych; objawiają się m.in. brakiem logiki w budowanych tekstach, zakłóceniami w procesie uogólniania i abstrakcji, niespójnością występującą w zbudowanych tekstach;

2. zaburzenia językowe (zaburzenia formy) - są skutkiem ogniskowych mózgu; objawiają się niedokształceniem mowy lub jej brakiem, np.: alalia, afazja;

3. zaburzenia substancji fonicznej: w płaszczyźnie suprasegmentalnej (jąkanie, rynolalia, bełkot, bradylalia, tachylalia, itp.) i segmentalnej (spowodowane np.: upośledzeniem słuchu, uszkodzeniem obwodowych narządów mowy i obwodowych narządów nerwowych, wpływami środowiska, itp.).

Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy według Stanisława Grabiasa

Aby móc uczestniczyć w komunikacji językowej, człowiek musi dysponować pewnymi kompetencjami i sprawnościami. Kompetencje (wiedza) nie mogą pojawić się w umyśle ludzkim bez określonych sprawności (umiejętności).
Możemy wyróżnić trzy podstawowe rodzaje kompetencji:

• kompetencję językową (gramatyczno - leksykalną), którą tworzy nieuświadomiona wiedza na temat zasad budowania zdań gramatycznie poprawnych ( N. Chomsky);

• kompetencję komunikacyjną, czyli wiedzę na temat zasad użycia języka w grupie społecznej; są to zdolności używania przez człowieka wszystkich dostępnych mu jako członkowi danej wspólnoty społeczno - kulturowej systemów semiotycznych, a więc zdolności spostrzegania i kategoryzowania sytuacji społecznej oraz dostosowania do niej sposobu myślenia ( D. Hymes);

• kompetencję kulturową - wiedzę na temat zjawisk otaczającej rzeczywistości(E. Cassirer, R. Keesing, J. Kmita).

Sprawności komunikacyjne są przeciwieństwem kompetencji. Kompetencje są wiedzą, sprawności - umiejętnościami. S. Grabias wyróżnia dwa typy sprawności:

• sprawności percepcyjne - pozwalające na opanowanie kompetencji (językowej, komunikacyjnej, kulturowej) - słuch fizyczny, fonematyczny, muzyczny;

• sprawności realizacyjne - wykorzystujące w procesie komunikacji i poznawaniu rzeczywistości zdobyte kompetencje; wśród sprawności realizacyjnych wymienić należy:

• grupę sprawności systemowych - fonologicznych, morfologicznych, leksykalnych, składniowych - tworzą one umiejętności budowania sensownych, poprawnych gramatycznie zdań;

• grupę sprawności komunikacyjnych - chodzi o sprawności społeczne, sytuacyjne, pragmatyczne, które tworzą umiejętności realizowania ról społecznych, budowania zdań adekwatnych do sytuacji i realizowania zamierzonych intencji.

 

S. Grabias wprowadza dwa pojęcia istotne dla klasyfikacji zaburzeń mowy:

• procedura postępowania logopedycznego - całokształt zabiegów logopedycznych stosowanych w określonym postępowaniu;

• strategia postępowania logopedycznego - postępowanie w ramach danej procedury, wynikające z percepcyjnych i realizacyjnych możliwości osoby rewalidowanej;

 

Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy obejmuje:

1. zaburzenia mowy związane z niewykształconymi sprawnościami percepcyjnymi, np.: głuchota i niedosłuch, alalia, dyslalia, oligofazja; procedurą logopedyczną w tej klasie zaburzeń jest budowanie wszelkich rodzajów kompetencji, zaś usprawnianie realizacyjne jest procedurą wtórną;

2. zaburzenia mowy związane z brakiem lub niedowładem sprawności realizacyjnych (przy zdobytych kompetencjach), np.: dysglosja, jąkanie, giełkot, mowa bezkrtaniowa, anartria i dyzartria, itd., procedurą logopedyczną jest usprawnianie realizacji różnych poziomów systemu komunikacyjnego;

3. zaburzenia mowy związane z rozpadem systemu komunikacyjnego, np.: afazja, schizofazja; procedurą logopedyczną jest odbudowywanie wszystkich typów kompetencji i usprawnianie realizacji.

W logopedycznej klasyfikacji zaburzenia mowy znajdujące się w obrębie poszczególnych klas mogą być, zatem, objęte jednakową procedurą logopedyczną. Różnią się natomiast swoistymi strategiami postępowania.

