EPOKA
1891- Początek epoki, debiut Kazimierza Przerwy-Tetmajera
1918- koniec epoki, zakończenie I wojny Światowej
Inne nazwy:
modernizm - termin najbardziej pojemny, oznacza sztukę nowoczesną i wszelkie przejawy artystycznego nowatorstwa. neoromantyzm- nazwa sugerująca powiązania sztuki modernistów z twórczością romantyków.
Symbolizm- nazwa stosowana wobec zjawisk artystycznych, w których kładziono nacisk na przedstawienie sfer tajemniczych, nie odkrytych.
impresjonizm - nazwa pretendująca do określenia całości twórczości przełomu wieków. Wskazuje na jej podstawową cechę i cel: subiektywność, przedstawienie ulotnych wrażeń, momentów. dekadentyzm- nazwa służy określeniu pesymistycznych nastrojów schyłku stulecia, przeczucia nadchodzącej zagłady.
DATY:1892 - powstanie PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej); 1898 - otwarcie Politechniki Warszawskiej; 1903 - Nagroda Nobla dla Marii Skłodowskiej; 1904 - wybuch wojny rosyjsko - japońskiej; 1905 - rewolucja w Rosji; 1906 - rozłam PPS na PPS-lewicę i PPS-Frakcję Rewolucyjną (Józefa Piłsudskiego); 1907 - upadek rewolucji w zaborze rosyjskim; 1908 - zajęcie Bośni i Hercegowiny przez Austro - Węgry; 1914 - wybuch I wojny światowej
Poglądy filozoficzne:
Friedriech Nietzche - filozofia buntu przeciw przeciętności i słabości człowieka. Nietsche głosi “wolę mocy” oraz kult nadczłowieka - silnej jednostki, pełnej energii, uprawnionej do władzy nad reszta słabych. Może on działać “poza dobrem i złem”, odrzucić prawa, normy i wartości.
Henri Bergson - prawdziwe poznanie dzięki intuicji (intuicjonizm). Świat nieustannie rozwija się. Rozwój jest samorzutny i twórczy (a jago możliwości nieograniczone) - wypływa z wewnętrznej siły istot. Rzeczywistość jest nieustannym, nieograniczonym ruchem - można badać ją tylko przez intuicję i instynkt. Powrót do metafizyki i irracjonalizmu.
Artur Schopenhauer - filozofia pesymistyczna (zgodna z duchem epoki).Życie jest pasmem cierpień, dąży do katastrofy, tymczasem człowiek marzy o szczęściu i spotyka go rozczarowanie. Istota ludzkiej egzystencji to popęd - bezcelowy i niezaspokojony. Ukojenie dają tylko: sztuka, natura, nirwana (niebyt) - motyw filozofii buddyjskiej.
Intuicjonizm- filozofia stw przez Bergsona. Tworca wg niego kieruje się intuicja wyrażając w swoim dziele nature. Swiat wg Bergsona podlega ciągłemu rozwojowi, a Zycie człowieka jest strumieniem przezyc i czynow.
Neoromantyzm- zwolennicy doszukiwali się wspolnych cech dla MP i romantyzmu: liryzmu, indywidualmu, swobody formalnej, i art.
Prądy artystyczne:
Symbolizm - operował symbolem, czyli motywem, który oprócz własnego, posiada jeszcze znaczenie przenośne. Niektóre symbole (np. albatros) urosły do rangi alegorii (stałego, zawsze tak samo odczytywanego symbolu).
Impresjonizm - kierunek w sztuce, który wziął swą nazwę od słynnego płótna Monet “Impression Soleil levant”. Za cel stawiał sobie: uchwycić mgnienie, wrażenie danej chwili, ulotność światła. Naturalizm - kierunek w literaturze, zapoczątkowany przez Emila Zolę i Guy de Maupassanta. Proza ma obnażać zło i fałsz świata. Nie unika biologizmu i fizjologicznych aspektów istnienia. Swojego bohatera bada, obserwuje, poddaje eksperymentom - jak nauka przyrodnicza. Secesja - styl w architekturze, stroju, sztuce użytkowej, zdobnictwie, malarstwie.
