Ideał,
1) doskonałość, wzór doskonałości.
2) najwyższy cel dążeń i pragnień ludzkich w jakiejś dziedzinie.
3) koncepcja bardzo trudna lub niemożliwa do realizacji, choć bardzo pożądana.
ideał (p.łc. idealis `idealny' z łc. idea, z gr. idéa `natura rzeczy, idea') 1. doskonałość, ktoś lub coś składające się z samych doskonałych cech i właściwości. 2. najwyższy cel marzeń i działań człowieka.
idealista (p.łc. idealis `idealny' z łc. idea, z gr. idéa `natura rzeczy, idea') 1. osoba realizująca swoim postępowaniem cele wyższe, stanowiące dla niej sprawę nadrzędną, dla których jest w stanie wiele znieść i poświęcić. 2. osoba nadająca światu rzeczywistemu cechy świata idealnego, marzyciel. 3. filoz. zwolennik idealizmu.
socjalizacja (łc. socialis `towarzyski; społeczny') psych. takie kształtowanie osobowości człowieka, przekazywanie mu systemu wartości, zasad i wzorów kulturowych, by był zdolny do dobrego funkcjonowania w społeczeństwie.
Wychowanie, całokształt wpływów i oddziaływań środowiska społecznego oraz przyrodniczego na człowieka, kształtujących jego rozwój i osobowość oraz przygotowujących go do życia w społeczeństwie.
We współczesnej pedagogice używa się terminu wychowanie w węższym znaczeniu tego słowa - jako świadome, zamierzone i specyficzne działania osób (wychowawców), których celem jest osiągnięcie względnie trwałych zmian w osobowości jednostki (wychowanka). Zmiany te obejmują zarówno sferę poznawczo-instrumentalną, pozwalającą na poznanie i przekształcanie rzeczywistości, jak i stronę aksjologiczną, kształtującą stosunek człowieka do świata i ludzi, jego przekonania, system wartości itp. W pedagogice używa się pojęcia wychowanie w trzech znaczeniach:
1) jako proces - rodzaj działalności ludzkiej, polegającej na wywoływaniu zmian w osobowości człowieka,
2) jako stan - ogół zjawisk określających przebieg, cele, metody, środki i warunki wychowania,
3) jako wynik - suma następstw wyrażająca się w zmianie osobowości człowieka i w stopniu przygotowania go do życia społecznego.
Rozróżnia się wychowanie: umysłowe, moralne, społeczne, estetyczne i fizyczne, a także samowychowanie.
kompetencja (łc. competentia `zgodność, zdatność' od competere `zbiegać się, być zdatnym') 1. zakres posiadanych uprawnień oraz pełnomocnictw do wykonywania określonych czynności, zakres odpowiedzialności; także zakres wiedzy z danej dziedziny. 2. fizjol. zdolność odebrania i zareagowania na bodziec indukcyjny wykazywana przez zawiązek embrionalny. 3. film. k. audiowizualna - znajomość zasad wypowiadania się w formie filmu, dająca możliwość oceny takich dzieł. 4. językozn. k. językowa - znajomość języka charakteryzująca jego użytkowników, znajomość nieuświadomiona, pozwalająca użytkownikom języka rozumieć i wypowiadać coraz to nowe zdania.
Rozwój moralny, proces kształtowania się postaw moralnych jednostki, przede wszystkim jej stosunku do dobra i zła. Rozwój moralny dziecka przebiega od tzw. moralności heteronomicznej, gdy w swoim postępowaniu kieruje się ono nakazami ze strony dorosłych, do moralności autonomicznej, gdy zaczyna kierować się własną wrażliwością moralną (sumieniem).
Psychiczny rozwój, proces przekształcania się form i przebiegu procesów psychicznych oraz przekształcania struktury osobowości człowieka w ciągu całego życia, wg niektórych teorii - tylko do końca wieku młodzieńczego.
Mimo ciągłości tego procesu i różnic indywidualnych możliwe jest wyodrębnianie faz rozwojowych, na podstawie różnych kryteriów, np. kryterium zmiany podstawowej działalności (zabawa, nauka, praca).