Mowa

Mowa to zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego (S. Grabias). Zatem mowa to pewne zachowania językowe, które mogą być:

• poznawczymi procesami;

• procesami quasi komunikacyjnej, organizującej wiedzę z zamiarem jej przekazania;

• zachowania dokonujące się w tzw. mowie wewnętrznej (cerebracja), których wynikiem jest pozbawiony postaci dźwiękowej tekst przemyślany.

Biologiczne podstawy mowy

Sfera biologiczno - fizyczna dotyczy działania aparatu nadawczego (oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego) oraz odbiorczego (narządu słuchu) uwarunkowanych pracą ośrodków mózgowych. Korowe struktury nerwowe, sterujące czynnościami mowy, tworzą tzw. "obszar mowy", zlokalizowany w środkowej części półkuli dominującej dla mowy.

Za przebieg zachowań językowych człowieka odpowiedzialne są następujące ogniwa “łańcucha mowy” wg koncepcji A. Łurii:

• gnozja somestetyczna, czyli czucie ułożenia poszczególnych części aparatu artykulacyjnego, oparta jest na przetwarzaniu w korowych okolicach wieczka ciemieniowego zwrotnej informacji czuciowej, wytwarzanej podczas wypowiadania tekstu;

• synteza sekwencyjna, czyli organizacja w czasie ruchów aparatu artykulacyjnego, która warunkuje płynne wypowiadanie słów i zdań, jej organizację reguluje okolica Broca, leżąca w dolnej części lewej okolicy przedruchowej;

• mowa wewnętrzna, czynnik najmniej rozpoznany, związany ze zdolnością do programowania rozwiniętych wypowiedzi i przypisany okolicom lewego płata czołowego, położonym do przodu od okolicy Broca;

• słuch fonematyczny, czyli zdolność różnicowania cech diakrytycznych dźwięków mowy zgodnie z zasadami systemu fonologicznego, która jest realizowana przez okolicę Wernickego, zlokalizowaną w tylnej części górnego zawoju skroniowego w dominującej półkuli mózgu;

• słuchowa pamięć słowna, czyli zdolność utrzymywania w pamięci usłyszanych słów i zdań, związana jest z funkcjonowaniem tylnej części płata skroniowego, leżącej poniżej okolicy Wernickego;

• synteza symultatywna, czyli jednoczesna analiza napływającej informacji językowej pod względem logiczno-gramatyczno-semantycznym, realizowana przez okolice kory mózgowej leżące na pograniczu płatów: ciemieniowego, potylicznego i skroniowego [Łuria 1967].

Anatomiczna reprezentacja omówionych funkcji nie ma charakteru bezwzględnego.

Poszczególne ogniwa tego układu są niewymienne i ich uszkodzenie objawia się specyficznymi trudnościami, np. zaburzenia słuchu fonematycznego powodują nie tylko trudności w rozumieniu mowy, ale także w przypominaniu i aktualizacji wyrazów, w czytaniu i w pisaniu, bowiem analiza i synteza słuchowa wchodzi w skład struktury każdej z wymienionych czynności, możliwa jest jednak ponowna ich realizacja poprzez przebudowę układu funkcjonalnego. Takie stwierdzenie czyni  teorię A. Łurii szczególnie atrakcyjną dla logopedów, przynosi ona bowiem ważne konsekwencje dla celowości prowadzenia praktyki logopedycznej. Dając teoretyczne przesłanki do restytucji mowy u afatyków, wyjaśniając różnice indywidualne pomiędzy ludźmi, jeśli idzie o ich zachowania językowe, przełamuje terapeutyczny nihilizm i wskazuje na konieczność indywidualnego podejścia do każdego chorego.

Psychologiczne podstawy mowy

Sfera psychiczna zachowań językowych wiąże się - jak twierdzi N. Chomsky - z funkcjonowaniem w umyśle abstrakcyjnego systemu znaków i reguł gramatycznych, pozwalających za znaków prostych budować znaki złożone. Wiedza o ich użyciu nie musi być przez człowieka uświadamiana.

Społeczne podstawy mowy

Społeczne uwarunkowania języka da się opisać w kontekście kompetencji komunikacyjnej, na którą składają się:

• językowe reguły społeczne (wyznaczające sposoby realizowania językowych ról społecznych);

• językowe reguły sytuacyjne (pozwalające budować wypowiedzi adekwatnie do sytuacji);

• reguły pragmatyczne (umożliwiające skuteczną realizację intencji).

