Systematyka prawa cywilnego |
- prawo cywilne dzieli się na działy → w systemie kontynentalnym najbardziej rozpowszechniony jest system pandektowy (niem. XIX w.), wg którego wyróżniamy: * rozbudowana część ogólna; * działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe; → nie jest to podział logiczny (różne kryteria wyodrębnienia tych działów); Poszczególne działy prawa cywilnego 1. część ogólna - instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego; 2. prawo rzeczowe - normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy; 3. prawo zobowiązań - normy regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów; 4. prawo spadkowe - reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty; 5. prawo rodzinne - - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz innymi krewnymi oraz powinowatymi a także instytucję opieki i kurateli; 6. prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej) - reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową. → w szczególności prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, programu komputerowego itp.; → w polskim systemie prawnym uregulowana w odrębnej ustawie z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej; → dyskusyjne czy powinny być w ramach prawa rzeczowego czy jako odrębny dział → odrębny gdyż z jednej strony wyraźne ograniczenie norm prawa rzeczowego do przedmiotów materialnych oraz z drugiej strony okoliczność, że do prawa bezwzględnych należą również prawa osobiste o niemajątkowej wartości; Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych
- powyższe działy mogą być dodatkowo dzielone w głąb, ale porządkująca funkcja podziały na w/w działy była by zakłócona gdyby do tych działów dodano prawo handlowe, gdyż ono zawiera w sobie normy z różnych działów (części ogólnej, zobowiązań, prawa na dobrach niematerialnych) → dlatego prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, ale wyróżnioną na innej podstawie niż działy prawa cywilnego; - poszczególne działy mają też swoje regulacje szczegółowe, ale nie stanowią one odrębnych działów, np. prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączności, przewozowe itp.; |
Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych. Zdolność prawna jest atrybutem następujących podmiotów prawa:
osób fizycznych
jednostek organizacyjnych, będących osobami prawnymi, w szczególności Skarbu Państwa
jednostek organizacyjnych, niebędących osobami prawnymi, którym zdolność prawną nadają przepisy szczególne
Zdolność prawna jest na gruncie polskiego prawa niestopniowalna. Można ją mieć lub nie. Zakres, w jakim można z niej korzystać, definiuje osobny atrybut podmiotu prawa - zdolność do czynności prawnych. Jednakże na mocy zdolności prawnej, każda osoba fizyczna może dokonywać czynności prawnych w zakresie drobnych bieżących umów dotyczących życia codziennego.
Zdolność do czynności prawnych - w prawie cywilnym zdolność do dokonywania we własnym imieniu czynności prawnych, czyli do przyjmowania i składania oświadczeń woli mających na celu wywołanie powstania, zmiany lub ustania stosunku prawnego. Innymi słowy, jest to zdolność do samodzielnego kształtowania swojej sytuacji prawnej (nabywania praw i zaciągania zobowiązań).
Zdolność sądowa - zdolność do występowania w procesie sądowym w charakterze strony.
Poza stronami procesu zdolność sądową posiadają:
uczestnicy w postępowaniu nieprocesowym,
podmioty postępowania egzekucyjnego i zabezpieczającego
Zdolność sądowa jest odpowiednikiem zdolności prawnej i tak jak zdolność prawna - nie podlega żadnym ograniczeniom. Podmioty, które mają zdolność prawną, mają równocześnie zdolność sądową.
Zdolność procesowa - zdolność podmiotów procesu sądowego (postępowania sądowego) do podejmowania czynności procesowych, takich jak np. wytaczanie powództwa i zaskarżanie orzeczeń sądowych, składanie wszelkiego rodzaju oświadczeń i wniosków.
Zdolność procesową mają[1]:
osoby fizyczne posiadające pełną zdolność do czynności prawnych, a także posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnych, w sprawach, w których osoby te mogą działać samodzielnie
inne jednostki organizacyjne, którym przepis prawa przyznaje taką zdolność
organizacje społeczne dopuszczone do działania na podstawie obowiązujących przepisów, choćby nie posiadały osobowości prawnej.
