Demony
Demonologia.
Do kręgu demonologii zaliczały się bóstwa morskie, jak Nereus - "Starzec morski" i ojciec 50-ciu nereid, Tryton (Triton) - trebacz Posejdona, Proteus - bóstwo morskie, Britomartis - bóg rybaków i myśliwych; Nimfy (gr. nymphai), córki Zeusa, demony sil przyrody, wśród nich: nereidy, najady, driady i hamadriady, oready; i Atlantydy, córki Atlasa, do których zaliczały się: Plejady, Hiady (bóstwa chmur deszczowych) i Hesperydy; Pandrosos i Herese - boginie rosy; liczną grupe stanowili tez: Achelos - król (lub ojciec) wszystkich rzek, i bogowie poszczególnych rzek: Acheron, A(j)sopos, Alfejos, Anapos, Argos, Euenos, Eurotas, Imbrassos, Kebrenwe, Kefisos, Ojagros, Rhesos, Skamander, Strymon. Eol (Aiolos) panował nad wiatrami; demonami wiatru byli: Boreasz, Notos, Zefir i Euros. Agatodajmon (Agathodajmon) był dobrym duchem przyrody, patronem zbiorów zbóż i winnic. Pan i Priap, uosabiali męskie siły w przyrodzie, opiekowali się urodzajem, pasterstwem i płodnością. Karotrofos - były to żeńskie duchy karmiącej przyrody (pokrewne Nimfom), sylenowie i satyrowie (satyroi) - bóstwa płodności i urodzaju z orszaku Dionizosa; Kapirowie (kaberoi) - bóstwa płodności. Wczesnogr. Dopota 'Pan Domu' byl ~ demonem opiekuńczym domu (lub pałacu królewskiego); do demonów zaliczali się tez: Epops - bóstwo podziemne, palikowie (palikoi) - demony podziemia, bracia bliLniacy, synowie Zeusa; Hekate, duch zjawiający sie na rozstajach dróg, żeńskie bóstwo magii, pokuty i zemsty; Empusa - bogini strachu z orszaku Hekate; Kureci (kouretes) bóstwa-kapłani z kregu Rei i in.
Nimfy
gr. Νύμφαι, z gr. nύmphai 'młode dziewczyny'; córki Uranosa lub Zeusa, ich partnerami są satyrowie i sylenowie; bóstwa z kręgu Artemidy, występowały też w orszaku Dionizosa, Hermesa. Zamieszkiwały wsie, lasy i wody, groty, gdzie spędzały czas przędąc i śpiewając. Często występowały w mitach jako żony herosów, córki bogów rzecznych lub kochanki demonów: Pana, Satyrów, Priapa, wielkich bogów (Zeusa, Hermesa, Dionizosa i in.) lub śmiertelników. N. dzieliły się różne grupy, zależnie od miejsca zamieszakiwania: nimfy jesionów zw. meliady, źródeł i rzek - potamidy i najady, morza i oceany- halie, talassje i nereidy, brzegi - epochtydy, lasy i gaje - alseidy (od gr. alsos 'święty las'), poszczególne drzewa - hamadryady i dryady, jeziora, łąki i bagna - limnady (lejmoniady), kamieni - patraje, gór - oready (orestiady), doliny - napaje, ziemię - chtonie, podziemia - katachtonie, baranami opiekowały się epimelidy. Lokalnie występowały też pod imionami: Akmenaj 'Hoże', Kallistefanidy 'Pięknowieńczące', Dodonidy 'Dodońskie' (jako opiekunki Dionizosa), Tessalidy 'Tessalskie', Maratonidy 'Maratońskie' i in. Duchy pól i całej przyrody, uosabiały płodności i wdzięk przyrody, od miejsca ich przebywania nazwano np. nýmphē 'źródło' czy nymphaeum 'budynek nad źródłem', wyobrażano też sobie np., że zastępowały kobiety i same obracały osią wodnego młyna. Nimfy cieszyły się, kiedy drzewa zraszał deszcz, a kiedy z drzew opadały liście, płakały. Nimfy drzew ginęły wraz ze swoim drzewem. Miejsca kultu: święty krąg Nereid k. msc. Kardamyle, nazwy topograficzne: 'wzgórze nimf" w Atenach i in. W Rzymie identyfikowane z Kamenami.