Funkcje mowy

• czynności poznawcze człowieka dokonują się za pomocą języka i tylko za pomocą języka, a ich wynikiem jest zorganizowana pojęciowo wiedza, tkwiąca w umyśle i będąca reprezentacją rzeczywistości;

• językowe czynności komunikacyjne, które ujawniają się na tle spójnych z nimi zachowań mimicznych i gestów, stanowiących tzw. pozajęzykowe  kody mowy;

• czynności socjalizacyjne i grupotwórcze, kiedy człowiek poznając rzeczywistość i porozumiewając się z innymi członkami grupy społecznej, podlega procesowi socjalizacji i zdobywa wiedzę o grupie, w obrębie której pozostaje, następnie o innych grupach i regułach w nich obowiązujących.

W obrębie mowy (language) wyodrębniono:

• język (langue);

• mówienie (parole).

Język to zbiór wyrazów i porządkujący ten zbiór układ wartości. Wartość wyrazu wynika z miejsca, jakie ten wyraz zajmuje w systemie wyrazów (dobrze jest jak dziecko ma duży zasób słów, gdyż będzie się lepiej komunikowało).





Mówienie to proces budowania zdań.

Mową są tylko te zachowania, które dają cechy intencjonalne.

Pojęcie mowy w gramatyce generatywnej N. Chomsky'ego:

• kompetencje językowe - jest to nieuświadamiana wiedza gramatyczna, ujmowana w systemie reguł generujących zdania w danym języku;

• performancja (wykonanie) - jest to indywidualna realizacja kompetencji, proces budowania zdań; swoista czynność.

Komponenty kompetencji językowej:

• kreatywność, czyli zdolność do tworzenia nieskończonego zbioru zdań ze skończonego zbioru elementów językowych oraz umiejętność tworzenia nowych zdań spójnych;

• gramatyczność, czyli proces budowania zdań, poprawność formalna;

• akceptabilność, czyli zdolność rodzimego użytkownika języka do uznawania wypowiedzi za poprawną, tj. zgodną z obowiązującą normą;

• interioryzacja, czyli proces nieuświadamianego opanowania ojczystego języka (dziecko nie wie, że jest uczone języka).

Kompetencje językowe a kompetencje komunikacyjne

Wiem jak języka użyć, w zależności od sytuacji, osoby itd.

Język w poznawaniu rzeczywistości

• stopień opanowania języka stwarza jednostce lepsze lub gorsze możliwości poznawania świata;

• największe możliwości poznawcze niesie ze sobą język etniczny, opanowany we właściwy sposób, we właściwym, naturalnym dla wieku dziecięcego okresie rozwoju (najdalej do 14rroku życia);

• brak języka etnicznego skazuje człowieka na pewne wyizolowanie w świecie;

• inne kody językowe (np.: gesty) dają inny obraz rzeczywistości świata.

Struktura czynności mowy

Generowanie tekstu - etapy czynności:

1. ETAP IDEACJI - dotyczy uświadomienia treści komunikatu, który nadawca chce przekazać (czasem jesteśmy zmęczeni, coś nas boli, wtedy nie możemy zebrać myśli, osoba nie wie co chce powiedzieć).

2. ETAP PLANOWANIA JĘZYKOWEGO - dotyczy wyboru i odpowiedniego ustrukturalizowania elementów tworzących wypowiedź.

3. ETAP REGULACJI MOTORYCZNEJ - przełożenie struktury językowej w instrukcję pracy narządów artykulacyjnych.

4. ETAP WYKONAWCZY - dotyczy ruchów aparatu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego.

5. ETAP KONTROLI FORMOWANIA WYPOWIEDZI - dokonuje się poprzez ocenę przebiegu wszystkich poprzednich etapów (przede wszystkim kontrola słuchowa wypowiedzi, jeśli jest uszkodzona, trzeba przejść na wzrokową lub czuciową).

Dyslalia

Termin „dyslalia” pochodzi z greckiego - dys - oznacza „zaburzenie”, lalia - „mowa”. Po raz pierwszy użył tego terminu profesor Uniwersytetu Wileńskiego - Józef Frank w 1823 roku.
Do najczęściej spotykanych zaburzeń mowy u dzieci należy nieprawidłowa artykulacja. Dla określenia zaburzeń artykulacyjnych zwykło się używać terminu „dyslalia”. Nie jest to termin jednoznaczny. Określa się nim: 

• wszystkie nieprawidłowości wymowy, wywołane najrozmaitszymi czynnikami;

• jedynie zaburzenia artykulacji pochodzenia korowego;

