Organizacja i funkcjonowanie międzynarodowych rynków towarowych

Międzynarodowa wymiana towarowa jest prowadzona na międzynarodowych rynkach towarowych, które mogą mieć charakter rynków formalnych lub nieformalnych.

Rynki formalne - transakcje handlowe są dokonywane w danym miejscu, czasie i w określonej formie. Rynki formalne są rynkami zorganizowanymi (uregulowanymi) w określonym stopniu i w określony sposób. Do rynków formalnych zalicza się giełdy towarowe i aukcje.

Rynki formalne ułomne- mają większość, ale nie wszystkie cechy rynków formalnych. W przeciwieństwie do rynków formalnych nie muszą być m.in. związane z określonym miejscem. Do rynków formalnych ułomnych zalicza się zazwyczaj targi międzynarodowe oraz przetargi.

Rynki nieformalne nie są zorganizowane w określony sposób, co wcale nie znaczy, że nie są one w ogóle w jakikolwiek sposób zorganizowane (regulowane), Do rynków nieformalnych zalicza się międzynarodowe umowy kartelowe, międzynarodowe porozumienia surowcowe, niekiedy także regionalne porozumienia handlowe (integracyjne) oraz transakcje i obroty międzyfilialne korporacji międzynarodowych.

Giełda towarowa jest rodzajem rynku towarów masowych, głównie surowców i towarów rolniczych (tzn. surowców i niektórych produktów roślinnych i zwierzęcych), zorganizowanego w specjalny sposób oraz funkcjonującego w określonym miejscu i czasie.

Cechy charakterystyczne towarów będących przedmiotem transakcji na giełdach towarowych

- masowość (także pod względem wielkości podaży i popytu),

- zmienność ich podaży i popytu na rynku

- jednorodność pod względem cech fizyczno-chemicznych, biologicznych, jakościowych, gatunkowych itp.

Cechy te pozwalają na standaryzację towarów, tzn. na wyznaczenie dla poszczególnych towarów ściśle określonych, obowiązujących standardów. Istnienie i przestrzeganie tego typu standardów jest niezwykle ważne, ponieważ na giełdach towary fizycznie nie występują, a transakcje handlowe są dokonywane przede wszystkim na podstawie określenia np. jakości standardowej. Dla określonych towarów na poszczególnych giełdach mogą obowiązywać nieco odmienne standardy danej giełdy.

Towary będące przedmiotem handlu giełdowego powinny się także odznaczać odpowiednią trwałością umożliwiającą przechowywanie, gdyż transakcjami są zwykle objęte towary znajdujące się w bardzo różnych regionach świata, w różnych stadiach produkcji lub obrotu, a nawet towary, których jeszcze nie ma i będą dopiero wyprodukowane w przyszłości (np. kawa z przyszłych zbiorów).

W transakcjach handlowych na giełdach operuje się pewnymi umownymi miarami, tzw. kontraktami, będącymi najmniejszymi jednostkami transakcyjnymi, np. 1 kontrakt kawy to 250 worków po 60 kg, 1 kontrakt metalu (miedzi, cyny, srebra, ołowiu) to 25 ton, 1 kontrakt ropy naftowej to 100 ton (londyńska giełda naftowa), 1 kontrakt bawełny to 100 bel po 500 funtów, każda (giełda nowojorska).

Giełdy towarowe są tworzone na zasadzie członkostwa. Członkiem danej giełdy mogą zostać osoby fizyczne lub prawne (np. kupcy, producenci, fumy), znane i działające w określonej dziedzinie handlu oraz przyjęte przez walne zgromadzenie członków giełdy.

Struktura organizacyjna giełd jest wzorowana na strukturze organizacji kupieckich. Struktura giełdy składa się z walnego zgromadzenia członków, rady giełdy (rady nadzorczej) i zarządu. W ramach giełdy działają też różne komisje regulujące poszczególne sfery działalności giełdy, np. komisja ds. notowań, komisja ds. standardów.

Bieżącą działalność giełdy regulują jej statut i regulamin. Dokumenty te określają cel giełdy, prawa i obowiązki członków i uczestników zebrań (sesji) giełdowych, strukturę organizacyjną giełdy i jej organów, warunki prowadzenia transakcji, techniki ich przeprowadzania oraz wykonywania umów giełdowych, sposób rozstrzygania sporów, reklamacji itd.