Zdolność procesowa podmiotów, które nie są osobami fizycznymi jest związana z ich zdolnością sądową - podmioty te, mając zdolność sądową, mają równocześnie także zdolność procesową.
Osoba fizyczna, która nie ma zdolności do czynności prawnych, nie posiada również zdolności procesowej, a więc nie może podejmować żadnych czynności procesowych.
Zdolność procesową pełną mają osoby fizyczne, jeżeli mają pełną zdolność do czynności prawnych, a więc osoby pełnoletnie i nie ubezwłasnowolnione, a także osoby niepełnoletnie, które zawarły związek małżeński.
Zdolność procesowa ograniczona przysługuje osobom fizycznym, jeżeli mają jedynie ograniczoną zdolność do czynności prawnych, są to osoby niepełnoletnie między 13 a 18 rokiem życia oraz osobom częściowo ubezwłasnowolnionym a także osoby, dla których w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie został ustanowiony doradca tymczasowy.
Przedstawicielstwo jest to reprezentowanie przez osobę zwaną przedstawicielem (pełnomocnikiem, prokurentem) innej osoby (reprezentowanego, mocodawcy) przy dokonywaniu czynności prawnyc
Pełnomocnictwo to jednostronne oświadczenie osoby (mocodawcy), na mocy którego inna osoba (pełnomocnik) staje się upoważniona do działania w imieniu mocodawcy. Innymi słowy, każda czynność wykonana przez pełnomocnika w imieniu mocodawcy i w zakresie udzielonego pełnomocnictwa wywoła skutki bezpośrednio w sferze prawnej mocodawcy.
Pełnomocnictwa może udzielić każda osoba fizyczna i prawna mająca zdolność do czynności prawnych. Pełnomocnictwo nie wymaga szczególnej formy, z wyjątkiem pełnomocnictwa ogólnego, które musi być udzielone na piśmie.
Można wyodrębnić różne rodzaje pełnomocnictw:
1. pełnomocnictwo ogólne
2. pełnomocnictwo szczególne
3. pełnomocnictwo rodzajowe
4. pełnomocnictwo domniemane
5. reprezentacja wzajemna małżonków
6. prokura
7. pełnomocnictwo w administracji
W pełnomocnictwie ogólnym nie wskazuje się wyraźnie czynności, których ma dokonać pełnomocnik. Jest on upoważniony do działania w sprawach tzw. zwykłego zarządu. Może więc dokonywać czynności prawnych związanych z normalną, codzienną eksploatacją rzeczy. W pełnomocnictwie szczególnym wyraźnie określona jest konkretna czynność, która winna być dokonana przez pełnomocnika (art. 98 kc).
Pełnomocnictwo rodzajowe określa pewien rodzaj czynności, których ma dokonywać pełnomocnik (np. pełnomocnictwo procesowe).
Pełnomocnictwo domniemane polega na przyjęciu założenia, iż osoba znajdująca się w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonego do obsługi i tam działająca (sprawiająca wrażenie osoby związanej z prowadzeniem zakładu) jest umocowana do czynności zwykle tam dokonywanych (art. 97 kc).
W razie przemijającej przeszkody małżonkowie mogą działać za siebie nawzajem w sprawach zwykłego zarządu bez wyraźnego pełnomocnictwa. Jest to działanie w ramach tzw. reprezentacji wzajemnej małżonków, przewidzianej przez kodeks rodzinny i opiekuńczy (art- 29).