Muzy
gr. Μουσαι, łac. Musae, dosł. 'mieszkanki gór', wymieniane w "Teogonii" Hezjoda; 3, 7 lub 9 sióstr, córki Mnemosyny i Zeusa, lub Uranosa i Gai, albo córki Harmonii, noszące imiona: Kalliope, Klio, Polhymnia (Polyhymnia), Euterpe, Terpsychora, Erato, Melpomene, Talia i Urania. Występują w orszaku Apollona; ich siedzibą była góra Helikon w Beocji i Parnas w Fokidzie, gdzie wyobrażano je śpiewające nad źródłem Hippokrene. Występują w micie o pokonaniu Pieryd - muz z Tracji, które pokonane przez nie, zostały następnie przemienione w sroki; w micie o weselu Tetydy i Peleusa i in. W Rzymie nazywano je: 'dziewięć cór siostrzanych Jowisza', w Grecji 'świetne Zeusa córki', 'zwieńczone fiołkami', thoúrides nýmphai 'szalone nimfy'; Pierydy, M. Pierydzkie 'Pochodzące z Pierii' (gdzie ustalił się ich skład w liczbie 9), Pimpleje (od góry i źródła Pimples w Pierii), Libetrydy (od gór w Pierii; na Chios Muzy nazywano Mnejami. Spełniały funkcje boskich pieśniarek, które swoją muzyką miały rozweselać Zeusa i resztę bogów, były też opiekunkami wymowy, sztuki przekonywania, mądrości, historii, matematyki, astronomii. M. czczono też czasami jako nimfy źródeł. Miały towarzyszyć królom, poddając im słowa, obdarowując ich łagodnością i in. Opiekowały się poszczególnymi dziedzinami sztuki i nauki: Kalliope - poezją epiczną, Klio - historią, Pohymnia - pantomimą, Euterpe - poezją liryczną i grą na aulosie, Terpsychora - poezją lekką i tańcem, Erato - liryką chóralną, Melpomene - tragedią, Talia - komedią, a Urania - astronomią. Poetkę np. zwano 'pszczółką/pszczołą Muzy', 'pszczołą muz zbierającą kwiaty' (E LXV: 198); wyrażenie 'zrywać pieśń z ogrodu różnych muz' oznaczało pisać poezję miłosną, 'mądre słowa Pieryd' - pieśń, historia; 'napić z czystych wód ... Muz' - otrzymać natchnienie; 'przezwyciężyć trudy Muzy' - znaczyło 'udoskonalić formę wiersza', 'narzędzie świętych Muz' - żartobliwie o księgach, 'być wychowanym przez Muzy' - znaczyło: zdobyć wykształcenie, epitet 'dziesiąta Muza', 'jedna z Muz pierydzkich' - nadawano np. zmarłym utalentowanym poetkom/aktorkom itp., Homera zw. "światłem Muz". Ośrodki kultu: świątynia Klio w Amfipolis, źródła Kastalia na g. Parnas k. Delf, i Hippokrene na g. Helikon (Beocja), i święte gaje; od gr. zwyczaju nazywania 'museion' miejsc zw. z nauką wziął się m.in. wyraz muzeum. Identyfikowane z rzym. Kamenami.