Działalność giełdy jest często poddawana urzędowej kontroli państwa (m.in. zatwierdzanie statutu giełdy, bieżący nadzór przez państwowego komisarza giełdowego). Odnosi się to zwłaszcza do giełd towarowych obracających niektórymi towarami o znaczeniu strategicznym.

Prawo dokonywania transakcji giełdowych mają tylko członkowie giełdy oraz tzw. stali uczestnicy giełdy (zebrań, sesji giełdowych), czyli maklerzy lub brokerzy giełdowi. Wszyscy inni mogą dokonywać transakcji na giełdzie wyłącznie za ich pośrednictwem.

Transakcje przeprowadzane na giełdach towarowych

• transakcje rzeczywiste lub efektywne

• transakcje spekulacyjne (głównie terminowe, przyszłościowe)

• transakcje zabezpieczające

Transakcje rzeczywiste mają charakter efektywny (realny) i wiążą się z faktycznym przeniesieniem prawa własności do towaru ze sprzedawcy na nabywcę. Sprzedawca dostarcza bądź poleca dostarczyć towar do miejsca wskazanego przez nabywcę natychmiast (transakcja natychmiastowa typu spot) albo w bardzo krótkim terminie, zwykle od kilku dni do dwóch tygodni (transakcja terminowa typu: na przybycie, na załadowanie, na dostarczenie). Zapłata należności następuje w momencie dostawy sprzedanego towaru.

Transakcje spekulacyjne (głównie terminowe, typu future) nie mają zwykle charakteru rzeczywistego (efektywnego). Kontrahenci dokonują fikcyjnego obrotu towarem, którego w momencie zawierania transakcji sprzedający może w ogóle nie posiadać, a kupujący nie potrzebować. Obie strony ustalają realizację transakcji w ściśle określonym terminie. Sprzedawca liczy, że do tego czasu cena towaru będącego przedmiotem transakcji obniży się, w wyniku czego uzyska on różnicę między wyższą ceną kontraktową a niższą ceną rzeczywiście obowiązującą na giełdzie w dniu realizacji (tzn. rozwiązania lub likwidacji) transakcji. Nabywca zaś, przeciwnie, liczy na wzrost ceny w tym czasie, w wyniku czego uzyska różnicę między niższą ceną kontraktową a wyższą ceną rzeczywistą. Rozwiązanie (likwidacja) transakcji następuje w określonym w kontrakcie terminie (dniu) za pośrednictwem kasy rozrachunkowej giełdy i przez wypłacenie określonej stronie kontraktu ewentualnej różnicy w cenach.

Transakcje zabezpieczające (hedging) polegają na powiązaniu, ze sobą transakcji rzeczywistej (efektywnej) z transakcją terminową (typu future) o charakterze spekulacyjnym.

Chcąc np. zabezpieczyć się przed zmianą ceny, która mogłaby narazić go na określone straty; właściciel towaru zawiera jednocześnie transakcję rzeczywistą na sprzedaż towaru (np.: transakcję terminową) oraz transakcję spekulacyjną typu future na zakup towaru opiewającą na taką samą ilość towaru, jaką rzeczywiście sprzedał. Zmiana ceny towaru efektywnie sprzedawanego oraz ewentualne wynikające z tego straty mogą być w takim, przypadku zrekompensowane dzięki przeprowadzonej transakcji spekulacyjnej (zabezpieczającej).

Funkcje giełd towarowych w międzynarodowym handlu towarowym

- stymulowanie i organizowanie międzynarodowej wymiany towarowej,

- tworzenie standardów,

- informowanie o cenach światowych grup towarów standaryzowanych (przyczynianie się do ujednolicania cen poszczególnych towarów występujących na różnych giełdach towarowych; ceny analogicznych towarów na różnych giełdach są zwykle zbliżone, w ten sposób giełdy stają się w dużej mierze kreatorami cen światowych,

- główne forum do zawierania różnego typu transakcji spekulacyjnych, które stanowią w odniesieniu do bardzo wielu giełd podstawowy sens ich istnienia.