Specyficznym rodzajem pełnomocnictwa jest tzw. prokura. To pełnomocnictwo udzielane przez spółki handlowe. Ze względu na szeroki zakres musi być ono ujawnione w rejestrze handlowym prowadzonym przez sąd. Prokurent nie jest osobą prowadzącą sprawy spółki (podejmującą decyzje gospodarcze). Prokura uprawnia prokurenta do wszystkich czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa spółki, z tym że do zbycia przedsiębiorstwa, wydzierżawienia i ustanowienia na nim prawa użytkowania oraz do zbywania i obciążenia nieruchomości potrzeba wyraźnego upoważnienia spółki. Prokura może być udzielona jednej osobie (tzw. prokura samodzielna) lub kilku osobom, które muszą reprezentować spółkę razem (tzw. prokura łączna). Prokura może być odwołana w każdym czasie. Wygasa ona wskutek ogłoszenia upadłości kupca (spółki).
Organy administracji mogą w stosunkach cywilnoprawnych działać przez pełnomocnika. Jest nim np. pracownik organu, któremu udziela się specjalnego umocowania. Jednak umocowanie może też wynikać z samego faktu sprawowania przez pracownika określonej funkcji, z którą wiąże się dokonywanie czynności prawnych danego rodzaju. Mamy wtedy do czynienia z tzw. pełnomocnictwem w administracji, przypominającym wyżej zasygnalizowane pełnomocnictwo domniemane.
Wada oświadczenia woli (prawo cywilne) - wskazuje, w jakich okolicznościach pewne stany psychiki lub wiedzy człowieka, towarzyszące składaniu oświadczenia woli, uwzględniane są przez system prawny, określają wpływ na ważność czynności prawnych. W polskim systemie prawnym koncepcja wad oświadczenia woli bierze pod uwagę nie tylko stan psychiki i wiedzy osób składających oświadczenie woli, ale także interesy i dobrą wiarę osób, do których oświadczenie woli jest skierowane.
Przedawnienie - możliwość uchylenia się od zaspokojenia roszczenia po upływie określonego prawem terminu; instytucja prawa cywilnego, jedna z postaci dawności, służąca stabilizacji obrotu prawnego poprzez ograniczenie lub wyłączenie możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej po upływie określonego czasu.
Kodeks cywilny przewiduje cztery podstawowe terminy przedawnienia:
Podstawowe terminy przedawnienia w kodeksie cywilnym |
||
Okres przedawnienia |
Roszczenie |
Podstawa prawna |
10 lat |
Wszelkie roszczenia majątkowe, z wyłączeniem roszczeń o świadczenia okresowe, roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej, oraz tych, co do których przepis szczególny przewiduje krótszy termin przedawnienia albo których przedawnienie nie zostało wyłączone |
Art. 118 k.c. |
3 lata |
Roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej |
Art. 118 k.c. |
3 lata |
Roszczenia o świadczenie okresowe (np. czynsz najmu, alimenty) |
Art. 118 k.c. |
10 lat |
Wszystkie roszczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu lub innego organu powołanego do rozpoznawania spraw danego rodzaju albo orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo przed sądem polubownym, poza roszczeniami okresowymi należnymi w przyszłości |
Art. 125 k.c. |
Dalsze księgi kodeksu, a także inne ustawy, przewidują liczne odstępstwa od przedstawionych zasad. Oto najważniejsze z nich:
dla roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych - 3 lata od od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia, lecz nie później niż 10 lat od daty popełnienia czynu; 10-letni termin nie znajduje zastosowania przy roszczeniu o naprawienie szkody na osobie;
dla roszczeń z tytułu czynów niedozwolonych będących przestępstwami - 20 lat od daty popełnienia przestępstwa;
dla roszczeń przedsiębiorcy z tytułu dokonanej sprzedaży - 2 lata;
dla roszczeń z tytułu umowy przewozu - 1 rok;
dla roszczeń pracodawcy i pracownika ze stosunku pracy - 3 lata.
Właściwość rzeczowa rozgranicza sprawy i czynności organów różnych rzędów. Dotyczy więc tylko takich systemów prawnych, w których dla określonych spraw powołano więcej niż jeden organ. Przykładowo, drobniejsze sprawy cywilne i karne rozstrzygane są w Polsce przez sądy rejonowe, a ważniejsze - przez sądy okręgowe.
