LITERATURA
1. Encyklopedia j
ęzyka polskiego pod red. Stanisława Urbańczyka.
2.
Encyklopedia językoznawstwa ogólnego pod red. Polańskiego.
3.
Gramatyka
współczesnego
języka
polskiego
pod
red.
Renaty
Grzegorczykowej, tu cz. Morfologia.
4.
Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, tu rozdz. 3, Morfologia.
5.
Janusz Strutyński, Gramatyka współczesnego języka polskiego, tu cz.
Morfologia.
PODSTAWOWE POJĘCIA
Morfologia
– nauka o budowie wyrazów.
Morf, morfem
– najmniejszy znak językowy posiadający swoje znaczenie.
Przykład:
Fikcyjne zdanie ukazujący budowę morfologiczną wyrazów.
Golab
y
chraprz
arz
na
chrapsza
ł
golab
ą
loptk
ę
.
nachrapszał – orzeczenie, np. napisał
o -
ł
o na-
chrapszarz
– podmiot, np. pisarz
o -arz
golaby
– przydawka, np. sławny
o -y
loptkę – dopełnienie, np. książkę
o -
ę
golabą – przydawka, np. długą
o -
ą
Np.
Sławny pisarz napisał długą książkę.
Morfemy fleksyjne
– wskazują na pewne relacje składniowe, np. -ł, -y, -ę, -ą.
Morfemy słowotwórcze – służą do pomnażania zasobu leksykalnego, np. na-, -arz.
Morfemy leksykalne
– odsyłają do zjawisk świata pozajęzykowego, np. pis-, sławn-,
książk-, dług-.
ANALIZA MORFOLOGICZNA WYRAZÓW
(podział na morfemy, interpretacja, alternacje)
Legenda:
F
– morfem fleksyjny
I
– morfem imiesłowowy
L
– morfem leksykalny
S
– morfem słowotwórczy
ø – zero morfologiczne
PTCP
– przyrostek tematu czasu przeszłego
MCP
– morfem czasu przeszłego
MB
– morfem bezokolicznika
domeczek
k : č
dom domek (zdrobnienie I stopnia) domeczek (zdrobnienie II stopnia)
L F
dom -
ø
L S F
dom - ek -
ø
L
S S F
dom - ecz - ek -
ø
brzusio
ch : ś
brzuch brzusio
brzuch -
ø
L
F
brzuś - o
chlebak
L
S F
chleb - ak -
ø
główka
o : ó
głowa główka
L
F
głow - a
L
S F
głów - k - a
uszko
ch : š
ucho uszko
L S F
usz - k - o
wyżyna
s : ž
wysoki
wyżyna
L S F
wyż - yn - a
koński
L
S F
koń – sk' - i
piszący
flektyw
L
I F
pisz -
ąc - y
Flektywy to morfemy o niejasnym statusie.
droga : drożyna
L F L S F
drog -
a : droż - yn - a
g : ž – alternacja spółgłoskowa jakościowa
mózgu : móżdżek
mózg – u : móżdż - ek - ø
g : dż – alternacja spółgłoskowa jakościowa
z : ž – alternacja spółgłoskowa jakościowa
góra : górzysty : pogórze
L F L S F S L F
gór - a : górz - yst - y : po - górz - e
r : rz
– aleternacja spółgłoskowa, jakościowa
MORFOLOGIA CZASOWNIKA
Przykład
morfem tworzący bezokolicznik (MB)
L
pis - a -
ć
przyrostek tematu czasu przeszłego (PTCP)
Tematy oparte o formy czasu
teraźniejszego (tematy fleksyjne)
Tematy fleksyjne czasu przeszłego
L PTCP F
1. pisz -
ø
-
ę
– 1. os. lp.
L flektyw
2. pisz
–
ąc
–
imiesłów przysłówkowy
S L F
– 1. os. lp
3.
na
- pisz -
ę
–
czas przyszły prosty
L I
1
F (rodzajowy)
4. pisz -
ąc
–
y
imiesłów przymiotnikowy,
M. lp., rodzaj męski
L F
5. pisz -
cie
!
–
tryb rozkazujący
L PTCP MCP F
1. pis -
a
-
ł
-
a
– 3. os. lp.,
cz. przeszły niedokonany, rodzaj żeński
S L PTCP MCP F
2.
na
- pis -
a
-
ł
-
a
– 3. os. lp.,
cz. przeszły dokonany
S L PTP MB
3. a)
będę
pis -
a
-
ć
–
1. os. lp., r. żeński,
cz. przyszły
S L PTP MCP F
b)
będę
pis -
a
-
ł
-
a
–
1. os. lp.,
r. żeński, cz. przyszły
L MTP
2
F
4. pis - a -
ł
-
a
-
by
-
m
– 1 os. lp.,
tryb przypuszczający, r. żeński
S L I
3
5.
na
- pis -
a
-
wszy
– imiesłów
przysłówkowy
1
Flektyw.
2
Morfem trybu przyp
uszczającego.
3
Flektyw.
FLEKTYWY WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYZNY
1)
Formy czasu przeszłego
rys -
owa
-
ł - a
owa
– przyrostek tematu czasu przeszłego
2)
Formy trybu przypuszczającego
rys - owa -
ł -
by
-
ø
3) Formy rodzajowe
rys - owa -
ł -
a
– rodzaj żeński
rys - owa -
ł -
ø
– rodzaj męski
rys - owa -
ł -
o
– rodzaj nijaki
4)
Flektywy imiesłowowe
rys - uj -
ąc
rys - uj -
ąc
- y
5)
Morfemy tworzące stopień wyższy i najwyższy przymiotników
i przysłówków
star -
sz
- y
Uwaga:
W czasownikach, które w odmianie mają końcówki -am, -asz, nie wyodrębnia się j
jako osobnego morfemu.
PRZEMIANA FONETYCZNA
k’, ch’, h’, g’ – głoski fonetycznie miękkie, a morfologicznie (funkcjonalnie)
twarde
Mianownik liczby mnogiej
kot kot - y
pies ps - y
sad sad - y
ptak ptaki - i
wrak wrak - i
kulig kulig - i
Przed końcówką fleksyjną mianownika l. mnogiej pojawia się zawsze głoska twarda.
Analizowane głoski zajmują pozycję typową dla głosek twardych, mimo że są
zmiękczone w wymowie.
Przemiana fonetyczna
– zwyczaj artykulacyjny danej społeczności.
Narzędnik lp., deklinacja męska
samochód samochod - em
płot płotem
wóz wozem
ptak
ptak’ - 'em
głóg głog’ - 'em
Dopełniacz l. pojedynczej, rodzaj żeński
woda wod - y
kobieta kobiet - y
fizyka fizyk - i
fizjologia fizjologi - i
Siedem głosek twardych
ma funkcjonalny charakter miękki:
c, dz, cz, dż, sz, ż, l