Karolina K. 346m
Techniki poznawczo - behawioralne, charakterystyka i zastosowanie
Psychoterapia behawioralno - poznawcza wywodzi się z podejścia behawioralnego opracowanego przez terapeutów Arona Becka i Alberta Ellisa w latach 60-tych. Terapia behawioralna jest to nurt psychologiczny. Koncentruje się przede wszystkim na identyfikacji reakcji, które są nieadekwatne do wywołujących je bodźców oraz na emocjach i zachowaniach człowieka. Są to przede wszystkim nieadekwatne reakcje lękowe i treścią terapii behawioralnej jest odłączenie konkretnych reakcji lękowych od wywołujących je bodźców. Techniki stosowane przez terapeutów behawioralnych można uporządkować ze względu na podstawowe mechanizmy ich działania, czyli warunkowanie klasyczne, warunkowanie sprawcze i modelowanie.
Warunkowanie klasyczne to wszelkie warunkowania przeprowadzone według schematu bodziec - reakcja. Efektem jest wytworzenie odruchu warunkowego. Powstaje on, jeśli bodziec bezwarunkowy poprzedzimy wielokrotnie dowolnym bodźcem neutralnym. Po jakimś czasie jednostka będzie reagować już na sam bodziec neutralny tak, jak na bodziec bezwarunkowy. Jeśli bodziec bezwarunkowy jest bodźcem negatywnym wywołującym strach, to połączenie go z bodźcem neutralnym prowadzi do wytworzenia warunkowej reakcji pochodnej od strachu, czyli lęku. Do technik warunkowania klasycznego zaliczają się:
Desyntezacja stosowana jest przede wszystkim w leczeniu różnego rodzaju lęków i fobii. W tej terapii wymaga się od pacjenta maksymalnego przeżywania lęku, aby umożliwić jego wygaśnięcie. Terapia ta zaczyna się od zidentyfikowania bodźców, które wzbudzają lęk w pacjencie, i ułożeniu ich w hierarchię od najsłabszych do najsilniejszych. Następnie, gdy pacjent jest już w pełni odprężony, ma sobie wyobrazić najsłabszy bodziec lękowy z listy. Jeśli wystąpią reakcje lękowe, pacjent przerywa wyobrażanie sobie i znów koncentruje się na odprężeniu. Kiedy pacjent jest w stanie wyobrazić sobie najsłabszy bodziec bez lęku, przechodzi się do następnego i tak kolejno aż do bodźca najbardziej lękotwórczego.
Terapia implozywna polega na wzbudzeniu w pacjencie możliwie najsilniejszego lęku. Zwolennicy tej formy terapii są przekonani, że aby najskuteczniej wygasić irracjonalny strach, pacjent musi doświadczyć silnej reakcji lękowej nie odnosząc przy tym żadnej szkody. Terapeuta opisuje skrajnie przerażającą sytuację związaną z lękami pacjenta i nakłania go, aby wyobraził sobie, że znajduje się w tej sytuacji, doświadczając jej wszystkimi zmysłami tak intensywnie, jak to tylko możliwe. Takie wyobrażenie powoduje eksplozję panicznego strachu, przy czym nie dzieje się nic złego, wówczas bodziec ten traci swą zdolność wzbudzania lęku.
Technika awersyjnego przewarunkowania stosowana jest wobec osób odczuwających pociąg do szkodliwych bodźców jak alkohol, palenie papierosów, nadmierne objadanie się itp. Technika ta opiera się na założeniu, że skojarzenie stosowanego negatywnego bodźca powinno wywołać trwały lęk, skutkujący wygaśnięciem uzależnienia przez przerwanie łańcucha: bodziec - przyjemność i zastąpienie go skojarzeniem negatywnym.
Warunkowanie sprawcze to nauka pewnej reakcji sprawczej poprzez stosowanie odpowiedniego wzmocnienia (nagrody). Określone zachowanie staje się wówczas narzędziem pozwalającym coś uzyskać. Techniki oparte na warunkowaniu sprawczym to:
Ekonomia żetonowa znajduje zastosowanie w leczeniu m.in. osób depresyjnych, autystycznych, hiperaktywnych, agresywnych. W technice tej jest stosowane pozytywne wzmacnianie gdzie zachowania pożądane są nagradzane żetonami, niepożądane natomiast prowadzą do utraty odpowiedniej ilości wcześniej uzyskanych żetonów. Prowadzanie ekonomii żetonowej wymaga ustalenia na wstępie kontraktu z pacjentem tak, by dokładnie wiedział, co jest celem leczenia i jakie są jego zasady.
