SWOBODNE TECHNIKI
DIAGNOSTYCZNE
wywiad i obserwacja
Streszczenie skryptu dla studentów
Psychologii (pod redakcją naukową
Teresy Szustrowej)
Wyd. Uniwersytet Warszawski, 1987
Przygotowała Iwona Dańczura
I. KONTAKT INTERPERSONALNY W WYWIADZIE DIAGNOSTYCZNYM
1. Istota kontaktu interpersonalnego.
Istnienie dobrego kontaktu interpersonalnego w danym momencie między osobami biorącymi udział w danej interakcji oznacza gotowość i możliwość pełnej, otwartej, dwustronnej komunikacji treści pojawiających się w polu świadomości - czy to intelektualno-wyobrażeniowych, percepcyjnych czy emocjonalnych. Ważnym elementem pełnego kontaktu jest także pozawerbalne, empatyczne i syntoniczne rozumienie strumienia przeżyć partnera interakcji. Wejściu w kontakt z drugą osobą towarzyszy też często subiektywne przeświadczenie obu osób, że to, co się dzieje, jest ważne i ma walor intymności - niezależnie od rodzaju omawianych treści. Pełnego kontaktu doświadczamy najczęściej w życiu osobistym w relacjach z bliskimi i ważnymi osobami.
2. Kontakt diagnostyczny.
Specyficzne cechy kontaktu diagnostycznego
Aby uzyskać informacje o życiu osoby badanej, jej sposobie przeżywania ważnych sytuacji, potrzebach, motywach etc., trzeba stworzyć takie warunki, w których będzie ona mogła i chciała o tym mówić.
Asymetria komunikacji to koncentracja uwagi obu osób przede wszystkim na osobie badanej, w mniejszym stopniu na zachodzącej w tym momencie relacji interpersonalnej, sporadycznie zaś - na osobie diagnosty. Diagnosta w kontakcie diagnostycznym powinien być jednocześnie nieobłudny i powściągliwy, kontrolując w pewnej mierze własną ekspresję.
Asymetria ról uczestników interakcji polega na tym, że diagnosta narzuca ramy tematyczne rozmowy. Jego zadaniem jest nie tylko poznawczo i emocjonalnie nadążać za tokiem wypowiedzi osoby badanej, musi też sprawdzać, czy kierunek rozmowy zbliża go czy oddala od osiągnięcia celów diagnozy.
Introspekcyjne wskaźniki kontaktu diagnostycznego
Diagnosta i osoba badana są w kontakcie, jeżeli:
- diagnosta jest autentycznie zainteresowany wypowiedziami osoby badanej
- osoba badana ma poczucie, że każda z jej wypowiedzi, niezależnie od treści spotka się z akceptacją, że diagnosta jest
zainteresowany poruszanymi przez nią tematami, że może mówić, że warto mówić i że ma prawo bezkarnie odsłonić
nawet najbardziej kontrowersyjne fakty i postawy.
Behawioralne wskaźniki kontaktu diagnostycznego:
- brak wyraźnego oporu u osoby badanej, udzielanie odpowiedzi na pytania diagnosty
- adekwatność przeżywanych reakcji emocjonalnych do treści przekazywanych informacji oraz wiarygodność informacji
Efektywność postępowania diagnostycznego uzależniona jest od nawiązania kontaktu diagnostycznego rozumianego jako taka relacja między osobą badaną a diagnostą, która wyzwala u osoby badanej gotowość do współpracy i umożliwia szczere udzielenie informacji.
3. Rola kontaktu diagnostycznego.
Dla osoby badanej zainteresowanie diagnosty jest motywacją do koncentrowania się na sobie. Zwiększa poczucie własnej ważności jako osoby, nadając rangę istotności jej przeżyciom czy faktom biograficznym. Zwiększa też tendencje autoprezentacyjne osoby badanej. Wzmaga nadzieję, że możliwe jest uzyskanie efektywnej pomocy.
Dla diagnosty udzielanie szczerze przez osobę badaną wielu ważnych informacji zbliża go do celu, jakim jest postawienie trafnej diagnozy. Ważne jest, aby umożliwił osobie badanej swobodne wypowiadanie się w ramach omawianego problemu.