Sytuacja polityczna:
Po wojnie francusko - pruskiej w 1870 r. panował w Europie względny spokój i stabilizacja w stosunkach wielkich mocarstw. Dla większości państw była ta sytuacja objawem pozytywnym, lecz Polsce uniemożliwiała odzyskanie niepodległości. Nazywa się czasem ten okres “zbrojnym pokojem” (wiadomo było, że mocarstwo zbroją się do przyszłej wojny). Pozory stabilności zakłócały także objawy narastających konfliktów społecznych, wrzenie rewolucyjne, działalność organizacji terrorystycznych, których dziełem były zamachy bombowe na polityków i monarchów.
Konflikt arystokracji i mieszczan:
Konflikt ten wyrastał z przekonania, że społeczeństwo jest wrogie wartościom duchowym, których twórcą jest, była i będzie wybitna jednostka. Artyści uważali, że reprezentują wartości wyższe, których nie rozumie społeczeństwo. Moderniści pragnęli przeciwstawić kultowi zbiorowości wartość jednostki, wyodrębniającej się z anonimowego tłumu dzięki zaletom ducha, intelektu.
Postawa dekadencka- właściwy jest dla niej skrajny pesymizm, poczucie bezsensu istnienia, przeczucie końca, rozpacz, smutek. Lekarstwo n cierpienie: seks, sztuka, alkohol, nirwana, franciszkanizm.
WESELE
Symboliczne postacie Wesela: Pan młody: Lucjan Rydel; Pani młoda: Jadwiga Mikołajczykówna; Marysia: Maria Mikołajczykówna; Radczyni: Antonina Domańska; Haneczka: Anna Rydlówna; Dziennikarz: Rudolf Starzewski; Gospodarz: Włodzimierz Przerwa-Tetmajer; Gospodyni: Anna Tetmajerowa; Poeta: Kazimierz Przerwa-Tetmajer ; Hetman: Hetman Branicki; Rachela: Pepa Singer; Żyd: Hirsz Singer; Maryna i Zosia: Maryna i Zofia Pareńskie;
Symboliczne przedmioty Wesela: Złoty róg - czyn i walka narodowowyzwoleńcza, ruszenie społeczeństwa do walki; Podkowa - szczęście i powodzenie w walce, schowanie jej w skrzyni to metafora przyjścia szczęścia; Chata bronowicka - symbol całej Polski; "Czapka z piór" - czapka symbolem próżności i przedkładania prywaty nad sprawami narodu; Krzak róży - przykryty słomą symbolizuje uwięziony naród, pełen życia i nadziei; Dzwon Zygmunta - symbol potęgi i wielkości historycznej narodu;
Symboliczne sceny Wesela:
Chocholi taniec - symbolizuje zniewolenie, uśpienie i marazm narodu; Zasłuchanie - bezczynne czekanie na cud; Zgromadzenie chłopów z kosami - symbol gotowości do walki chłopów;
Wesele jako dramat symboliczno-wizyjny:
Synteza elementów muzyki i plastyki z poetyckim słowem; Zbiorowy bohater; Rozbudowane didaskalia; Chłopi posługują się gwarą, a inteligenci mówią językiem literackim; Satyryczne zobrazowaniu postaci; Ściśle określone miejsce i czas akcji (wieś Bronowice, 20 listopada 1900 roku); Kompozycja szopkowa;
Wesele jako dramat realistyczny:
Przedstawienie prawdziwych wydarzeń; Obracanie się w kręgu ważnych spraw narodowych; Problem walki narodowowyzwoleńczej; Luźna kompozycja scen łączonych nie w sposób przyczynowo-skutkowy lecz problemowo; Synkretyzm - mieszanie rodzajów gatunków; Układ ideowy i problemowy nie chronologiczny;
Charakterystyka chłopstwa:
interesują się kwestiami politycznym; są patriotami i mają wolę walki narodowowyzwoleńczej; bez wstydu mówią o przynależności do swojej warstwy społecznej; ich myślenie jest proste, ale logiczne, mają dużo dobrych chęci, ale są jednocześnie zapalczywi; ważny jest dla nich porządek społeczny; są mocno związani ze swoją kulturą i tradycją, ale jednocześni nie zamykają się na świat; nieco nieufni wobec osób spoza ich kultury;
Inteligencja nie potrafi sprostać zadaniom i wymaganiom, jakich oczekuje od nich społeczeństwo w chwili możliwości powstania narodowego. Jeśli chłopi byli gotowi do podjęcia walk, ale brakowało im przywódców, tak inteligenci nie są przygotowani na przyjęcie roli przywódczej, która była dla nich przewidziana. Polacy jako naród nie są gotowi na zorganizowanie powstania, które miałoby szansę powodzenia.