Do najbardziej znanych giełd towarowych na świecie należą m.in. giełdy:

• zbożowe (pszenica konsumpcyjna i paszowa, ryż, kukurydza, jęczmień itp.) Nowy Jork, Chicago, Winnipeg, Rotterdam, Antwerpia;

• produktów zwierzęcych (np. mięso wieprzowe, wołowe, zwierzęta żywe) — Chicago;

• roślin oleistych (np. rzepak, słonecznik, nasiona bawełny, nasiona palmowe, soja, arachidy) - Londyn, Rotterdam;

• cukru — Nowy Jork, Londyn, Paryż; .

• kawy — Londyn, Nowy Jork, Paryż, Amsterdam;

• kakao — Londyn, Paryż;

• bawełny — Nowy Jork, Bombaj, Aleksandria;

• wełny — Sydney, Londyn, Nowy Jork, Antwerpia;

• metali kolorowych (np. miedź, cynk, ołów, nikiel, srebro, złoto) — Londyn, Nowy Jork, Chicago, Tokio;

• ropy i produktów naftowych — Londyn, Nowy Jork.

Aukcje- miejsca publicznej sprzedaży towarów na zasadzie licytacji. Rozróżnia się dwa rodzaje aukcji: aukcje regularne i nieregularne.

Aukcje regularne są organizowane przez specjalne firmy aukcyjne lub organizacje kupieckie, odbywają się one w określonych terminach i w stałych miejscach, a przedmiotem obrotu jest zwykle określony towar lub towary.

Aukcje nieregularne są organizowane doraźnie, a ich celem może być np. chęć upłynnienia towarów, które nie znalazły nabywców w innym trybie. Organizatorami takich aukcji są albo właściciele towarów, albo domy handlowe, magazyny itp. Przedmiotami aukcji doraźnych są natomiast najczęściej takie towary jak np. dzieła sztuki, antyki i kamienie szlachetne.

Przedmiotem obrotu handlowego na aukcjach są takie towary, które mimo jednoznacznego określenia ich rodzaju nie są całkowicie standardowe i które nabywca musi zobaczyć, aby ocenić ich jakość, wartość, interesujące go cechy jednostkowe itp. Towar musi być zatem na aukcji udostępniony potencjalnym nabywcom do bezpośredniego wglądu w postaci indywidualnych obiektów (np. dzieł sztuki, antyków, zwierząt rasowych), całych partii towarów złożonych w magazynach aukcyjnych lub zgromadzonych tam próbek towarów o charakterze masowym (np. wełny, herbaty, owoców, tytoniu).

Sprzedaż towarów na aukcji prowadzi tzw. aukcjoner, którym może być właściciel towaru lub częściej reprezentująca go osoba zawodowo bądź z urzędu, np.: z ramienia organizatora aukcji, zajmująca się prowadzeniem aukcji, czyli np.: makler (pobierający za to prowizję od wartości dokonanych transakcji).

Przystępujący do aukcji nabywcy są zobowiązani do wpłacenia odpowiedniej kaucji (wadium) stanowiącej zabezpieczenie zapłaty za kupiony towar.

Towar jest sprzedawany temu nabywcy, który zaoferuje najwyższą cenę. Licytacja może się rozpoczynać od ceny minimalnej (wywoławczej), określonej przez właściciela towaru, albo odwrotnie: od ceny maksymalnej obniżanej do poziomu, przy którym towar znajduje nabywcę bądź osiągnie cenę minimalną, poniżej której właściciel towaru nie zamierza go sprzedać. Sporadycznie licytacja może też być przeprowadzana w formie pisemnych ofert cenowych składanych w określonym terminie. Po upływie terminu następuje otwarcie ofert i wybór tej oferty, która zawiera najwyższą cenę.

Do najbardziej znanych zalicza się m.in. aukcje:

• herbaty — Amsterdam, Kalkuta, Londyn;

• diamentów — Nowy Jork, Antwerpia, Amsterdam;

• futer — St. Petersburg, Kopenhaga;

• koni arabskich — Janów Podlaski.

Targi -są zwykle określane jako spotkania handlowe organizowane regularnie w tym samym miejscu, w ustalonych odstępach czasu (np. każdego roku w kwietniu) i o określonym z góry czasie trwania.