4. Dynamika kontaktu.
Jest to proces, w którym z chwili na chwilę zachodzą mniej lub bardziej subtelne zmiany. Ma on tendencje do stałego pogłębiania się. Na jego intensywność wpływają też czynniki niezależne od zachowania diagnosty m.in. stopień intymności udzielanych przez osobę badaną informacji czy tzw. zjawisko „foot in the door” za którym stoi potrzeba spójności własnego zachowania.
5. Technika nawiązywania kontaktu.
Rola pierwszego kontaktu: głównym zadaniem diagnosty jest redukcja lęku osoby badanej i wzbudzenie motywacji do nawiązania kontaktu. Zjawisko „hallo efektu” polega na wyrabianiu sobie zdania na temat danej osoby na podstawie pierwszego wrażenia. Diagnosta gotowy z miejsca poświęcić całą swą uwagę osobie badanej, skupiony - tworzy prawdopodobnie dobre podwaliny pod budowę przyszłego kontaktu. Znaczenie dystansu psychologicznego: utrzymanie go w takich granicach, aby osoba badana nie odczuwała przed diagnostą lęku.
Wzbudzanie motywacji do współpracy poprzez pytania: pytania dość ogólne, aby pierwsza wypowiedź badanego mogła mieć charakter swobodny i dotyczyła spraw osobistych, ale nie zagrażających np. „Proszę mi opowiedzieć o sobie. Co skłoniło Pana (Panią) do rozmowy z psychologiem?” Czynniki utrudniające nawiązanie kontaktu: zbyt szybkie przechodzenie do pytań odbieranych przez osobę badaną jako zagrażające, formułowanie wypowiedzi zawierających ocenę czy dezaprobatę, zbyt ostentacyjne okazywanie życzliwości i sympatii. Istotna jest naturalność, koncentracja uwagi na rozmówcy i autentyzm akceptacji.
6. Techniki podtrzymywania kontaktu:
- sygnalizowanie akceptacji, zrozumienia i zainteresowania (komunikaty o charakterze werbalnym i niewerbalnym)
- prośba o rozwinięcie tematu i parafraza (to powtórzenie własnymi słowami wypowiedzi partnera rozmowy)
- akceptacja i odzwierciedlanie uczuć osoby badanej
- umiejętne posługiwanie się milczeniem (empatyczne zrozumienie czy szacunek dla przeżywanych aktualnie uczuć)
7. Kontakt rzeczywisty a kontakt pozorny.
Kontakt pozorny może mieć miejsce wtedy, gdy: 1) informacje podawane przez osobę badaną są konwencjonalne i w niewielkim stopniu odróżniają ją od innych osób, 2) forma odpowiedzi jest nieadekwatna do omawianych treści, 3) rola diagnosty w zbieraniu informacji jest bądź to nadmierna bądź to znikoma, 4) we wszystkich wypowiedziach osoby badanej można wykryć wspólny mianownik, którym może być np. dążenie do przedstawienia się w korzystnym świetle.
Introspekcyjne wskaźniki kontaktu pozornego: pierwsza autoobserwacja - diagnosta czuje się znudzony i mało zainteresowany osobą badaną, przy czym ma wrażenie, że nie wynika to ze zmęczenia czy zaabsorbowania swoimi sprawami osobistymi lub ma wrażenie, że nie dzieje się nic ważnego; druga autoobserwacja - diagnosta odnosi wrażenie, że świetnie wie, co osoba badana za chwilę powie, oraz że wszystko, co dotąd usłyszał, jest w pełni zgodne z jego oczekiwaniami; trzecia autoobserwacja - diagnosta zauważa, że chociaż rozumie poszczególne wypowiedzi, nie jest w stanie utworzyć całościowego obrazu, będącego w zgodzie z jego wewnętrznym, intuicyjnym prawdopodobieństwem psychologicznym.
