TERENOWE LEKCJE PRZYRODY

Znaczna część zajęć z przyrody powinna odbywać się poza salą lekcyjną. Lekcje w terenie umożliwiają bezpośrednie zetknięcie się ucznia ze środowiskiem przyrodniczym. Wpływają na kształtowanie zmysłu obserwacji, na wyobraźnię, rozwój twórczego myślenia, a także uczą praktycznych umiejętności, np. dokonywania pomiarów, orientacji w terenie, posługiwania się przewodnikami, kluczami do oznaczania roślin, rozpoznawania zwierząt itp..

„Lekcje w terenie powinny posiadać wszystkie cechy dobrze przygotowanej przez nauczyciela lekcji” (Berne I. Zajęcia w terenie, 1984) Zajęcia terenowe nauczyciel może przeznaczyć na utrwalenie i rozszerzenie znanych już uczniom treści kształcenia, sprawdzenie i ocenę umiejętności i wiadomości lub zapoznanie ze zjawiskami, z którymi uczeń dotychczas się nie zetknął lub na wprowadzenie nowego materiału.

Pokazanie uczniom, za pomocą zajęć w terenie, że samodzielnie mogą poznawać prawa rządzące przyrodą potęguje ich motywację uczenia się i sprzyja kształtowaniu zaangażowanej postawy wobec zmian, jakie człowiek poczynił w środowisku, wyrabia krytyczny stosunek do osiągnięć cywilizacyjnych.

Poprzez prace terenowe kształcimy u dzieci zmysł obserwacji, wyobraźnię przestrzenną oraz techniczne umiejętności np.: dokonywanie pomiarów, orientację w terenie. Mamy też okazję do rozwijania umiejętności właściwego spędzania wolnego czasu (zachęcenie do czynnego wypoczynku) oraz kształtowania pozytywnych postaw wobec środowiska przyrodniczego: dbałość o utrzymanie ładu i czystości w otoczeniu, poszanowanie zieleni.

Przeprowadzenie zajęć w terenie wymaga od nauczyciela starannego ich przygotowania, które składa się z kilku etapów:

• przygotowania,

• realizacji w terenie,

• podsumowania i wykorzystania zebranych materiałów w dalszej pracy.

Nauczyciel musi dostosować odpowiednią trasę do tematyki lekcji, metody pracy oraz:

• ustalić zakres treści kształcenia do opracowania w terenie,

• zaplanować, które tematy zostaną utrwalone lub rozszerzone drogą obserwacji, które wprowadzone, jako nowe,

• przewidzieć sposób robienia notatek, szkiców, pomiarów w czasie zajęć oraz określić zadania, które uczniowie wykonują po zajęciach w ramach pracy lekcyjnej i domowej (Berne I. Zajęcia w terenie, 1984).

Ważne jest, aby nauczyciel znał doskonale teren, w którym planuje zajęcia oraz zadbał o potrzebne pomoce dydaktyczne i ekwipunek ( apteczka!).

Na zajęciach terenowych uczniowie mogą pracować zbiorowo, w grupach lub indywidualnie. Dobór przez nauczyciela metody pracy powinien sprawić, że uczeń na takich zajęciach jest aktywny, zdobywa wiadomości, nawyki i umiejętności oraz ma możliwość rozwoju zdolności poznawczych i zainteresowań. Dlatego nauczyciel powinien tak zorganizować pracę uczniom, aby każdy z nich miał ściśle określone zadania do wykonania.

Oto przykładowe scenariusze takich lekcji wraz z propozycjami kart pracy dla uczniów.

S C E N A R I U S Z 1

1. Temat: Rozpoznajemy drzewa i krzewy w najbliższej okolicy.

2. Cel ogólny:

Głównym zadaniem na tej lekcji jest nauczenie dzieci posługiwania się uproszczonym kluczem do rozpoznawania gatunków drzew i krzewów rosnących w najbliższej okolicy.