• jedynie zaburzenia wymowy pochodzenia obwodowego

Wynika z tego, iż dyslalia to nazwa kategorii zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy.
Istnieje, zatem, wśród autorów zgodność, iż jest to zaburzenie przejawiające się nieprawidłowościami w sferze wymowy. Natomiast nie ma jednomyślności, co do tego, czy wszystkie zaburzenia ujawniające się w płaszczyźnie segmentalnej powinno się określać mianem dyslalii. Wynika to z faktu, iż nieprawidłowości wymowy mogą mieć różne pochodzenie.
Wśród wielu definicji dyslalii zwraca się uwagę na szereg aspektów tego zjawiska.
G. Demelowa  definiuje dyslalię jako „nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich, lub niemal wszystkich głosek od razu, krańcowy stan dyslalii nazywa się bełkotem. Zachowane są rytm, melodia i akcent, sama wymowa jest jednak zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała”.
Według H. Spionek  dyslalia to „zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków”.
Według L. Kaczmarka - to „wadliwa realizacja fonemów, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy”.
Natomiast H. Rodak  uważa dyslalię jako „symptom zaburzenia rozwoju mowy, dotyczący tylko jednego aspektu języka - aspektu artykulacyjnego”.

W zależności od poziomu uszkodzenia mechanizmów mowy wyróżnia się:

• dyslalię pochodzenia ośrodkowego - wynikającą z nieprawidłowej struktury lub funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego; zaburzenia charakterystyczne dla tego typu dyslalii związane są z niemożnością prawidłowego różnicowania słuchowego dźwięków oraz wykonywania ruchów      artykulacyjnych;

• dyslalię motoryczną - jej przyczyna zlokalizowana jest w obrębie drogi odśrodkowej, biegnącej od kory mózgowej do nerwów obwodowych;

• dyslalię sensoryczną - wynikającą z uszkodzeń na drodze wstępującej, tj. od obwodu do kory mózgowej.

Inne klasyfikacje uwzględniają lokalizację uszkodzenia narządu mowy; ze względu na to kryterium wyróżnia się:

• dyslalię korową - wywołana jest przez uszkodzenia w obrębie kory mózgowej;

• dyslalię podkorową - w której uszkodzenia obejmują struktury podkorowe;

• dyslalię obwodową - wynikającą z defektu obwodowego, wywołującego wyłącznie zakłócenia w sferze dźwięków, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe.

W zależności od jakości defektu wyróżnia się dyslalię :

• czynnościową - ujmowaną jako wadliwa wymowa głosek przy braku uszkodzeń organicznych w budowie aparatu artykulacyjnego;

• organiczną - uwarunkowaną obwodowymi uszkodzeniami: niedosłuchem, anomaliami w budowie narządu jamy ustnej, uzębienia, języka czy podniebienia.

W zależności od tego, czy zaburzenia artykulacji są zjawiskiem izolowanym, pierwotnym, czy wtórnym wywołanym przez inne zaburzenia rozwojowe, dyslalię dzieli się na:

• audiogenną - występującą w mowie dzieci z uszkodzonym narządem słuchu;

• sprzężoną z innymi zaburzeniami rozwojowymi.

L. Kaczmarek zaproponował podział dyslalii przyjmując kryterium objawowe. Wyróżnia trzy rodzaje dyslalii:

• dyslalię jednoraką - gdy odmiennie realizowany jest tylko jeden fonem; może być ona: prosta - zniekształcenie dotyczy tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu ( np.: dźwięczności czy miejsca arykulacji); złożona - zniekształcenie dotyczy kilku cech dystynktywnych naraz (np.: miejsca artykulacji, dźwięczności i miękkości);

• dyslalię wieloraką - kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą; może być ona: prosta - wadliwa realizacja fonemu w obrębie jednej strefy artykulacyjnej, zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemu (np.: dźwięczne g zamieniane na bezdźwięczne k); złożona - zniekształcenie kilku cech dystynktywnych równocześnie (np.: g substytuowane jest przez t, czyli zamiana dźwięczności i miejsca artykulacji);

• dyslalię całkowitą (alalia motoryczna, bełkot, słuchoniemota motoryczna) - wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych. Wypowiedź jest realizowana za pomocą elementów prozodycznych - rytmu, akcentu, melodii.