Najczęściej wyodrębnia się okresy: niemowlęcy - 1 rok życia, poniemowlęcy - 1-3 lat, przedszkolny - 3-7 lat, młodszy wiek szkolny - 7-11 lat, starszy wiek szkolny - 11-14 lat, wiek dorastania - 14-16-18 lat, wiek młodzieńczy - 18-25 lat.
Behawioryzm (angielskie behaviour - zachowanie się), kierunek w psychologii XX w., popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia.
Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych bedących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.). Zadaniem psychologii ma więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami (formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. B. zakładał, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Zmiany zachowania się człowieka stanowią wynik uczenia się nowych reakcji (nie mają znaczenia instynkty ani cechy wrodzone, dlatego b. nazywano teorią uczenia się). Założenia kierunku zaczęły z czasem spotykać się z krytyką także jego zwolenników, co doprowadziło do powstania odłamów b., zw. ogólnie neobehawioryzmem.
Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli: J.B. Watson (prekursor) który 1913 przedstawił własną koncepcję psychologii, odrzucającą analizowanie świadomości i introspekcję, jako metodę subiektywną i nienaukową, natomiast przyjmującą, że każde zachowanie się człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec. B.F. Skinner który zradykalizował założenia teorii b., ale zajął się gł. dziedzinami praktycznymi psychologii, zwł. nauczaniem programowanym i terapią behawioralną (behawioryzm radykalny i operacjonistyczny), E. Tolmantwórca b. celowościowego (teleologicznego), który wprowadził nowy schemat: S-O-R (stimulus-organism-reaction), E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany), C.L. Hull (neobehawioryzm).
Behawioryzm spowodował zmiany w metodologii psychologii jako nauki, poszerzył zakres jej zainteresowań i problematykę badawczą, a także wpłynął na nauki społ. (b. społ., reprezentowany m.in. przez G.H. Meada).
behawioryzm [bihejwioryzm] (ang. behaviourism od behaviour `zachowanie się') psychol. kierunek, którego gł. założeniem jest teoria, iż elementem warunkującym zachowanie ludzi i zwierząt jest bodziec wywołujący określoną reakcję fizjologiczną i myślową, a zmiana zachowania jest wynikiem uczenia się nowych reakcji; kierunek najbardziej popularny w USA; prekursorem b. był J.B. Watson.
Nauki humanistyczne, zespół nauk o rzeczywistości dziejowo-społecznej, który rozwinął się w XIX w., ale wyodrębnił się dopiero z końcem tego stulecia. Pierwszy zaproponował wydzielenie nauk humanistycznych W. Dilthey.
Elementami nauk humanistycznych są jednostki ludzkie, a złożonymi układami - społeczności, narody, ustroje społeczne, twory kultury: język, sztuka, moralność, gospodarstwo. Przedmiot nauk humanistycznych jest zatem psychofizyczny.
Jedną z postaw nauk humanistycznych jest psychologia, odwołująca się do fizjologii i usiłująca tłumaczyć życie psychiczne. W. Dilthey proponował rozwój psychologii opisowo-analitycznej, która byłaby jedynym łącznikiem pomiędzy naukami humanistycznymi.
Poza nią istnieją tylko nauki specjalne: o języku, o prawie, o sztuce. Podstawą dla rozwoju nauk humanistycznych są twierdzenia: 1) o faktach - ustalane przez historię. 2) o prawach - dotyczące nie samych faktów, lecz abstrakcyjnie wyodrębnionych elementów, np. prawa budowy państwa, wyodrębnione już przez Arystotelesa lub ustalone przez J. Grimma prawa języka. 3) wartościujące: prawidła, normy, imperatywy.
W. Windelband uznał, że nauki humanistyczne różnią się od innych nie tylko przedmiotem, ale także metodą, humanistyka bowiem nie może pomijać kwestii ducha, co wiązało się z pojęciem kultury, której nie sposób było rozumieć ani czysto psychologicznie, ani też czysto materialnie. W konsekwencji humanistyka zaczęła kształtować w swoim obrębie nauki szczegółowe, wśród których znalazły się: socjologia, ekonomia, psychologia, filologia, historia oraz historie dziedzin kultury: literatury, sztuki itd.