9. Polityka cenowo - dochodowa. Środki i instrumenty.
Bezpośrednie cele polityki dochodowej w literaturze ekonomicznej są określane w sposób niejednolity. Niektórzy autorzy ograniczaną tę politykę do kontroli płac na ogół obejmuje ona regulowanie dochodów a w szerokim znaczeniu regulowanie cen. Niekiedy przyjmuje się iż dwa cząstkowe wymienione tu elementy tzn. kontrola cen i kontrola płac są stosowane w celu ograniczenia nadmiernych zysków. Większość ekonomistów uważa że ważnym celem polityki dochodowo-cenowej jest przeciwdziałanie inflacji. Często łączy się ten cel z warunkami ograniczającymi , takimi jak utrzymanie popytu globalnego albo pełnego zatrudnienia. Polityka dochodowa obejmuje wówczas zadania zmniejszenia inflacji szkodzącej wzrostowi i wpływanie na wzajemne proporcje dochodów nominalnych, czyli płac i zysków.
Polityka dochodowa to zespół różnorodnych działań polityki ekonomicznej, poprzez które państwo dąży do zmniejszenia wzrostu dochodu nominalnego , wywierając bezpośredni wpływ na płace i ceny.
Cele:
1) przeciwdziałanie inflacji,
2) wzrost konkurencyjności gospodarki,
3) zapewnienie sprawiedliwego podziału dochodów ,
4) zmniejszenie przestrzennych dysproporcji dochodowych,
5) poprawa systemu płac w celu zwiększenia wydajności,
6) przeciwdziałanie bezrobociu,
Typy polityki dochodowej:
1. Państwo śledzi decyzje dotyczące płac i cen. Opracowywana strategia mobilizacji opinii publicznej polega na przestrogach i upomnieniach organów władzy i administracji publicznej.
2.Nadzór władz publicznych polegający na rekomendacjach nieobowiązkowych (wytycznych) w stosunku do cen i płac. Ustala się normy ogólne wzrostu cen i płac lub jednego z tych elementów.
3. Państwo stosuje ulgi podatkowe i umożliwia korzystanie z programów społecznych podmiotom utrzymującym wzrost płac i cen na określonym poziomie.
4.Władze publiczne nakładają sankcje na podmioty zwiększające płace i ceny ponad określoną normę. W tej grupie mieszczą się:
Polityka dochodowa oparta na podatkach - ogranicza wzrost cen i płac w firmach, w których występują przekroczenia założeń normy. Firmy maja swobodę podnoszenia płac, lecz są narażone na zapłacenie dodatkowego podatku od zysku równego wielokrotności nadwyżki płac ponad rekomendacje.
Plan zwolnień za wzrost płac - Firmy przekraczające pułapy wzrostu płac są zobowiązane zakupić na wolnym rynku zezwoleń (upoważnień) emitowanych przez rząd , zaś firmy nie osiągające określonej normy płac mogą uzyskać dodatkowy dochód ze sprzedaży upoważnień.
5. Obowiązkowa kontrola dochodów.Za przekroczenie norm są kary pieniężne , decyzje administracyjne (np. wstrzymanie koncesji) lub nawet kara wiezienia.
Na wzrost cen i płac ma wpływ zjawisko inflacyjne.
Instrumenty polityki cenowo - dochodowej:
Generalne można wyróżnić trzy zasadnicze grupy :
- specyficzne środki polityki cenowo-dochodowej,
- instrumenty innych dziedzin polityki ekonomicznej, głównie budżetowej i pieniężnej
- rozwiązania dotyczące polityki socjalnej państwa i ubezpieczeń społecznych.