Do dyslalii zalicza się następujące wady wymowy:

• sygmatyzm - nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych [s, z, c, z; š, ž, č, ž; ś, ź, ć, ź];

• rotacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [r];

• kappacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [k];

• lambdacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [l];

• gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [g];

• betacyzm - nieprawidłowa realizacja głoski [b];

• mowę bezdźwięczną - wymawianie głosek dźwięcznych jako ich bezdźwięczne odpowiedniki;

• szadzenie - nieprawidłowa wymowa głosek dentalizowanych  szeregu [s, z, c, z] jako [š, ž, č, ž], (używanie š zamiast s,  np.: šova zamiast sova);

• inne odchylenia od normy artykulacyjnej.

Jąkanie - zaburzenia mowy u osób jąkających się

Jąkanie najczęściej oznacza powtarzanie, wydłużanie elementów wypowiedzi (dźwięków, głosek, sylab, słów) lub występowanie bloków („zacinanie się” bez wydawania żadnego dźwięku); obejmuje też wypowiadanie dodatkowych dźwięków lub słów (wtrąceń, słów „wytrychów”, mających pomóc wystartować z wypowiedzią lub przejść płynnie dalej). Jąkanie jest zwykle rozpoznawane jako usilna próba wydobywania z siebie słów - w odróżnieniu od niepłynności mówienia, której doświadczamy wszyscy, a która oznacza wahanie się i powtórzenia.

Część jąkających się osób unika wypowiadania trudnych słów - to jeden ze sposobów ukrywania niepłynności mowy. Unikanie słów i wycofywanie się z aktywności mówienia w wybranych sytuacjach stanowi ważny aspekt jąkania.

Jąkanie często porównuje się do góry lodowej, której wierzchołek wystaje ponad powierzchnię, podczas gdy cała ogromna jej reszta pozostaje ukryta pod wodą. Większość jąkających się podziela opinię, że dla nich o wiele więcej dzieje się pod powierzchnią, czego pozostali ludzie sobie nie uświadamiają. Te ukryte aspekty jąkania obejmują różne formy wycofywania się z aktywności społecznej, co powoduje lęki (logofobie), przeczuwanie pojawienia się niepłynności oraz inne negatywne odczucia związane z jąkaniem, takie jak: frustracja, złość, smutek, zakłopotanie, zmieszanie, wstyd, zażenowanie, napięcie, utratę pewności siebie oraz wiary we własne możliwości.

22 października każdego roku jest Światowym Dniem Osób Jąkających się.

 

Definicje jąkania
Za najbardziej charakterystyczne można uznać ujęcia, zgodnie z którymi jąkanie to:

• zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych,

• niepłynność mówienia wynikająca z niezgodności (dyskoordynacji) ruchów mięśni aparatu mowy, której mogą towarzyszyć reakcje lękowe oraz nadmierne napięcie mięśniowe;

• przerwa w mówieniu, w czasie której jąkający się wie, co chce powiedzieć, ale nie może tego uczynić z powodu mimowolnego powtarzania, przeciągania lub blokowania głosek lub sylab;

• zaburzenia płynności ekspresji słownej, charakteryzującej się mimowolnym, słyszalnym lub cichym powtarzaniem lub przedłużaniem głosek lub sylab, która to niepłynność występuje okresowo i nie podlega kontroli;

• wyuczone, błędne, mimowolne zachowanie werbalne (za: Ingham, Andrews, 1973; Grzybowska, 1987);

• wszystko, co robi jąkający się, aby mówić płynnie ( za: Weiss, 1964);

• zaburzenie komunikacji słownej (za: Zaleski, 1996);

• zachowanie postrzegane jako jąkanie przez wiarygodnego obserwatora, który pozostaje we względnej zgodności opinii z innymi obserwatorami (za: Bloodstein, 1981).

 

Rodzaje jąkania
Klasyfikacja jąkania jest ciągle dyskutowana. Głównym problemem jest ustalenie jasnych kryteriów podziału. Można wskazać na 3 podstawowe kryteria: fizjologiczne, lingwistyczne, psychologiczne.

Fizjologia jąkania próbuje ustalić jego somatyczne przyczyny i na tej podstawie wyróżnia:

• jąkanie kloniczne, w którym przeważają skurcze kloniczne,

• jąkanie toniczne, w którym przeważają skurcze toniczne,

• jąkanie kloniczno-toniczne, w którym nasilenie skurczów klonicznych i tonicznych jest wyrównane

Jak stymulować mowę dziecka?