Targi są organizowane przez specjalnie w tym celu powołane przedsiębiorstwa lub spółki, przez samorządy terytorialne itp. na odpowiednio przygotowanych i wyposażonych pod względem technicznym i infrastrukturalnym (m.in. odpowiednie dojazdy, hale i płace wystawowe) terenach, zlokalizowanych najczęściej w pobliżu dużych centrów produkcyjnych, handlowych, miast itp.

Targi spełniają dwie podstawowe funkcje

• kreatora rynku- w czasie targów dochodzi do bezpośrednich kontaktów między wystawcą-producentem a potencjalnym nabywcą; co może prowadzić do zawarcia transakcji;

• reklamową- prezentacja towaru z różnego rodzaju formami zachęty, pobudzającymi do zainteresowania oferowanym towarem i do wywołania chęci jego nabycia.

Targi są klasyfikowane na podstawie kryteriów: geograficznego i rzeczowego (targi regionalne, krajowe i międzynarodowe; targi ogólnobranżowe, targi wielobranżowe targi jednobranżowe- tzw. specjalistyczne.

Większość współczesnych targów międzynarodowych ma charakter targów specjalistycznych (jednobranżowych). Do najbardziej znanych tego rodzaju należą m.in.:

• targi w Lipsku (na jesieni - sprzęt inwestycyjny, na wiosnę towary konsumpcyjne);

• targi w Brnie i Birmingham (targi maszynowe);

• targi w Paryżu, Londynie i Genewie (tzw. salony samochodowe);

• targi we Frankfurcie i Warszawie (targi książki).

Do targów wielobranżowych zalicza się zaś np. targi przemysłowe w Hanowerze, a także Międzynarodowe Targi Poznańskie.

Przetargi - są formą wyboru dostawcy towarów lub usług. Polega to na określeniu przez organizatora przetargu (nabywcę) warunków przetargu, a następnie na dokonaniu wyboru dostawcy na podstawie zgłoszonych, najczęściej pisemnie, ofert.

Przetarg może być przetargiem otwartym (nieograniczonym), wówczas zarówno przetarg, jak i jego warunki są ogłaszane publicznie w dostępnych źródłach informacji (prasa, prasa specjalistyczna itd.) i mogą w nim uczestniczyć wszyscy oferenci.

Przetarg może być również przetargiem zamkniętym (ograniczonym), nabywca zwraca się do wybranych potencjalnych oferentów, zapraszając ich do przetargu i informując o jego warunkach.

W handlu międzynarodowym przetargi są organizowane głównie w przypadku dokonywania zakupów towarów i/lub usług przez instytucje państwowe lub samorządowe poszczególnych krajów, np. w związku z podejmowanymi inwestycjami infrastrukturalnymi (budowa lub modernizacja kolei, portów morskich i lotniczych, autostrad), inwestycjami komunalnymi, przemysłowymi (budowa fabryk, dostawa maszyn, urządzeń, technologii, materiałów i surowców itp.).

Oferty muszą być składane w sposób ustalony szczegółowymi warunkami przetargu, z podaniem terminu ich ważności. Uczestnictwo w przetargu może być związane z koniecznością wpłacenia określonej kaucji, stanowiącej zabezpieczenie wywiązania się przez oferenta z zobowiązań umownych. Po otwarciu ofert (w określonym w warunkach przetargu dniu) przez powołaną przez organizatora przetargu specjalną komisję przetargową jest wybierana oferta (oferty) najkorzystniejsza z punktu widzenia organizatora przetargu. Często też są podejmowane dalsze rozmowy z wybranymi oferentami w celu wynegocjowania jeszcze korzystniejszych warunków.

Międzynarodowe umowy kartelowe- umowy (porozumienia, organizacje) zawierane przez producentów i eksporterów z tej samej branży (np. przedsiębiorstwa, koncerny, kraje), dostarczających na rynek międzynarodowy towary tego samego asortymentu. Umowy kartelowe mają na celu ograniczenie różnych form konkurencji-między uczestnikami kartelu bądź stworzenie porozumienia (organizacji) o charakterze monopolistycznym, regulującego wielkość produkcji, eksportu i cen.

Najbardziej znanym i zarazem najbardziej znaczącym międzynarodowym porozumieniem kartelowym jest obecnie Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową OPEC).

