PODSTAWOWE POJĘCIA

Morfologia - nauka o budowie wyrazów i znaków.

Morf, morfem - najmniejszy znak językowy posiadający swoje znaczenie.

Przykład:

Fikcyjne zdanie ukazujący budowę morfologiczną wyrazów.

Golaby chraprzarz nachrapszał golabą loptkę.

• nachrapszał - orzeczenie, np. napisał

• -ł

• na-

• chrapszarz - podmiot, np. pisarz

• -arz

• golaby - przydawka, np. sławny

• -y

• loptkę - dopełnienie, np. książkę

• -ę

• golabą - przydawka, np. długą

• -ą

Np. Sławny pisarz napisał długą książkę.

Morfemy fleksyjne - wskazują na pewne relacje składniowe, np. -ł, -y, -ę, -ą.

Morfemy słowotwórcze - służą do pomnażania zasobu leksykalnego, np. na-, -arz.

Morfemy leksykalne - odsyłają do zjawisk świata pozajęzykowego, np. pis-, sławn-, książk-, dług-.

ANALIZA MORFOLOGICZNA WYRAZÓW
(podział na morfemy, interpretacja, alternacje)

Legenda:

• F - morfem fleksyjny

• I - morfem imiesłowowy

• L - morfem leksykalny

• S - morfem słowotwórczy

• ø - zero morfologiczne

• PTCP - przyrostek tematu czasu przeszłego

• MCP - morfem czasu przeszłego

• MB - morfem bezokolicznika

domeczek

k : č

dom domek (zdrobnienie I stopnia) domeczek (zdrobnienie II stopnia)

L F

dom - ø

L S F

dom - ek - ø

L S S F

dom - ecz - ek - ø

brzusio

ch : ś

brzuch brzusio

brzuch - ø

L F

brzuś - o

chlebak

L S F

chleb - ak - ř

główka

o : ó

głowa główka

L F

głow - a

L S F

głów - k - a

uszko

ch : š

ucho uszko

L S F

usz - k - o

wyżyna

s : ž

wysoki wyżyna

L S F

wyż - yn - a

koński

L S F

koń - sk' - i

piszący

flektyw

L I F

pisz - ąc - y

Flektywy to morfemy o niejasnym statusie.

droga : drożyna

L F L S F

drog - a : droż - yn - a

g : ž - alternacja spółgłoskowa jakościowa

mózgu : móżdżek

mózg - u : móżdż - ek - ø

g : dż - alternacja spółgłoskowa jakościowa

z : ž - alternacja spółgłoskowa jakościowa

góra : górzysty : pogórze

L F L S F S L F

gór - a : górz - yst - y : po - górz - e

r : rz - aleternacja spółgłoskowa, jakościowa

MORFOLOGIA CZASOWNIKA

Przykład

morfem tworzący bezokolicznik (MB)

L

pis - a - ć

przyrostek tematu czasu przeszłego (PTCP)

Tematy oparte o formy czasu teraźniejszego (tematy fleksyjne)

Tematy fleksyjne czasu przeszłego

L PTCP F 1. pisz - ø - ę - 1. os. lp. L flektyw 2. pisz - ąc - imiesłów przysłówkowy S L F - 1. os. lp 3. na - pisz - ę - czas przyszły prosty L I F (rodzajowy) 4. pisz - ąc - y imiesłów przymiotnikowy, M. lp., rodzaj męski L F 5. pisz - cie! - tryb rozkazujący

L PTCP MCP F 1. pis - a - ł - a - 3. os. lp., cz. przeszły niedokonany, rodzaj żeński S L PTCP MCP F 2. na - pis - a - ł - a - 3. os. lp., cz. przeszły dokonany S L PTP MB 3. a) będę pis - a - ć - 1. os. lp., r. żeński, cz. przyszły S L PTP MCP F b) będę pis - a - ł - a - 1. os. lp., r. żeński, cz. przyszły L MTP F 4. pis - a - ł - a - by - m - 1 os. lp., tryb przypuszczający, r. żeński S L I 5. na - pis - a - wszy - imiesłów przysłówkowy

FLEKTYWY WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY

1. Formy czasu przeszłego

rys - owa - ł - a

• owa - przyrostek tematu czasu przeszłego

2. Formy trybu przypuszczającego

rys - owa - ł - by - ø

3. Formy rodzajowe

rys - owa - ł - a - rodzaj żeński

rys - owa - ł - ø - rodzaj męski

rys - owa - ł - o - rodzaj nijaki

4. Flektywy imiesłowowe

rys - uj - ąc

rys - uj - ąc - y

5. Morfemy tworzące stopień wyższy i najwyższy przymiotników
   i przysłówków

star - sz - y

Uwaga:

W czasownikach, które w odmianie mają końcówki -em, -asz, nie wyodrębnia się j jako osobnego morfemu.

PRZEMIANA FONETYCZNA

k', ch', h', g' - głoski fonetycznie miękkie, a morfologicznie (funkcjonalnie) twarde

Mianownik liczby mnogiej

• kot kot - y

• pies ps - y

• sad sad - y

• ptak ptaki - i

• wrak wrak - i

• kulig kulig - i

Przed końcówką fleksyjną mianownika l. mnogiej pojawia się zawsze głoska twarda.

Analizowane głoski zajmują pozycję typową dla głosek twardych, mimo że są zmiękczone w wymowie.

Przemiana fonetyczna - zwyczaj artykulacyjny danej społeczności.

Narzędnik lp., deklinacja męska

• samochód samochod - em

• płot płotem

• wóz wozem

• ptak ptak' - 'em

• głóg głog' - 'em

Dopełniacz l. pojedynczej, rodzaj żeński

• woda wod - y

• kobieta kobiet - y

• fizyka fizyk - i

• fizjologia fizjologi - i

Siedem głosek twardych ma funkcjonalny charakter miękki: c, dz, cz, dż, sz, ż, l

Flektyw.

Morfem trybu przypuszczającego.

Flektyw.

---