3. Cele operacyjne:

Po zakończeniu lekcji uczeń:

• posługuje się kluczami do oznaczania gatunków drzew i krzewów,

• wyjaśnia, że drzewa i krzewy to rośliny wieloletnie o zdrewniałej łodydze,

• zna i rozpoznaje na podstawie liści, owoców i kory 5 gatunków drzew i 3 gatunki krzewów rosnących w okolicy szkoły,

• zna cechy różniące drzewa i krzewy,

• rozpoznaje cis, jako gatunek krzewów trujących,

• podaje 4 przykłady znaczenia drzew i krzewów dla człowieka,

• prawidłowo dokonuje obserwacji i umie ją udokumentować.

4. Metody: obserwacja bezpośrednia, ćwiczenia terenowe, instrukcja-praktyczne rozwiązywanie zadań.

5. Uwagi dotyczące realizacji lekcji:

Proponowany temat powinien być realizowany na dwóch godzinach lekcyjnych wczesną jesienią lub późną wiosną (zamiast owoców wykorzystamy do obserwacji kwiaty). Przed lekcją nauczyciel powinien dokonać wyboru miejsc obserwacji, biorąc pod uwagę bezpieczeństwo uczniów. Warto zadbać o to, aby przed pierwszą lekcja w terenie odbyły się zajęcia z wychowania komunikacyjnego. Nauczyciel powinien także przygotować uproszczone klucze do oznaczania roślin oraz karty pracy dla uczniów.

P r z e b i e g l e k c j i :

1. Sprawy organizacyjne (zebranie uczniów na boisku szkolnym).

2. Przypomnienie zasad bezpieczeństwa na zajęciach terenowych.

3. Nauczyciel wyjaśnia cel lekcji, rozdaje karty pracy i omawia sposób ich oceny .

4. Nauczyciel prowadzi uczniów do pierwszego punktu, w którym znajdują się jarzębiny i cis.

5. Uczniowie wykonują zadania umieszczone w karcie pracy.

6. Nauczyciel informuje uczniów o trujących właściwościach cisu.

7. Podobnie odbywa się obserwacja w punktach 2 i 3.

8. Powrót do szkoły i podsumowanie lekcji:

• uczniowie prezentują rozpoznane gatunki drzew i krzewów, wymieniają ich charakterystyczne cechy,

• nauczyciel podaje tekst zadania domowego z instrukcją wykonania dla zainteresowanych.

Z a d a n i e d o m o w e .

Wykonaj karty zielnikowe ( czas wykonania-2 tygodnie).

Instrukcja: weź stronę gazety codziennej.

Starannie rozłóż na niej liść lub owoc z etykietką.

Przykryj go następną stroną gazety.

Postępuj tak, aż wszystkie okazy znajdą się między stronami gazet.

Ułóż na nich ciężkie książki.

Codziennie zmieniaj gazety na suche.

Gdy rośliny wyschną, wykonaj karty zielnikowe tak, jak pokazano

na rysunku w podręczniku, str.50.

K r y t e r i a o c e n y z i e l n i k a :

• poprawność i estetyka wykonania (5 punktów),

• ilość okazów (5 punktów), wskazane na ocenę bardzo dobrą ok. 15 okazów,

• umiejętność rozpoznawania (10 punktów).

• 20-18 punktów- ocena bardzo dobra,

17-15 punktów- ocena dobra,

14-12 punktów- ocena dostateczna.

W przypadku mniejszej ilości punktów nie należy stawiać oceny,

ponieważ jest to praca dla ochotników. Możemy w takim przypadku

nagrodzić zaangażowanie dziecka plusem lub punktem za aktywność.

Karta pracy ucznia .......................................................................................

ROZPOZNAJEMY DRZEWA I KRZEWY W NAJBLIŻSZEJ OKOLICY

Stanowisko 1.

1. Na podstawie posiadanego klucza rozpoznaj gatunek drzewa, przed którym stoisz oraz krzewu znajdującego się za ogrodzeniem:

drzewo to .................................................

krzew to ..................................................

2. Napisz, po czym rozpoznałeś te rośliny: ................................................

..................................................................................................................

..................................................................................................................

3. Na podstawie informacji podanej przez nauczyciela napisz, która z nich ma niebezpieczne właściwości, jakie? .....................................................

..................................................................................................................