Międzynarodowe porozumienia surowcowe, tworzone są m.in. do przeciwdziałania powstawaniu międzynarodowych karteli surowcowych i jednocześnie w celu kontroli światowego eksportu surowcowego oraz stabilizacji cen określonych surowców na rynku międzynarodowym.

Rozróżnia się dwa rodzaje porozumień surowcowych

- porozumienia i tworzone na ich bazie międzynarodowe organizacje i rady surowcowe regulujące międzynarodowy rynek wybranych surowców i zapobiegające wahaniom ich cen m.in. przez kontrolę wielkości zapasów i obrotów, określanie cen minimalnych i maksymalnych (np. Międzynarodowa Umowa Cukrowa czy Międzynarodowa Umowa Kawowa);

- porozumienia tworzone jako płaszczyzny konsultacji między rządami krajów eksporterów i krajów importerów określonych surowców (np: Międzynarodowa Grupa Studiów Cyny czy Międzynarodowa Grupa Studiów Miedzi).

Najważniejsze wspólne cechy porozumień surowcowych

• uczestnictwo w nich rządów krajów eksporterów i krajów importerów określonych surowców;

• podział głosów proporcjonalnie do udziału danego kraju w światowym eksporcie lub imporcie danego surowca;

• finansowanie przez uczestników porozumienia kosztów realizacji jego postanowień i kosztów funkcjonowania, proporcjonalnie do liczby posiadanych głosów (dotyczy to m.in. ewentualnego utworzenia i utrzymywania zapasów interwencyjnych);

• nietrwałość lub okresowość (cykliczność) działania oraz potrzeba ich renegocjowania bądź prolongowania na kolejny rok czy też zawierania na nowo po 2-3 latach funkcjonowania;

• niewielka skuteczność, gdyż żadne z porozumień nie zdołało doprowadzić do zadowalającej stabilizacji cen surowca objętego tego rodzaju umową.

Porozumieniami (umowami) surowcowymi są m.in.:

• Międzynarodowa Umowa Kawowa;

• Międzynarodowa Umowa Kakaowa;

• Międzynarodowa Umowa Cukrowa;

• Międzynarodowa Grupa Studiów Niklu;

• Międzynarodowa Grupa Studiów Cynku i Ołowiu

Międzynarodowe porozumienia regionalne o charakterze handlowym, w tym w formie stref wolnego handlu lub unii celnych, jednym z podstawowych celów przyświecających krajom uczestniczącym w tego typu porozumieniach jest liberalizacja i intensyfikacja wzajemnych obrotów towarowych poprzez likwidację barier taryfowych oraz innych barier i utrudnień w wymianie handlowej.

Specyficzne transakcje i obroty międzyfilialne korporacji międzynarodowych- obroty towarami (produktami, półproduktami) oraz czynnikami produkcji (technologią, kapitałem) między filiami korporacji międzynarodowych prowadzących działalność na terenie dwóch lub więcej krajów.

Wzajemne międzyfilialne obroty i transakcje odbywają się w bardzo rozmaity sposób, są też stosowane różne formy rozliczeń, cen (np. ceny transferowe) itp. Ważnymi motywami takich transakcji jest możliwość ich wykorzystywania do pośredniego finansowania działalności poszczególnych filii korporacji i uniknięcia różnego rodzaju podatków płaconych przez te filie w rozmaitych krajach, uniknięcie ujemnych skutków różnorodnych barier, utrudnień i ograniczeń stosowanych przez poszczególne kraje w ramach ich zagranicznej polityki ekonomicznej.

Niezależnie od rozmaitych form obrotów i transakcji na międzynarodowych rynkach formalnych i nieformalnych, zorganizowanych i niezorganizowanych międzynarodowa wymiana towarowa odbywa się jednak głównie na wolnym rynku.

Największa część transakcji handlowych w międzynarodowych obrotach towarowych ma formę kontraktów dokonywanych bezpośrednio między producentami i eksporterami a nabywcami i importerami (także przez ich własne sieci handlowe, którymi zwykłe dysponują koncerny i duże firmy) bądź też pośrednio, przy udziale wyspecjalizowanych firm pośredniczących w handlu.

---