Specyfika klasy jako grupy
Nauczyciel, a szczególnie wychowawca klasowy nie może traktować klasy jako sumy poszczególnych uczniów i nie uświadamiać sobie, że zarówno stosunek do nauki, postawy wobec szkoły, klasy, nauczycieli, jak i realne zachowanie w szkole są ściśle związane z procesami społecznymi zachodzącymi w klasie i z jej strukturą społeczną.
Klasa w miarę poznawania się i zżywania uczniów przekształca się w grupę społeczną; właściwie więc, rozumienie uczniów i towarzyszące mu oddziaływanie musi uwzględniać zależności jakie zachodzą między uczniem, a klasą jako grupą społeczna.
M.Pilkiewicz mówiąc o klasie szkolnej jako o grupie społecznej, zwraca uwagę, po pierwsze, co w niej jest wspólne ze wszystkimi innymi grupami społecznymi, i - po drugie co ją wyróżnia spośród tych grup. M.Pilkiewicz, przyjmuje także określenie, że grupa jest zbiorem jednostek połączonych ze sobą więzią psychiczną, podporządkowanych wspólnym celom i zdolnych do wspólnego działania. Zastrzega, iż nie każdy zbiór jednostek zasługuje na miano grupy, np. nie stanowią grupy klienci w sklepie, publiczność w kinie itp. nie spełniają oni, bowiem dalszych warunków wymienionych w podanym określeniu (poczucie więzi, zdolność do wspólnego działania).
Najważniejszym wnioskiem wynikającym z przytoczonego określenia grupy jest wiec uświadomienie sobie, że grupa to nie suma jednostek, lecz zupełnie nowa jakość, gdyż z chwilą znalezienia się w niej poszczególne jednostki mogą zmienić swój sposób bycia i zachować się tak, jak nigdy nie zachowałyby się będąc same.
Pod tym względem klasa szkolna nie różni się od innych grup społecznych. Nie różni się ona także od innych grup (np. zespół pracowników urzędu) i pod innymi względami:
można w niej wyróżnić określone cele i zadania, które ma do spełnienia w ramach szkoły;
w skład jej wchodzą członkowie (uczniowie), których wspólnym zadaniem jest realizacja celów całej grupy;
aktywność członków (uczniów) jest kontrolowana w sposób gwarantujący osiągnięcie założonych celów;
nie działa w próżni społecznej, lecz jest powiązana z innymi grupami czy instytucjami (np. szkołą, rodziną, społeczeństwem).
Istotnym dla ukształtowania się całego szeregu zjawisk w klasie jest fakt, że powstaje ona w sposób instytucjonalny. Oznacza to, że uczeń zasadniczo nie ma wpływu na to, do której klasy będzie należał, ani na dobór uczniów w tej klasie, ani na dobór wychowawcy i innych nauczycieli, ani - co najważniejsze na dobór celów, do realizacji których klasa jest powołana. Klasa jest grupą roboczą docelowa, przy czym celami, które mają realizować jej członkowie, jest głównie uczenie się, zdobywanie wiadomości, umiejętności i przygotowania się do przyszłych ról społecznych. Specyfika klasy jako grupy roboczej polega na tym, że jej członkowie nie wytwarzają żadnych produktów, lecz sami poddawani są zaplanowanemu oddziaływaniu wychowawczemu. Cele, które klasa realizuje, nie są ustalone oddolnie przez uczniów, lecz wynikają z odgórnie ustalonych programów nauczania i wychowania.
Indywidualne oczekiwania i potrzeby ucznia nie zawsze odnoszą się do tych samych celów. W miarę wzbogacania się jej życia wewnętrznego rozwija się i utrwala w niej obok struktury formalnej - struktura nieformalna oparta na emocjonalnej więzi między uczniami oraz uczniami i wychowawcą.