4. Zbierz dostępne okazy (liście, kwiaty), przymocuj do nich etykietki i włóż do koperty lub foliówki.

Stanowisko 2.

1. Na podstawie posiadanego klucza rozpoznaj gatunki drzew i krzewu, przed którymi stoisz:

drzewo 1 to ...............................................................................

drzewo 2 to ...............................................................................

krzew to ...................................................................................

2. Napisz, po czym rozpoznałeś te rośliny: ....................................

....................................................................................................

(liczba stanowisk uzależniona jest m.in. od terenu, w jakim organizujemy lekcję)

S C E N A R I U S Z 2.

1. Temat: Ćwiczenia w wyznaczaniu kierunków głównych i pośrednich.

2. Cel ogólny:

Głównym celem lekcji jest praktyczne wykorzystanie wiadomości zdobytych na poprzednich zajęciach oraz nabycie umiejętności posługiwania się kompasem.

3. Cele operacyjne:

Uczeń po zakończeniu lekcji:

- podaje definicję widnokręgu i wyjaśnia zależność jego zmian od

położenia obserwatora,

• wymienia nazwy kierunków głównych i pośrednich,

• opisuje sposób wyznaczania kierunku północnego w pogodny dzień , zna niedogodności tej metody orientacji w terenie,

• rysuje widnokrąg i zaznacza miejsce obserwacji,

• wyznacza pozostałe kierunki główne i pośrednie, znając kierunek północny,

• określa kierunki różnych obiektów w stosunku do miejsca obserwacji.

4. Metody: obserwacji bezpośredniej, ćwiczenia terenowe, instrukcja-

rozwiązywanie zadań.

5. Uwagi o realizacji lekcji:

W przypadku małej liczby kompasów klasę musimy podzielić na grupy, gdy mamy ich więcej uczniowie mogą pracować w parach lub pojedynczo. Zajęcia możliwe do zrealizowania w ciągu 45-50 minut.

P r z e b i e g l e k c j i :

1. Sprawy organizacyjne (zbiórka na boisku szkolnym, jeżeli to konieczne- podział na grupy).

2. Nauczyciel i uczniowie przypominają zasady bezpieczeństwa na lekcjach w terenie.

3. Nauczyciel zapoznaje uczniów z celem lekcji, omawia sposób posługiwania się kartą pracy (rozdaje je wraz z kompasami). Informuje także o sposobie oceny.

4. Uczniowie przypominają wiadomości na temat widnokręgu, sposoby wyznaczania i nazwy kierunków głównych i pośrednich.

5. Nauczyciel rozprowadza uczniów do wcześniej przygotowanych przez niego punktów i tu uczniowie pracują z kartami pracy, pozostając w zasięgu wzroku nauczyciela.

Karta pracy ucznia ...........................................................................................

ĆWICZENIA W WYZNACZANIU KIERUNKÓW GŁÓWNYCH

I POŚREDNICH.

Zadanie 1

Ustal i zaznacz poniżej swoje miejsce obserwacji. Za pomocą kompasu ustal kierunki główne w terenie (pamiętaj o zasadach korzystania z kompasu). W razie potrzeby pomóż koledze. Zaznacz na poniższym rysunku kierunek północny.

Zadanie 2.

Wymień obiekty znajdujące się na północ, południe, wchód i zachód od twojego miejsca obserwacji:

................................................................................................................................

.................................................................................................................................

..................................................................................................................................................................................................................................................................

Zadanie 3.

Stojąc na boisku szkolnym, obserwuj uważnie wszystko co znajduje się w polu twojego widzenia. Zapisz nazwy tych obiektów, które wyznaczają kierunki pośrednie:

........................................................................................................

........................................................................................................

.........................................................................................................

........................................................................................................

Zadanie 4.

W oparciu o narysowane wcześniej punkty wykonaj szkic obserwowanego widnokręgu ( linię widnokręgu, kierunki główne, kilka widocznych obiektów).

Zadanie 5.

Uzupełnij poniższe zdania:

Linię pozornego zetknięcia się Ziemi z niebem nazywamy ..................................

Obserwator znajduje się zawsze .......................................... widnokręgu.