Pan
gr. Πάν od gr. pān 'wszystek, cały'; najwcześniejszymi wzmiankami o P. są poematy i hymny tzw. homeryckie. Bóstwo greckie pochodzenia arkadyjskiego; P. miał być synem Hermesa i córki Dryopsa, wg innych wersji: Zeusa i Hybris, lub też Zeusa i Kallisto, Eteru i nimfy Ojnoe, Kronosa i Rei, Uranosa i Ge, Penelopy i Antinoosa lub Hermesa, bądź też pasterza Kratisa i kozy. Należał do orszaku Dionizosa. Mity opowiadały najczęściej o jego romansach z nimfami (Echo, Syrinks) i boginiami (Selene). Wg mitu z czasów wojen z Persami, P. miał się ukazać k. góry Partenion heroldowi ateńskiemu biegnącemu do Sparty i zapytać, dlaczego Ateńczycy nie troszczą się o niego, choć jest im życzliwy. Z późniejszych czasów pochodzi mit o śmierci "wielkiego boga Pana". Przedstawiany jako demon, pół człowiek i pół zwierzę. Jego twarz była zwierzęca, broda stercząca, na czole miał dwa różki, ciało pokryte sierścią, koźle nogi, zakończone rozciętymi kopytami, chude i nerwowe. Był zadziwiająco zwinny, szybki w biegu, z łatwością wspinał się po skałach, umiał świetnie kryć się w zaroślach, gdzie czatował na nimfy, albo kładł się spać w upalne południe. Lubił szczególnie świeżość źródeł i cień drzew. Podobieństwo jego i satyrów spowodowało wykształcenie się u tych ostatnich imienia pānes 'panowie'. Atrybutami Pana była siringa, kij pasterski, wieniec jodłowy lub gałązka jodły w ręce. Nazywano go 'towarzyszem nimf bromijskich' i 'tancerzem'; Ajgipan 'Koźli Pan'; Nómios 'Pasterz'; Lykaios - od góry Lykaion 'Wilk' lub od funkcji obrońcy przed wilkami. Bóstwo opiekuńcze pasterzy i trzód, pól i lasów, bóg ciszy południowej; był obdarzony ogromną aktywnością seksualną. W Atenach zbudowano P. świątynię. W Rzymie utożsamiano go z Faunusem lub Silvanusem.
Priap
Priapos, gr. Πρίαπος; bóg grecki pochodzenia małoazjatyckiego; najczęściej uchodził za syna Zeusa i Afrodyty, Dionizosa i Afrodyty, lub Afrodyty i Adonisa. Występował w orszaku Dionizosa. Mity w których P. występuje opowiadają o romansach z nimfami (Lotis). Swój wygląd zawdzięczał on złośliwości Hery. Przedstawiano go zwykle w postaci ityfallicznej, jako starego mężczyznę; towarzyszył mu osioł, a do jego atrybutów należały: tyrs, róg obfitości, kosz z owocami, pochodnia, maska i podwójny flet, czasem trzymał koryto w ręku. Jego symbolem był fallus. Nazywano go Panteos 'Wszechbóg', innym jego epitetem był gr. tríphallos, łac. triphallus 'trójfalliczny' - od wyobrażeń P. Bóstwo roślinności, pól, sadów i ogrodów, także stróż i opiekun ogrodów i winnic. Był symbolem płodności, bogiem 'wiejskim'; miał moc odwracania 'złego spojrzenia' i niweczenia zabiegów tych, którzy chcieli zaszkodzić zbiorom, chronił rośliny w poświęconym sobie kręgu. Opiekował się też pastwiskami, kozami, owcami i pszczołami. Z czasem awansował na patrona rolników, rybaków, żeglarzy i in. Był fundatorem i patronem miasta azjatyckiego Lampsakos. W ofierze składano mu osły, kozły i ryby, pierwsze zbiory z pola, winnicy czy ogrodu, mleko, miód, ciasta. Drewniane posążki P. pomalowane na czerwono ustawiano w sadach i na polach, aby zapewnić urodzaj i obfite zbiory. Ośrodkiem kultu P. było m. Lampsakos (Troada). Był utożsamiany z gr. Dionizosem, Hermesem i in.
Charon
gr. Χάρων, bóstwo greckie, duch świata podziemnego. Przedstawiano go jako szpetnego starca ze szczeciniastą siwą brodą, nosił płaszcz cały w łachmanach i okrągły kapelusz. Miał obowiązek przeprawiać dusze poprzez bagna rz. Acheront, na drugi brzeg rzeki zmarłych. Zmarli musieli mu dawać obola jako zapłatę. Sterował łodzią żałobną, ale sam nie wiosłował; to już należało do obowiązku dusz. Charon zachowywał się wyniośle i brutalnie wobec dusz. Pierwotnie był zapewne demonem śmierci w postaci psa; w nowogreckim folklorze przetrwał jako Charos, jeździec na czarnym koniu, który odprowadza zmarłych, przytroczonych do kulbaki. W ofierze składano mu monety (gr. obolos), które kładziono zmarłemu na język, jako zapłatę za przewóz do Hadesu. Dlatego było w zwyczaju umieszczać monetę w ustach zmarłego, w chwili gdy go grzebano. Ch. odpowiadał etrusk. Charunowi.