Grupa uczniów pozostających przez pewien czas razem tworzy normy wspólnego zachowania. Proces tworzenia norm kierujących postępowaniem młodych ludzi rozpoczyna się od postrzegania pewnych regularnie powtarzających się zjawisk. Normy stanowią jakby wzorcowe uogólnienia dotyczące przewidywań zachowania się członków grupy w ważnych dla nich sytuacjach. Przewidywania pozwalają na określenie oczekiwań dotyczących członka grupy. Układ norm obowiązujących w klasie szkolnej tworzy swoistą atmosferę tej klasy.
Spójność grupy według Sowińskiej, to stopień wartościowania przez jednostki swego członkostwa w niej. Inaczej mówiąc, stopień spójności określa się tym, na ile grupa jest dla jej członków atrakcyjna. Wysoka spójność wyraża się w gotowości ogółu członków do rozszerzania i podtrzymywania interakcji, do podejmowania współpracy i współdziałania w ramach zespołu, w życzliwych i ofiarnych reakcjach grupy na zachowanie jednostek. Ma to ogromne znaczenie dla skuteczności wpływu grupy na swoich członków.
Im bardziej postrzegają oni życie w grupie jako atrakcyjne, w tym większym stopniu zależy im na czynnym udziale w nim i dlatego tym bardziej są skłonni podporządkować się regułą zbiorowego życia, akceptować poglądy funkcjonujące w grupie, wzory zachowania. Wynika z tego, że w pracy z klasą trzeba zabiegać o podniesienie poziomu jej integracji, jednak ogromnie ważne jest to, by pozycja wychowawcy znalazła się w obrębie struktury klasy. Rozwinięcie się, bowiem wysokiej spójności grupy przy jednoczesnym braku akceptacji dla wychowawcy prowadzi z reguły do tego, że nie ma on żadnego wpływu na jej działalność, stosunki niechęci i wrogości pogłębiają się.
Dla pełniejszej charakterystyki klasy jako grupy społecznej warto jeszcze dodać, że składa się ona z członków podobnych do siebie pod względem wielu cech, a więc wieku, poziomu rozwoju fizycznego i psychicznego, indywidualnych doświadczeń życiowych. W związku z tym mają one zbliżone potrzeby, zbliżone zainteresowania, zbliżony poziom umiejętności oceniania i wartościowania różnych zjawisk moralno-społecznych. Klasa szkolna, nie jest wyizolowaną grupą społeczną, lecz poddana wpływom wielu grup i instytucji - od innych klas, nauczycieli i szkoły jako całości poczynając, a na pozaszkolnym środowisku rówieśniczym i rodzicach kończąc.
Klasa jak środowisko wychowawcze
Człowiek żyje w określonym środowisku społecznym, jest od niego uzależniony, równocześnie je kształtuje. Składnikami środowiska społecznego są ludzie, którymi dany osobnik ma bezpośrednią styczność, na których oddziałuje i którzy na niego oddziałują. Dokonuje się to w trakcie interakcji przyjmujących formę współdziałania, wzajemnej pomocy, rywalizacji, konfliktów lub antagonizmów.
Jednym ze składników środowiska społecznego jest środowisko wychowawcze. Tworzą je poszczególne osoby lub zespoły ludzkie wpływające na rozwój psychiczny i kształtowanie się osobowości dzieci i młodzieży.
R.Wroczyński wyróżnia naturalne i intencjonalne środowiska wychowawcze. Środowiska naturalne to rodzina, grupa rówieśnicza, społeczność lokalna, oddziałujące w sposób spontaniczny, często niezamierzony, na osoby pozostające pod ich wpływem. Środowisko intencjonalne tworzą instytucje podejmujące zamierzone oddziaływania zgodnie z określonym wzorem, modelem, ideałem wychowawczym. Funkcję taką spełniają szkoły oraz różne instytucje i organizacje dziecięce lub młodzieżowe.
Podstawowe środowiska wychowawcze to rodzina, grupy rówieśnicze oraz szkoła. Rodzina wywiera znaczny, choć nieraz niezamierzony wpływ na rozwój dziecka. Odgrywa szczególnie ważną rolę w pierwszych latach życia dziecka, gdy pozostaje ono pod wyłączną niejednokrotnie opieką rodziców.