1. Specyficzne środki polityki cenowo-dochodowej:
Stanowienie cen. Istnieją dwie kategorie cen:
ceny wolne - (umowne, rynkowe) kształtujące się w wyniku działań sił rynkowych lub pozycji monopolistycznej wytwórcy , modyfikowane przez politykę fiskalną.
ceny kontrolowane - (obejmuje także ceny urzędowe) ustalane bezpośrednio przez państwo albo wynikające z jego pozycji monopolistycznej lub priorytetów polityki socjalnej.
Przedsiębiorstwa monopolistyczne są zobowiązane do powiadomienia z wyprzedzeniem o zamierzonych podwyżkach cen i przedstawienia ich szczegółowych kalkulacji, których rzetelność może być kwestionowana przez urzędy. Obowiązuje zakaz porozumień monopolistycznych w dziedzinach gdzie występuje kilku dostawców towarów i usług.
Ceny maksymalne i minimalne stosuje się w celu zapewnienia sprawiedliwego podziału i zaspokojenia podstawowych potrzeb społecznych. Ceny minimalne są ustalane w sytuacji nadwyżki rynkowej, a ceny maksymalne w sytuacji niedoboru.
Zamrożenie cen stosuje się głównie w okresach reflacyjnych wywołanych napiętą sytuacją ekonomiczną , polityczną lub wojną. Skuteczność zamrożenia cen zależy od stosowanych sankcji i instytucjonalnych możliwości kontroli.
Zamrożenia płac, towarzyszy zazwyczaj zamrożeniu cen. Wadą tego typu rozwiązań jest to, iż na ogół dostarczają tylko reflacje.
Płaca minimalna chroni pracobiorcę przed wyzyskiem pracodawcy na obszarach, gdzie rynkowa cena pracy jest niska.
Stanowienie płac sfery budżetowej dokonuje się wyniku decyzji administracji, częściej negocjacji ze związkami zawodowymi . Niekiedy płace te kształtowane są autonomicznie(indeksacja). Czasami w formie tzw. pułapów wzrostu płac, opracowywanych na podstawie obserwacji płac sektora prywatnego.
Pułapy płacowe mogą być w praktyce określane wyłącznie wobec komercyjnych podmiotów państwowych, czego uzasadnieniem jest często polityczny a nie rynkowy dobór kadry zarządzających.
Indeksacja płac może mieć charakter wskaźnikowy (utrwalający strukturę i rozpiętości płacowe) lub kwotowy (prowadzący do spłaszczenia dochodów), cenowy (utrzymujący stały poziom dochodów realnych) lub porównawczy w stosunku do dochodów określonych grup zawodowych (na ogół korzystniejszy dla pracobiorców). Indeksowane są nie tylko płace, lecz również świadczenia społeczne (zasiłki, emerytury) oraz progi podatkowe.
Negocjacje trójstronne toczą się miedzy rządem, pracobiorcami (związki zawodowe) i pracodawcami. Rola negocjacji w kształtowaniu poziomu rozpiętości dochodów w państwach europejskich jest znaczna , w praktyce dominuje negocjacyjny typ polityki dochodowej. Jego przejawami są:
koordynacja przetargów płacowych - umów zbiorowych obowiązujących w różnych branżach (rząd sprzyja powstawaniu i podpisywaniu układów nawet wtedy gdy w branży nie występują przedsiębiorstwa publiczne),
arbitraż - w którym rząd rozstrzyga spory pomiędzy pracodawcami a pracobiorcami,
Transparentność - zapewnianie publicznej przejrzystości dochodów - może być również traktowane jako instrument powstrzymujący ich wzrost. Dotyczy głównie przedstawicieli władz ustawodawczych i wykonawczych różnych szczebli oraz pracowników sfery budżetowej, ale również menadżerów spółek giełdowych. Osoby te są często zobligowane do ujawnienia posiadanego majątku. Podatnicy i udziałowcy mogą wiec porównać dochody osiągane przez osoby przez siebie opłacane z rzeczywistym wkładem pracy i jej skutecznością (przy okazji legalność dochodów).