Chłopomania, czyli powierzchowna fascynacja chłopami, sprowadzająca się do przebierania się panów z miasta w ludowe stroje, zaciera rzeczywisty obraz chłopów, jako siły, dzięki której można odzyskać wolność. Chłopi są krytycznie nastawieni do inteligencji, ale wiedzą, że bez porozumienia obu stanów nie uda się wywalczyć niepodległości.
CHŁOPI
Tematyka Chłopów:
wszechstronne ukazanie życia wsi polskiej (panorama zycia wsi); tematyka narodowa (nawiązanie do powstania styczniowego, walki Polaków o odzyskanie niepodległości, budzenie się świadomości narod. chłopów); historia nieudanego małżeństwa Boryny z Jagna; rywalizacja Boryny i Antka o ziemie; ukazanie obyczajowości i kultury ludzi wsi;
W Chłopach mamy do czynienia z trzema odrębnymi narratorami:
„realistycznym obserwatorem” - chłop opisujący zdarzenia z pewnego dystansu, posługujący językiem literackim z domieszką gwary; „wsiowym gadułą” - gawędziarz charakteryzujący się dużym zaangażowaniem uczuciowym w relacjonowane zdarzenia. Jego wypowiedzi nasycone są mnogością elementów gwarowych; „młodopolskim stylizatorem” -poetyckie opisy przyrody, przeżyć, ludzkich namiętności. Często narrator wciela się w jakiegoś bohatera i mówi z jego perspektywy. W tym rodzaju mamy do czynienia z językiem literackim, czasem nawet wyrafinowanym.
Charakterystyka społeczności Lipieckiej:
Mieszkańcy Lipiec to pierwsi bohaterowie będący najważniejszym bohaterem powieści. W skład tego zbiorowego bohatera wchodzą: ludzie, ale także normy, które wśród nich panują, obyczaje, świadomość narodowa i społeczna, wreszcie praca, sposób spędzania wolnego czasu. Właśnie dla zbiorowości charakterystyczny jest pewnego typu dialog bez wyraźnej postaci, ale jednocześnie bardzo charakterystyczny dla mieszkańców Lipiec.
Maciej Boryna- najbogatszy gospodarz we wsi, ma (na początku powieści) 58 lat, dwukrotny wdowiec dużo wymagający od siebie i innych, pracowity, pazerny, skąpy, jego trzecią żoną jest młoda Jagna. Umiera ranny w bitwie o las po uderzeniu w głowę przez Borowego. Przywódca gromady.
Antek- syn Macieja, ożeniony z Hanką Bylicówną. Ma podobny do ojca charakter. Z początku denerwuje go żona. Spotyka się z macochą (Jagną). W końcu zaczyna kochać Hankę i podziwiać ją. Mają trójkę dzieci. Po śmierci ojca obejmuje jego stanowisko przywódcy gromady.
Hanka Borynowa z domu Bylicówna - żona Antka. Z początku nie ma zdania, nie lubiana przez teścia i męża. Jest biedna. W miarę zdrad nabiera pewności siebie, staje się zaradna, chytra i dumna, przez co wprawia Antka w podziw.
Jagna- Dziewczyna ma 19 lat. Jest córką Dominikowej, siostrą Szymka i Jędrzycha. Matka bohaterki obciążała niektórymi obowiązkami domowymi synów, oszczędzając tym samym Jagusię. Dziewczyna została żoną pierwszego gospodarza we wsi, znacznie starszego od siebie Macieja Boryny. Kobieta nawet po ślubie utrzymywała ze swym pasierbem Antkiem grzeszny związek. Kochankowie zostali przyłapani na schadzce, co przyczyniło się do zmiany stosunku Macieja do żony. Jagna straciła w domu pozycję gospodyni. Bohaterkę łączy także zażyła znajomość z wójtem. Młódka zakochuje się w Jasiu, który kształcił się w seminarium. Wdowa po Borynie zostaje wyrzucona ze wsi.
Powieść naturalistyczna:
W kompozycji powieści zastosowano podział na cztery części, które odpowiadają czterem następującym po sobie porom roku. Obrazuje to uzależnienie ludzi od rytmu natury. Dla chłopów wyznacznikiem ich pracy i obowiązków jest przyroda. Całe ich życie jest podporządkowane pracy na roli, ponieważ to od zebranych na niej plonów jest uzależnione ludzkie życie. Drugim ważnym prawem biologicznym, któremu jest podporządkowane życie chłopów, jest popęd płciowy. Jego uosobieniem jest Jagna, ale w istocie odgrywa on ważną rolę motywującą postępowanie innych bohaterów.