Właściwość miejscowa określa podział spraw i czynności pomiędzy organami równego rzędu, a więc niejako zasięg terytorialny ich kompetencji. Terytorialną strukturę organów rozstrzygających danego rodzaju sprawy regulują wspomniane już przepisy o ustroju tych organów. Przykładowo, znaczna ilość spraw toczy się w organie właściwym dla miejsca zamieszkania lub siedziby strony (wnoszącej podanie w bądź pozwanego).
Właściwość funkcjonalna to wskazanie kompetencji do czynności procesowych organów różnych instancji, a więc wszędzie tam, gdzie prawo umożliwia wnoszenie środków zaskarżenia.
Właściwość OGÓLNA- zgodnie z właściwością ogólną sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego, więc tego przeciwko któremu wytaczamy powództwo. Jeżeli nie można określić tej właściwości względem osoby fizycznej ma zastosowanie tzw. właściwość SUBSYDIALNA (pomocnicza). W tym wypadku stosuje się jako kryterium miejsce pobytu pozwanego, a jeśli takiego na terytorium Polski również nie ma, to kryterium ostatniego miejsca zamieszkania na terytorium RP.
Jednak ze względu na ochronę wartości, np. dobro dziecka, ochrona osób słabszych ekonomicznie, ustawodawca wprowadził kategorię spraw w których stosuje się inne zasady właściwości szczególnej.
WŁAŚCIWOŚĆ PRZEMIENNA- pozwala powodowi dokonać wyboru sądu dla niego dogodniejszego a wybór ten może nastąpić między sądem właściwości ogólnej a sądem wskazanym w przepisach o właściwości przemiennej. Taka możliwość istnieje w ściśle określonych sprawach, np. w sprawach alimentacyjnych, można złożyć pozew do sądu miejsca zamieszkania osoby uprawnionej.
W sprawach ze stosunku pracy można złożyć pozew w sądzie siedziby pracodawcy ale także w sądzie miejsca położenia zakładu pracy, a także w sądzie w którego okręgu praca była, jest lub miała być wykonana.
WŁAŚCIWOŚĆ WYŁĄCZNA- w tym wypadku nie ma możliwości żadnego wyboru, ponieważ ustawodawca co do określonej kategorii spraw wskazał tylko jeden sąd właściwy ze względu na swe położenie. Oznacza to, że w tych sprawach nie ma zastosowania również właściwość ogólna, np. w sprawach dotyczących nieruchomości oraz wszelkich spraw z nią związanych, sądem wyłącznie właściwym jest sąd położenia tej nieruchomości.
Rodzaje postępowania cywilnego
procesowe:
postępowanie zwykłe (art. 15-424 ze znaczkiem 12 k.p.c),
postępowanie pojednawcze (art. 184-186 k.p.c),
postępowanie odrębne (postępowania uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego inaczej niż postępowanie w trybie zwykłym ze względu na przedmiot postępowania art. 425-505 ze znaczkiem 14 k.p.c) w sprawach:
małżeńskich,
ze stosunków między rodzicami a dziećmi,
z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
gospodarczych (po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z dnia 16 września 2011, zniesiono odrębne postępowanie gospodarcze. Zmiany weszły z życie z dniem 3 maja 2012 roku)
zabezpieczające:
zabezpieczenie roszczeń pieniężnych,
inne wypadki zabezpieczenia,
postępowanie o nadanie tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (art. 776-795 k.p.c),
postępowanie o nadanie zagranicznemu tytułowi egzekucyjnemu klauzuli wykonalności (art. 1150-1153 k.p.c),
właściwe postępowanie egzekucyjne (art. 796-1088 k.p.c).
w razie zaginięcia lub zniszczenia akt,
o uznanie orzeczeń sądów zagranicznych,
przed sądem polubownym,
upadłościowe - (uregulowane przez ustawę z dnia 28 lutego 2003 r. - prawo upadłościowe i naprawcze),
naprawcze (uregulowane przez ustawę z dnia 28 lutego 2003 r. - prawo upadłościowe i naprawcze)