Na północ od boiska piłki nożnej znajduje się........................................................

S C E N A R I U S Z 3.

1. Temat: Rozpoznajemy formy terenu i mierzymy wysokość względną pagórka.

2. Cel ogólny:

Po zakończonej lekcji uczeń:

- zna podział form terenu na wklęsłe i wypukłe,

• wskazuje różnice między formami terenu,

• nazywa i prawidłowo wskazuje w terenie pagórek, obniżenie, dolinę,

- wie, do czego służy niwelator szkolny,

• opisuje ustnie, jak dokonuje się pomiaru wysokości względnej wypukłych form terenu (pagórka) za pomocą niwelatora szkolnego.

4. Metody: obserwacje, ćwiczenia techniczne-pomiary.

5. Uwagi o realizacji:

Lekcja wymaga co najmniej dwóch godzin. Możliwa jest do zrealizowania, jeżeli w pobliżu szkoły znajduje się chociażby pagórek, służący dzieciom zimą do zjeżdżania na sankach oraz, gdy posiadamy odpowiednią ilość niwelatorów szkolnych (starsi uczniowie mogą je wykonać na zajęciach praktyczno-technicznych).

P r z e b i e g l e k c j i :

1. Sprawy organizacyjne.

2. Przypomnienie zasad bezpieczeństwa.

3. Nauczyciel podaje cel lekcji, zwraca uwagę na dokonywanie przez uczniów wnikliwej obserwacji terenu.

4. Uczniowie dzielą się na grupy (4-6 osobowe, w zależności od ilości niwelatorów i liczebności klasy). Każda z grup otrzymuje niwelator szkolny i karty pracy.

5. Uczniowie w grupach sami przydzielają sobie funkcje (kto niesie niwelator, kto przygotowane szpile lub patyki, w jakiej kolejności będą zmieniać się podczas dokonywania pomiaru, kto będzie zapisywał wyniki, kto będzie rysował, kto prezentował pracę grupy).

6. Obserwując uważnie krajobraz, uczniowie pod opieką nauczyciela udają się na miejsce pomiaru.

7. Na miejscu uczniowie pracują wg instrukcji w karcie pracy.

8. W terenie lub w klasie następuje prezentacja wyników pracy poszczególnych grup, porównanie otrzymanych wartości wysokości względnej pagórka oraz samoocena poszczególnych członków grupy.

Karta pracy ucznia

ROZPOZNAJEMY FORMY TERENU I MIERZYMY WYSOKOŚĆ

WZGLĘDNĄ PAGÓRKA.

Stanowisko I.

Zaobserwuj przebieg drogi, którą będziemy dalej iść. Zapisz swoje obserwacje:

.....................................................................................................................

Stanowisko II.

Znajdujemy się nad rzeką Grabią. Rozejrzyj się wokół, jak ukształtowany jest teren? (spójrz w stronę, z której przyszliśmy i w stronę, w którą dalej prowadzi droga) Spróbuj narysować tę formę i zaznaczyć miejsce, w którym według ciebie płynie rzeka.

Stanowisko III.

Przyjrzyjcie się formie terenu, przed którą znaleźliście się. Czym różni się od obserwowanej wcześniej?......................................................................................

................................................................................................................................

Stań w miejscu wyznaczonym przez nauczyciela. Jeden z członków grupy niech

ustawi odpowiednio(pionowo) niwelator. Drugi z was niech wchodzi powoli po zboczu. W momencie, kiedy kolega trzymający niwelator zobaczy stopy idącego

w górę, niech krzyknie „stop!”. Miejsce to oznaczcie przygotowaną szpilą. Kontynuujcie wszystkie czynności do momentu wejścia kolegi na szczyt pagórka. Znając wysokość niwelatora, podajcie wysokość pagórka w metrach.

Narysujcie pagórek i zaznaczcie na nim kolejne stanowiska swoje i sąsiednich grup.

Porównajcie wysokości pagórka. Czym spowodowane są różnice w otrzymanych wynikach?

Na jakiej wysokości leżą kolejne punkty?

..................................................................................................................................................................................................................................................................

---