Zatem:

• Wykorzystuj codzienne czynności związane z pielęgnacją, ubieraniem, karmieniem, wychodzeniem na spacer itp. Opisuj dziecku to co widzisz i co robisz za pomocą krótkich wypowiedzi. Z początku mogą to być pojedyncze sylaby dźwiękonaśladowcze  np.: be, miau, hau itp. Z czasem nazwy najbliższych osób i nazwy rzeczowników, do których dołączasz czasownik, np.: Mama je. Kotek pije. Chleb leży.

• Zanim wykonasz jakąś czynność związaną z dzieckiem, np.: kąpiel - mów o tym dziecku.

• Mów do dziecka poprawnie! To nie Ty uczysz się mowy od dziecka, ale ono od Ciebie. Gdy zbyt często mówisz do dziecka pieszczotliwie, używając licznych zdrobnień, dajesz mu złe wzorce mowne. W przyszłości będzie ono musiało się uczyć języka od nowa.

• Śpiewaj dziecku piosenki według własnych pomysłów. Śpiewaj mu o tym, że ma uszko, oko, nosek, ale także, że przyszła babcia i przyniosła kwiatki. Dzieci to lubią i chętnie słuchają. Nie martw się, że nie potrafisz śpiewać - dziecka to w ogóle nie interesuje. Dla niego ważne jest to, że Ty śpiewasz!!!

• Używaj zwrotów grzecznościowych i  zachęcaj do używania przez dziecko.

• Rozwijaj podstawowe słownictwo obejmujące nazwy przedmiotów codziennego użytku, jedzenia, ubrań, zabawek, bliskich dziecku zwierząt, nazwy podstawowych czynności.

• Oglądaj z dzieckiem filmy dostosowane do wieku i wsłuchujcie się w słowa. Próbujcie naśladować ruchem i słowem, sylabą zaobserwowane sytuacje, np.: bum, bach, uuuu, ooo.

• Kup kasety z piosenkami dla dzieci i próbujcie razem śpiewać. Możesz to robić również tylko Ty, a dziecko uczestniczy w zabawie poprzez ruch, klaskanie, maszerowanie, potrząsanie grzechotką, czy po prostu kołysanie się na Twoich kolanach.

• Czytaj lub opowiadaj dziecku bajki, ciekawe historyjki z twarzą zwróconą do dziecka. Twoja twarz powinna być dobrze oświetlona, aby dziecko widziało dobrze Twoje usta.

• Czytaj/opowiadaj dziecku historyjki na podstawie obrazków, nawet tych pojedynczych.  Z czasem o obrazku mów coraz więcej.

• Recytuj dziecku wiersze dla dzieci, śpiewaj mu proste piosenki, nawet wiele razy ten sam tekst. Z czasem nie wymawiaj ostatniego słowa, może dziecko zacznie dopowiadać, to co powinno być na końcu zwrotki.

• Używaj par wyrazów, które się rymują, np.: koty i płoty, buty i luty, Jacek - placek.

• W wieku 2 - 3 lat zacznij bawić się z dzieckiem w rozpoznawanie liter.

Pamiętaj:

• Wiedz, że w procesie rozwoju mowy występują okresy nasilenia i względnego zastoju. Zastój przypada zwykle na czas nauki chodzenia, kiedy to dziecko fascynuje się nową umiejętnością i zwiększonymi możliwościami poznawania świata. Po opanowaniu sztuki chodzenia znów wraca do pilnej pracy nad mową. Jednocześnie opóźniony rozwój sfery ruchowej lub jej zaburzenia, spowolniają rozwój mowy. Jeśli więc dziecko zaczęło chodzić później niż jego rówieśnicy, istnieje bardzo duże prawdopodobieństwo, że również zacznie mówić nieco później. Dlatego też warto stymulować rozwój ruchowy np. przez rozwijanie sprawności manualnych oraz kształtowanie poczucia rytmu, ale wszystkim takim zabawom powinna towarzyszyć mowa (poprawne wzorce dla dziecka).

• Obserwuj dziecko czy i jak reaguje na dźwięki z otoczenia. Ponieważ dobry słuch jest warunkiem rozwoju mowy, zwracaj uwagę czy dziecko odwraca głowę w kierunku źródła dźwięku, reaguje na odgłos dzwonka lub telefonu. Najprostszy test polega na potrząsaniu grzechotką za plecami dziecka z prawej i lewej strony i obserwowaniu jego reakcji. W przypadku jakichkolwiek wątpliwości zgłoś się do pediatry i poproś o skierowanie na badanie słuchu.