Stylizacja w Chłopach:
gwarową (obecną w największym stopniu w partiach dialogowych); fonetyczną (przykładem tego może być zastosowanie zwrotu „hale” zamiast „ale”); fleksyjną (przejawia się w słowach: „chodźta”, „ociec”, „mówili”); leksykalną (dowodem na obecność tej stylizacji będzie wyraz „paskudnik”); składniową (wyrażenie: „Oczy swoje mam i miarkuję se ździebko”); młodopolską (chodzi tu o słowa charakterystyczne dla określonych konwencji literackich, czyli naturalizmu czy impresjonizmu); realistyczną (objawiającą się w częstym wykorzystywaniu mowy potocznej).
JĄDRO CIEMNOŚCI
Przemoc symboliczna-miękka forma przemocy, która nie daje po sobie poznać, że jest przemocą. Polega na uzyskiwaniu różnymi drogami takiego oddziaływania klas dominujących czy uprzywilejowanych na całość społeczeństwa i na klasy podporządkowane, by podporządkowani postrzegali swoją sytuację jako naturalną lub nawet korzystną czy pożądaną dla nich samych. Immoralizm-obowiązująca moralność powinna być zastąpiona innym, często przeciwstawnym, systemem wartości, także nieuznawanie jakichkolwiek norm moralnych. Postkolonializm- krytyczna analiza literatury tworzonej w krajach, które były lub są koloniami innych krajów, literatury pisanej przez mieszkańców państw kolonizujących lub byłych kolonii. Sytuacja conradowska- sytuacja ekstremalna, chwila próby, prawdy o człowieku. Konieczność podjęcia wyboru decydującego o dalszym życiu, zaskakująca człowieka w najmniej oczekiwanym momencie. Honor- postawa, dla której charakterystyczne jest połączenie silnego poczucia własnej wartości z wiarą w wyznawane zasady moralne, religijne lub społeczne. Odpowiedzialność- właściwość ludzkiego postępowania polegająca na możności lub gotowości ponoszenia konsekwencji własnego postępowania. Hańba- niegodne postępowanie przynoszące ogólne potępienie i pogardę, ujma na honorze.
LUDZIE BEZDOMNI
Narrator:
Ludzie bezdomni to powieść napisana w narracji trzecioosobowej. Nie jest to jednak klasyczna narracja z narratorem wszechwiedzącym. W powieści młodopolskiej mamy do czynienia z narracją personalną, co oznacza, że rzeczywistość postrzegana jest i przedstawiana z punktu widzenia bohatera. Narrację powieści cechuje drobiazgowość opisu, nadmiar szczegółów. Język prozy nabiera często cech poezji poprzez "bogate mówienie". Pisarz posługuje się psychizacją krajobrazu dla wyrażenia rozterki duchowej Judyma.
Tematyka Ludzi bezdomnych
przedst. zycia najbiedniejszych warszawiakow mieszkających przy ul Cieplej; losy doktora Judyma 9dziecinstwo i młodość, pobyt w Paryzu, proby podjecia pracy w W-wie, praca w Cisach, pobyt w Zagłębiu); watek miłosny - milosc Tomasza i Joasi; losy Korzeckiego - typowego dekadenta odczuwającego „ Bol cierpienia”; praca w hucie, warunki bytowe Wiktora, decyzja emigracji.
Cechy modernistyczne:
luźna kompozycja; indywidualizacja języka występujących; wielogłosowa narracja; różne techniki opisu: naturalistyczne, impresjonistyczne, symboliczne, ekspresjonistyczne; nasycenie utworu elementami liryczno-nastrojowymi; otwarta kompozycja powieści, polegająca na braku wyrazistego zakończenia i niedopowiedzeniach dotyczących losów bohaterów; indywidualne czyny postaci nabierają znaczenia ideowego; nieprzezroczysty styl, skupiający uwagę czytelnika na sposobie wypowiadania myśli czy charakterze opisu.
Tomasz Judym-młody chirurg, idealista, posiada niezłomną wolę i silny charakter, chęć pomocy najuboższym, działa z powodu kompleksu niższości. BEZDOMNY ponieważ jako służebnik idei rezygnuje z domu i rodziny, wynika to z moralnego nakazu niesienia pomocy innym ludziom.