Wpływ rodziny zaznacza się również w wieku szkolnym w okresie dorastania, gdy obok niej na rozwój psychospołeczny dzieci i młodzieży oddziałują inne osoby i grupy.
Grupy rówieśnicze są jednym ze składników środowiska wychowawczego, którymi dziecko kontaktuje się od wczesnych lat życia. Wywierają one wpływ na współżycie społeczne oraz kształtowanie się osobowości ich członków.
Środowisko szkolne tworzą uczniowie, nauczyciele, przejawiane przez nich postawy wobec uczniów, stosowane metody wychowawcze, kontakty społeczne ukształtowane w klasie. Składnikami środowiska szkolnego są również - wyposażenie szkoły w sprzęt i pomoce naukowe, jak również jej otoczenie.
Podstawową grupą na terenie szkoły jest klasa, która stanowi formalny element w organizacyjnej strukturze szkoły - posiada względnie stały skład uczniów, określone przepisy i sposób funkcjonowania. Oprócz tego klasa jest grupą zadaniową, powołaną w celu przyswajania treści związanych z procesem nauczania. Jest też, a może nawet przede wszystkim środowiskiem wychowawczym - w niej dokonuje się proces wychowania: przekazywanie wzorów zachowań, norm moralnych, kształtowanie postaw.
H.Muszyński wyróżnia trzy grupy mechanizmów socjalizacyjnych, występujących w klasie szkolnej:
mechanizm kontroli społecznej, który polega na stymulacji rozwoju jednostki poprzez interakcje w ramach grupy;
mechanizm wpływu osób znaczących polegający na stymulacji rozwoju jednostki poprzez kontakty z tymi osobami, które są dla niej ważne (rodzice, wychowawcy, koledzy). Może on działać jako modelowanie lub jako identyfikacja;
mechanizm wzmacniania wewnętrznego, który polega na tym, że jednostka, pełniąc określoną rolę społeczna, internalizuje jej wymogi i sama ocenia swe postępowanie z punktu widzenia zgodności z tą rolą.
W środowisku szkolnym centralną rolę odgrywa nauczyciel, kierujący rozwojem umysłowym i społecznym uczniów oraz realizujący związane z tym cele wychowania. Od rodzaju postawy nauczyciela zależy ogólna atmosfera klasie, jej morale i stopień świadomości grupowej oraz przede wszystkim efektywność pracy. Kierowanie klasą skrajnie autorytatywne lub autokratyczne, jak również liberalne jest niekorzystne. Pierwsze wywołuje ze strony uczniów postawę pozornej pracy, maskowanej lojalności albo jawnej agresji; drugie prowadzi do ogólnej dezorganizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego. Autokratyzm powoduje obcość nauczyciela w klasie, liberalizm pozbawia go autorytetu.
Atmosferę sprzyjającą wysokiemu poziomowi świadomości grupowej i interakcji sił aktualizujących się w procesie lekcyjnym stwarza postawa demokratyczna nauczyciela, wszakże z zachowaniem postawy autorytatywnej w takim stopniu, jak tego wymaga wiek uczniów, nawet rodzaj zajęć. Postawa ta stwarza płaszczyznę sprzyjającą przezwyciężaniu tradycyjnego wzoru nauczyciela jako obcego w klasie.
Role pełnione w klasie szkolnej
Klasa jest zbiorem wzajemnie od siebie zależnych jednostek. Na dynamikę ich stosunków wpływają role ustalone w toku ciągłych interakcji. Kiedy następuje jakaś zmiana w oczekiwanym zachowaniu któregoś członka grupy, następuje dynamiczny łańcuch reakcji na tę zmianę i w rezultacie sieć wzajemnych reakcji też ulega pewnej zmianie. Często występuje zjawisko „samopotwierdzających” się oczekiwań. Grupa przewiduje jakieś zachowania swego członka i on w ten sposób się zachowuje - „gra swoją rolę”. Wiele jest takich ról w klasie np. rola „wesołka”, od którego oczekuje się ciągłych wygłupów, i on te oczekiwania spełnia, rola „walczącego o prawa uczniów”, do którego zadań należy sprzeciwianie się, ilekroć nauczyciel dokonuje „zamachu” na ich wolność, rola „pomysłodawcy”, rola „łagodzącego” spory itd.