• Rozwojowi mowy sprzyja karmienie piersią, ponieważ ssanie dziecka to najlepsze w tym okresie ćwiczenie języka i warg. Podczas zaspakajania potrzeb pokarmowych niemowlę uaktywnia cały narząd artykulacyjny. Zaburzenia ssania, połykania i żucia zwykle poprzedzają zaburzenia mowy.

• W dzieciach drzemie naturalna skłonność do mówienia, uważaj, aby jej nie tłumić swoim nadmiernym gadulstwem lub wyręczaniem dziecka w mówieniu. Czasem wystarczy obojętność, cierpka uwaga, brak zrozumienia i czasu na wysłuchanie tego co dziecko ma nam lub komuś do powiedzenia, aby zahamować ten proces. Wokół nas tyle się dzieje, stwarzaj dziecku okazję do wypowiedzenia tego co przeżyło. Niech opowie Ci bajkę, którą obejrzało, podzieli się wrażeniami z przedszkola, wymyśli zakończenie do czytanego przez Ciebie opowiadania.

• Jeśli zauważysz u dziecka opóźniony rozwój mowy, warto wybrać się do logopedy i pomyśleć o zapisaniu go do przedszkola lub na zajęcia o zwiększonej ilości kontaktów z innymi dziećmi. Wpływ grupy rówieśniczej mobilizuje do mówienia, a zabawa stwarza sprzyjające sytuacje aktywizujące spontaniczną mowę dziecka.

• Ćwiczenia usprawniające narządy mowy, a w szczególności język, wargi i podniebienie przygotowują do prawidłowego mówienia.

• Zabawy poprzez naśladowanie różnorodnych odgłosów i czynności - zabawy dźwiękonaśladowcze wspomagają rozwój mowy;

• Zabawy słowne z udziałem różnych obrazków, zdjęć, ilustrowanych książeczek, gier planszowych, gier komputerowych rozwijają mowę.

Onomatopeje - wyrażenia dźwiękonaśladowcze

Onomatopeje wyrażają w sposób naturalny otaczające nas zjawiska słuchowe. Są pierwszymi, naturalnymi słowami dziecka, powiązanymi z określonym znaczeniem.
W języku polskim istnieje bardzo dużo tego typu wyrazów.
Wyrazy dźwiękonaśladowcze odgrywają ogromną rolę w rozwoju mowy każdego dziecka, ponieważ:

• stanowią ważny etap kształtowania się mowy (poprzedni etap, tj. gaworzenie, był elementem okresu melodii, teraz dziecko wchodzi w okres wyrazu);

• są pierwszym językowym kontaktem dziecka z otoczeniem;

• ćwiczą cały aparat mowy:

• oddychanie,

• fonację (głos),

• prozodię (melodię, akcent i rytm mowy),

• słuch fonematyczny,

• sprawność i koordynację narządów mowy,

• artykulację.

• rozwijają wszystkie najważniejsze funkcje mowy;

• zastępują wyrazy zbyt trudne dla dziecka łatwiejszymi do wymówienia, przez co dziecko dość szybko odnosi swe pierwsze sukcesy (chętniej „bawi się” dźwiękami mowy);

• wzmacniają wyrazy podkreślając ich znaczenie;

• stanowią podstawę posługiwania się językiem potocznym, a potem literackim, są bowiem podstawą do tworzenia nowych wyrazów.

Otaczający nas świat jest źródłem przeróżnych fascynujących dźwięków. Dziecko wsłuchuje się w nie i próbuje je naśladować. Są to zarówno głosy zwierząt, ptaków, sprzętów mechanicznych (klakson samochodu, dzwonek telefonu, warkot odkurzacza, stukanie klocków, pocieranie ręką po papierze itp.), jak i głosy ludzi rozmawiających między sobą lub przemawiających bezpośrednio do dziecka. Z tych dwóch rodzajów dźwięków powstają wyrazy dźwiękonaśladowcze. Pojawiają się one w mowie każdego dziecka pod koniec pierwszego i na początku drugiego roku życia.

Wyrazy dźwiękonaśladowcze można wykorzystać w zabawie z dzieckiem. Inwencja twórcza należy do rodzica. Jednak organizując zabawę z konkretnymi wyrazami, trzeba pamiętać o uwzględnieniu w nich stopnia trudności i wiek, w którym dane głoski pojawiają się w mowie dziecka. Onomatopeja pomaga dziecku w opanowaniu podstaw mowy i zapobiega nieprawidłowościom w jej rozwoju. Powtarzana wielokrotnie sprawia, iż nauka ma charakter spontanicznej zabawy, podczas której następuje wyćwiczenie wielu funkcji aparatu mowy. Do zabawy można wykorzystać wszelkiego typu klocki, obrazki, ilustracje, książeczki, zabawki , sylwety zwierząt.