Judym plusy
wierność idealom i raz podjętemu zadaniu; nieuleganie naciskom zewn; dazenie do zmiany rzeczywistości; idealistyczne traktowanie zawodu lekarza; podjecie walki ze zlem i niesprawiedliwością spol; poswiecenie zycia dla realizacji idei
Minusy
nadmierny emocjonalizm w dzialaniu; brak konkretnego planu dzialania; odrzucenie uczucia Joasi; nieumiejetnosc pozyskiwania sojusznikow dla realizacji swoich idei
Wiktor Judym- ubogi robotnik, działacz rewolucyjny. BEZDOMNY bo opuszcza dom rodzinny i wyrusza w świat szukając lepszego życia. Ciągnie za sobą żonę i dzieci narażając ich na niepewny los. Ma to podłoże ekonomiczno-społeczne i polityczne.
Joasia Podborska- ma 20 lat, śliczna, wrażliwa i bezpośrednia. Nieszczęśliwa, straciła rodziców i dom rodzinny. Samodzielna, brak jej własnego miejsca na świecie. BEZDOMNA ze względu na śmierć rodziców i utratę majątku.
Brat Joasi- BEZDOMNY bo jest pozbawiony możliwości powrotu do ojczyzny
Leszczykowski- syn ubogiego szlachcica, pracowity i twardy kupiec, chytry, posiada nieugiętą wolę. BEZDOMNOŚĆ polityczna ze względu na cenzurę.
Korzecki- inżynier, chory nerwowo, nadwrażliwy, dekadent, nie widzi sensu życia. BEZDOMNY duchowo, był zagubiony i samotny, popełnił samobójstwo aby uciec od problemów.
Symbole:
Wenus z Milo - symbol piękna, miłości, harmonii i szczęścia. W powieści odzwierciedla piękno świata ludzi bogatych, świata, do którego chciał należeć Tomasz Judym.
Rybak - obraz francuskiego malarza, symbolizujący ludzkie cierpienie, nędzę i krzywdę społeczną. W powieści stanowi kontrast w zestawieniu z rzeźbą Wenus i symbolizuje świat ludzi biednych, klasy, z której wywodzi się główny bohater.
Kwiat tuberozy - symbol bezużytecznego piękna. W „Ludziach bezdomnych” do kwiatu tuberozy porównany zostaje przez Judyma Karbowski - lekkoduch, karciarz, człowiek z towarzystwa, który w rzeczywistości poza zaspokajaniem własnych potrzeb, nie dostrzega nic więcej.
Krzyk pawia - symbol nieszczęścia i śmierci, a także przemiany. W utworze Żeromskiego symbolizuje nie tylko śmierć pani Daszkowskiej, ale również przemianę wewnętrzną Tomasza Judyma, który w zetknięciu ze światem górników, dojrzewa do podjęcia ostatecznej decyzji i poświęcenia własnego szczęścia w imię walki z niesprawiedliwością społeczną.
Burza - symbol zaczerpnięty z poezji romantycznej, oznaczający rewolucję.
Ogień i pożar - symbole charakterystyczne dla czasów współczesnych pisarzowi, symbolizujące przygotowania do rewolucji.
Pielgrzym - symbol zaczerpnięty z twórczości romantyków polskich, gdzie oznaczał pielgrzymowanie do „ziemi świętej”, utożsamianej z wolnością ojczyzny.
Rozdarta sosna - symbol wewnętrznego rozdarcia głównego bohatera, który musiał wybierać między miłością i szczęściem u boku ukochanej kobiety a obowiązkiem spłacenia długu wobec społeczeństwa.
Raskolnikow- ma dwadzieścia trzy lata i jest byłym studentem prawa. Mieszka w Petersburgu w biednym, wynajmowanym pokoju. Jest człowiekiem biednym i samotnym. Często mówi w myślach sam do siebie, snując rozważania na temat otaczającej go rzeczywistości, własnej sytuacji w niej czy swojego postępowania. Buntuje się przeciwko otaczającemu go światu. Uważa się za ateistę.
Sonia Marmieładow- bardzo młoda. Mieszka w jednej z ubogich dzielnic Petersburga. Jej ojciec, Marmieładow, to bezrobotny alkoholik. Matka zmarła, a macocha jest chora na gruźlicę i na wpół obłąkana. Nie ma wykształcenia, ani odpowiedniego wychowania. Ojciec sam próbował uczyć ją geografii i historii. Nie miał jednak do tego wystarczającego zapału i wiedzy, a także ze względu na brak funduszy brakowało odpowiednich książek.