Biofeedback biologiczne sprzężenie zwrotne to metoda terapii polegająca na podawaniu pacjentowi sygnałów zwrotnych o zmianach stanu fizjologicznego jego organizmu, dzięki czemu może on nauczyć się świadomie kontrolować funkcje, które normalnie nie są kontrolowane świadomie np. napięcie mięśniowe, czynność serca, jelit, żołądka. Na tę metodę dobrze reagują osoby cierpiące na bóle głowy związane ze wzmożonym napięciem mięśniowym, jak również biofeedback ma działanie relaksacyjne.
Techniki modelowania, treningi asertywności i innych umiejętności społecznych:
Modelowanie Jest wykorzystywane w leczeniu zaburzeń lękowych, technika ta polega na uczeniu się pożądanych zachowań za pomocą doświadczeń zastępczych, obserwację i naśladownictwo. Reakcje emocjonalne na określone bodźce mogą zostać również wyuczone dzięki obserwowaniu reakcji emocjonalnych innych ludzi, którzy w związku z tymi bodźcami ujawniają przykre lub przyjemne przeżycia. Zachowanie unikowe może być usuwane przez obserwowanie odważnych zachowań modelu wobec obiektu wywołującego lęk.
Trening asertywności umożliwia opanowanie umiejętności wyrażania uczuć, poglądów, postaw i życzeń w sposób bezpośredni i stanowczy, szanując opinie i prawa innych osób. Podczas treningu asertywności pacjenci uczą się kontroli, ale dotyczy ona jedynie sposobu wyrażania siebie. Dzięki temu, że coraz lepiej panują nad sposobem wyrażania, coraz bardziej pozwalają sobie na swobodne przeżywanie i myślenie. Trenowaniu podlegają różne formy zachowania jak wyrażanie i przyjmowanie uczuć np. złości, czułości, sympatii, zakłopotania itp., wyrażanie i przyjmowanie potrzeb i próśb, wyrażanie poglądów np. sprzecznych z opiniami innej osoby i konstruktywne reagowanie na odmienne poglądy innych.
Treningi umiejętności społecznych przeznaczone są dla osób z autyzmem, zespołem Aspergera, dla dzieci z ADHD, agresywnych oraz wszystkich, które mają trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu kontaktów z rówieśnikami, przestrzeganiem zasad i norm społecznych, respektowaniem autorytetów oraz adaptacją do nowych sytuacji. Zadaniem treningu jest nauczenie lub rozwinięcie umiejętności interpersonalnych u danej jednostki, które pozwolą jej skuteczniej radzić sobie w życiu osobistym lub zawodowym. Trening umiejętności społecznych najczęściej opiera się na technice odgrywania roli co pozwala na wypróbowywanie umiejętności społecznych poza rzeczywistą sytuacją.
Terapie poznawcze najczęściej odwołują się do określonych struktur osobowościowych pacjenta, które nie zostały rozwinięte, albo są źle ukształtowane i to one są przedmiotem pracy terapeutów. Struktury te to: przekonania, schematy poznawcze, znaczenia osobiste, umiejętności i wiedza o sobie. W obrębie nurtu poznawczego wyróżniamy trzy metody terapii, które mają jednak wspólne założenie, iż procesy poznawcze wywierają wpływ na emocje, motywację pacjenta oraz jego zachowanie. Metody te to:
Terapia poznawcza Aarona T. Becka została opracowana z myślą o leczeniu depresji, znalazła także zastosowanie w leczeniu zaburzeń lękowych, zaburzeń odżywiania i otyłości, zaburzeń zachowania u dzieci i nadużywaniu substancji psychoaktywnych. W tej terapii doszukuje się przyczyn depresji i zaburzeń lękowych w interakcji czynników genetycznych, psychologicznych i środowiskowych. W tym modelu „Właściwości procesów poznawczych decydują natomiast o tym, czy naturalne, wbudowane genetycznie w psychiczny aparat regulacji każdego organizmu żywego, mechanizmy adaptacyjne spełnią przypisaną im biologiczną funkcję, czy też staną się ich wynaturzeniem, obracając się przeciwko człowiekowi.” W tej terapii pacjenci są zachęcani do gromadzenia informacji na własny temat i wspólnie z terapeutą identyfikują przekonania i oczekiwania i nadają im formę hipotez. Doświadczenia podważające prawdziwość hipotez zapewniają pacjentowi poczucie sukcesu zmieniają destruktywny sposób myślenia.