Przykłady wyrażeń dźwiękonaśladowczych:

• odgłosy zwierząt:

• krowa - muuu;

• baran - beee;

• koza - meee;

• świnka - iiii; chrum, chrum; kwi-kwi;

• osa - bzzz;

• kukułka - ku-ku;

• mruczenie misia - mmm...;

• miauczenie kota - miau;

• pies - hau-hau;

• kogut - kukuryku;

• indyk - gul-gul;

• gęś - gę -gę;

• kaczka - kwa, kwa; taś -taś;

• bocian - kle-kle;

• żaba - kum-kum;

• trzmiel - www...;

• sowa - hu-hu;

• koń - kl-kl;

• wąż - ssss...;

• gołąb - gruchu, gruchu;

• wrona - kra, kra;

• itd....

• 
  
  odgłosy pojazdów:

• auto - brum; pi-bi;

• samochód policyjny - e-o;

• karetka pogotowia - i-u;

• straż pożarna - e-u;

• pociąg - fu-fu;

• tramwaj - deń, deń, deń;

• dzwonek roweru - dzeń, dzeń, dzeń;

• itd....

• inaśladowanie śmiechu innych osób:

• mamy - ha-ha;

• taty - he-he;

• dziecka -hi-hi;

• Św.Mikołaja - ho-ho;

• itd...

• inne:

• pukanie - puk, puk;

• uderzanie - buch, buch;

• stukot - pyk, pyk;

• bicie serca - pik, pik;

• podskoki - hop, hop;

• okrzyki radości - hip, hip;

• stukot zegara - tik-tak; bim-bam-bom;

• zegarek - cyk, cyk;

• woda - kap-kap; chlap-chlap;

• piłka - tap, tap;

• dzwonek - dzyń-dzyń;

• nawoływanie kurcząt - cip -cip ;

• zatrzymywanie konia - prrrr;

• poganianie konia - wio!;

• kichanie - a psik!;

• strzelanie - pif -paf;

• rzucanie, uderzanie - bęc;

• wiatr - szszsz...

• szorowanie -szuru-buru;

• itd...

Zatem zapraszam do zabawy:)

Giełkot jest zaburzeniem mowy, którego zdefiniowanie sprawia duże trudności. Ogólnie giełgotem określa się mowę bezładną, czyli mówienie ?bez ładu i składu?, które objawia się bardzo szybkim tempem mówienia (tachylalią) i chaotycznym sposobem językowego formułowania myśli.

Podstawowe symptomy giełkotu to:
- zaburzenie płynności mówienia, które nie jest jąkaniem,
- szybkie i/lub nieregularne tempo mówienia.
Objawom tym towarzyszą często zaburzenia języka, wymowy, uwagi, uczenia się, czynności percepcyjno-motorycznych.

Wg. Z. Tarkowskiego istotą giełgotu jest niewspółmierność między przeciętnymi lub wysokimi zdolnościami umysłowymi a niską sprawnością językową. Dysonans ten sprawia, że mówca rozumie siebie, ale nie jest rozumiany przez otoczenie. Charakterystyczne jest, iż osoba z giełgotem zwykle jest nieświadoma swojego problemu i w związku z tym rzadko z własnej inicjatywy zgłasza się do specjalisty.

Przyczyny giełkotu
1. Dziedziczne - niemal w każdym przypadku giełkotu można doszukać się u jednego z rodziców (najczęściej ojca) różnorodnych zaburzeń mowy, których zwykle jest on nieświadomy.
2. Organiczne ? brak dojrzałości centralnego układu nerwowego, minimalne uszkodzenia zlokalizowane w okolicy podkorowej

Giełkot występuje czterokrotnie częściej u mężczyzn niż kobiet. Wyróżnia się dwa typy wpływów dziedzicznych: specyficzny i niespecyficzny. Dziedziczenie specyficzne występuje w rodzinach, w których często pojawiały się giełkot lub jąkanie. Z kolei dziedziczenie niespecyficzne objawia się w postaci niskich zdolności językowych przekazywanych z pokolenia na pokolenia.

Terapia giełkotu polega na:
- zwalnianiu tempa mówienia,
- obserwowaniu mowy własnej,
- planowaniu wypowiedzi słownej,
- aktywnym słuchaniu,
- bardziej naturalnym mówieniu.

---