J.Janowski dokonał następujących klasyfikacji ról społecznych pełnionych przez uczniów:
role związane z zadaniem grupy (role rzeczowe): inicjator, poszukiwacz informacji, poszukiwacz opinii, osobnik udzielający informacji, osobnik udzielający opinii, „realizator”, koordynator, „osobnik określający”, agitator, sprawozdawca, osobnik wykonujący drobne zadania techniczne;
role związane z życiem grupy (role integratywne): osobnik określający, zachęcający innych, osobnik rozładowujący napięcie, osobnik doprowadzający do kompromisów między różnymi poglądami, osobnik ułatwiający innym aktywny udział w grupie, osobnik wyrażający (podsuwający w grupie) zasady, normy, ideały, osobnik obserwujący i komentujący wydarzenia w grupie;
role antygrupowe: agresor, osobnik negatywistycznie blokujący uchwały, prace, postanowienia, osobnik starający się zwrócić myśli i działania grupy w swoim kierunku, osobnik, który używa grupy jako audytorium do wyrażania własnych (nie związanych z sytuacją) poglądów, ideologii, „kawalarz” komentujący nonszalancko lub cynicznie wszystkie wydarzenia w grupie, osobnik, który usiłuje dowolnie dominować nad wszystkimi, osobnik podlizujący się innym, osobnik zajmujący się tylko własnymi, specyficznymi zainteresowaniami.
Na uwagę zasługują takie role jak: najlepszy uczeń, czynny, najinteligentniejszy, miss klasy, robiący najwięcej na rzecz klasy, przystojny, ulubieniec nauczyciela.
H. Muszyński wyodrębnia takie role społeczne funkcjonujące na terenie klasy:
poszukiwacz wiedzy - to uczeń podejmujący czynności związane z samodzielnym zdobywaniem wiedzy lub znajdowaniem rozwiązań praktycznych;
odkrywca wiedzy - rola odkrywcy wiedzy polega na samodzielnym poznawaniu rzeczywistości, odkrywaniu czegoś i dochodzeniu do własnych wniosków;
użytkownik wiedzy - to uczeń, który po opanowaniu jej w wymaganym stopniu, dzieli się nabytymi wiadomościami i umiejętnościami z członkami swojego zespołu lub innych zespołów;
rola „specjalisty” i „fachowca”. Uczeń, który posiada określone praktyczne umiejętności, zostaje wdrożony przez szkołę do roli fachowca. Uczeń zainteresowany całokształtem przedmiotu nauczania i wykazujący uzdolnienia w danym kierunku zostaje wdrożony do roli specjalisty;
rola samouka polegająca na samodzielnym podejmowaniu w stosunku do siebie samego tych czynności, które w nauczaniu spełniane są przez nauczyciela.
J.Gawlina na podstawie badań wyodrębnił następujące role społeczne pełnione w klasie szkolnej:
Role nastawione na kierowanie i egzekwowanie (przywódca, przewodniczący).
Role nastawione na wykonywanie obowiązków (wykonawca, podwładny, specjalista).
Role nastawione na rozrywkę i zabawę (uczestnik gry lub zabawy, partner w zabawie, wodzirej).
Role nastawione na koleżeństwo (kolega, przyjaciel, opiekun).
Role karne związane z degradacją społeczną (oferma, lizus, obibok, egoista, maminsynek itp.).
Literatura:
Zięba L., Niektóre aspekty podejmowania i spełniania ról społecznych w klasie szkolnej.
Janowski A, Stachyra R., Prestiż ucznia wśród rówieśników.
Muszyński H, Dudzikowa M., Praca wychowawcza w toku nauczania,
Ekiert - Grabowska D., Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej,
Skorny Z., Proces socjalizacji dzieci i młodzieży,
Sowińska H., Klasa szkolna jako zespół wychowawczy,
Zaborowski Z., Podstawy wychowania zespołowego,
Kowalski S., Socjologia wychowania w zarysie,