Terapia racjonalno-emotywna Alberta Ellisa Za jej pomocą próbuje się zmienić zaburzony proces myślowy pacjenta, od którego zależą zaburzone reakcje emocjonalne i zachowania. Jednostka zaburzona według tego autora „przejawia zachowania autodestrukcyjne, tj. uniemożliwiające samorealizację, przeżywanie samospełnienia, szczęścia i przyjemności w życiu. Zaburzenie jest stanem negującym zdrowie psychiczne, charakteryzowanym przez autora na 13 wymiarach” Celem terapii jest zmiana systemu przekonań jednostki i sposobu oceniania siebie, szczególne nieracjonalnych „powinienem”, „muszę”, „należy”, które uniemożliwiają budowanie poczucia własnej wartości i emocjonalnie satysfakcjonujące życie.
Terapia uodparniająca na stres Donalda Meichenbauma jest nastawiona na zmianę rutynowo generowanych przez pacjenta stwierdzeń na temat własnej osoby, aby dokonać zmiany jego podejścia do sytuacji wywołujących stres. Trening obejmuje zapoznanie pacjentów z pojęciem stresu oraz technikami radzenia sobie ze stresem. Do zadań pacjenta podczas treningu należy uświadomienie sobie negatywnych i automatycznych myśli wywołujących stres. Techniki radzenia sobie ze stresem to z jednej strony techniki relaksacyjna, z drugiej zaś poznawcze, pozwalające na przeformułowanie problemów tak by łatwiej było sobie z nimi poradzić. Pacjenci zapoznają się też ze strategiami rozwiązywania problemów oraz uczą stosowania wobec siebie stwierdzeń wspierających. Stwierdzenia te, zgodnie z podstawowym założeniem Meichenbauma mają wzbogacić i przeformułować dialog wewnętrzny.
Terapia behawioralna rozwijała się na podstawie terapii eksperymentalnej, zajmującej się procesami uczenia się. Ideą tego podejścia jest przekonanie, iż różnego typu zaburzenia zachowania są reakcjami wyuczonymi. Celem terapii behawioralno - poznawczej jest zmiana aktualnego zachowania, tak aby przyniosło ono pacjentowi jak najwięcej satysfakcji. Koncentruje się głównie na problemach występujących „tu i teraz”, jeśli jednak dostrzec można w nich schematy powielające przeszłość, to im poświęca się czas. Najczęściej stosowana jest w trudności w kontaktach interpersonalnych, nerwicy, depresji, zaburzeniach osobowości. W psychoterapii poznawczej bardzo ważne jest, aby pacjent umiał rozróżnić własne myśli od faktów, aby umiał zanalizować swoje zachowania oraz potrafił się nagradzać za osiągnięcia w terapii. Terapia ma na celu zmianę toku myślenia pacjenta oraz poprawę jego samopoczucia poprzez trwałe zmiany struktury mózgu odpowiedzialne za dobry nastrój i poczucie szczęścia. Terapia behawioralno - poznawcza charakteryzuje się wysoką efektywnością przez co stała się jedna z najczęściej stosowanych terapii na świecie.
Bibliografia
Czabała Jan Czesław, Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa 2006, PWN
Grzesiuk Lidia, Psychoterapia. Teoria. Warszawa 2005, ENETEIA
Grzesiuk Lidia, Psychoterapia, szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy, Warszawa 1994, PWN
Leahy Robert, Techniki terapii poznawczej, Kraków 2008, Wydawnictwo U.J.
J. Cz. Czubała, Czynniki leczące w psychoterapii, Warszawa 2006, s. 43
L. Grzesiuk, Psychoterapia. Teoria, Warszawa 2005, s. 481
Tamże, s. 483
L. Grzesiuk, Psychoterapia. Teoria, Warszawa 2005, s. 486
L. Grzesiuk, Psychoterapia, szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne problemy, Warszawa 1994, s. 38
R. Leahy, Techniki terapii poznawczej, Kraków 2008, s. 2
L. Grzesiuk, Psychoterapia. Teoria, Warszawa 2005, s. 45
L. Grzesiuk, Psychoterapia. Teoria, Warszawa 2005, s. 45
1