Regulacje socjalne i prawo pracy wpływają na poziom całkowitych kosztów związanych z zatrudnieniem i w efekcie zmieniają konkurencyjność przedsiębiorstw. Jednocześnie zapewniają pracownikom odpowiednie warunki pracy i powodują uzyskiwanie dodatkowych przychodów.
2. Fiskalne narzędzia regulacji cen i dochodów:
Podatki pośrednie przenoszą sie wprost na ceny detaliczne towarów :
- podatek od wartości dodanej (VAT) - stawka podstawowa-22%, stawki ulgowe-7% i 0% (wszystkie towary są objęte VAT)?
- akcyza - mająca podobny charakter jak VAT, lecz zróżnicowane stawki - dotyczy wąskiej grupy towarów luksusowych lub których sprzedaż powinna zostać ograniczona ze względów społecznych lub ekologicznych.
- podatek od gier - (podstawowa stawka 20%) i podatek giełdowy (w różnych krajach od 0% do 1%)
- podatek importowy
- zryczałtowany podatek dochodowy od przychodów - formalnie zaliczany do podatków bezpośrednich , lecz o konstrukcji typowej dla podatków obrotowych.
Inne budżetowe instrumenty kształtujące ceny na rynku dotyczą wymiany międzynarodowej i są to cła, VAT graniczny, opłaty wyrównawcze.
W pewnych sytuacjach na cenę towarów wpływa także opłata skarbowa oraz podatek od czynności cywilnoprawnych, będące dochodami budżetów lokalnych. Natomiast pozostałe instrumenty na ceny wpływają pośrednio, bezpośrednio na dochody. O ostatecznym podziale decydują przede wszystkim:
- podatek dochodowo od osób fizycznych
- system ulg i odliczeń od podatku - modyfikujący dochody netto i prowadzący do pożądanych społecznie zachowań ekonomicznych.
-zasady i przepisy rachunkowości (podatkowe) - uznające przychodowy kosztowy lub pozostały charakter operacji gospodarczych, w tym dotyczące amortyzacji środków trwałych, wpływające na realne dochody osób prowadzących działalność gospodarczą oraz na premie i nagrody dla pracowników.
-karta podatkowa - stałe, niezależne od dochodów opodatkowanie samodzielnej działalności gospodarczej, głównie usługowej, o na ogół niewielkich rozmiarach.
3.System ubezpieczeń społecznych :
Świadczenia społeczne są drugim , po płacach, źródłem dochodów społeczeństwa. Decyzje państwa w tym zakresie mają charakter bezpośredni. Decyzje te, odnoszące się do różnych typów świadczeń, maja charakter samodzielnych narzędzi polityki dochodowej. Zasadniczymi podmiotami zbierającymi składki ubezpieczeniowe oraz dysponującymi zgromadzonymi środkami są: Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Zebrane środki są przeznaczane na realizacje następujących świadczeń pieniężnych:
- emerytur,
- rent z tytułu niezdolności do pracy, rodzinnych i pozostałych (np. kombatanckich)
- zasiłków okresowych i jednorazowych (rodzinnych, opiekuńczych, pielęgnacyjnych, chorobowych, macierzyńskich, pogrzebowych, porodowych)
- odszkodowań.
ZUS pośredniczy także w przekazywaniu zasiłków dla bezrobotnych i do niedawna - wypłat z Funduszu Alimentacyjnego.
Głównym źródłem funduszy są składki pracownicze. Składki pobierane przez ZUS stanowią 48,15% wynagrodzeń netto powiększonych o podatek (w połowie opłacają je pracodawcy, a pracownicy opłacają resztę, rozliczając ją w deklaracji podatkowej), w tym:
- na Fundusz Ubezpieczeń Społecznych - 45%
-na Fundusz Pracy - 3%
-na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych - 0.5%
Składki nie zapewniają samowystarczalności funduszowi dlatego niezbędne sa ciagłe dofinansowania z budżetu.