Przyczyny kontaktu pozornego: w relacji diagnosta - osoba badana (położenie nacisku na wymianę informacji z pewnego zakresu przy zwyczajowym pomijaniu innych wątków lub wejście diagnosty w rolę „dobrego rodzica”), w postępowaniu diagnosty (brak kompetencji, zbyt sztywny model teoretyczny, brak zainteresowania osobą badaną), w postępowaniu osoby badanej (świadome dążenie do zatajenia pewnych spraw, chęć kierowania wrażeniami diagnosty na temat własnej osoby lub też próba wpłynięcia na diagnozę w określonym kierunku)
8. Opór osoby badanej.
Opór to świadome lub nieświadome unikanie penetracji pewnego obszaru treściowego. Może być zakamuflowany w formie kontaktu pozornego, może też manifestować się bardziej wyraźnie, aż do całkowitego zerwania kontaktu między osobą badaną a diagnostą. Sygnały oporu: przeciągające się milczenie po zadaniu przez diagnostę nowego pytania, nagłe zmniejszenie głębokości i konkretności wypowiedzi - kontrastujące z osobistym charakterem wypowiedzi poprzednich, zmiana sposobu mówienia (to są formy oporu o charakterze obrony ze strony osoby badanej); opór może przybrać formę ataku (np. krytyka pytania postawionego przez diagnostę). Źródła oporu: opór o charakterze wewnętrznym (lęk, wstyd i poczucie winy osoby badanej), opór o charakterze zewnętrznym (postępowanie diagnosty).
9. Techniki radzenia sobie z oporem:
- milczenie (umiejętne manipulowanie własnym milczeniem)
- zmiana lub przeformułowanie pytania
- komunikaty o dostrzeganiu trudności osoby badanej
- parafraza
- udzielanie dodatkowych informacji
- prośba o konkretyzację wypowiedzi (np. poprzez parafrazę)
- w przypadku aktywnego oporu diagnosta nie powinien traktować stawianych zarzutów personalnie, ale rozumieć je jako
wyraz trudności przeżywanych przez osoby badane; ponowne skoncentrowanie uwagi na osobie badanej, a następnie na
omawianym uprzednio temacie.
10. Problem anonimowości diagnosty.
Motywy nacisku ze strony osoby badanej na wyrażanie opinii przez diagnostę: im mniejszy stopień, w jakim osoba badana uświadamia sobie i akceptuje tę specyficzną cechę kontaktu klinicznego, jaką jest asymetria ról obu stron, tym bardziej będzie skłonna do zachowania mającego na celu „unormalnienie” przebiegu interakcji, to zaś jest przejawem trudności w zrozumieniu funkcji, jaką pełni diagnosta; nadzieja osoby badanej, że diagnosta jako autorytet udzieli natychmiastowej pomocy w formie redy; ciekawość, chęć konfrontacji swoich poglądów i reakcji z poglądami i przeżyciami diagnosty. Orientacja teoretyczna diagnosty a sposoby reagowania na nacisk: trzy podstawowe warianty stylu funkcjonowania diagnosty w kontakcie z badanym związane są z pewnymi teoriami i podejściami. 1) teoria i metoda psychoanalityczna - pełna anonimowość diagnosty jako podstawowy warunek zarówno rzetelności, jak i trafności informacji zbieranych techniką wywiadu, a także efektywności procesu terapeutycznego. Cechuje go względna bierność w kontakcie, jednak im bardziej zahamowana w kontakcie jest osoba badana, tym bardziej szczegółowe pytania zadaje diagnosta i tym więcej jest tych pytań.
Nie wyraża żadnych własnych poglądów i ocen dotyczących badanego. Reakcja na nacisk np. w formie pytania: „A dlaczego Pana interesuje moja opinia?”, „Co się Pan spodziewał usłyszeć?” 2) tzw. humanistyczne lub egzystencjalno-fenomenologiczne podejście do omawianego zagadnienia. Strukturalizacja interakcji: diagnosta-osoba badana, w której diagnosta posługując się intuicją i empatią, umożliwia osobie badanej pełne zrozumienie jej ważnych problemów, jednocześnie rezygnując z wyjaśniania przeżyć badanego. Diagnosta przyjmuje w maksymalnym stopniu punkt widzenia osoby badanej, powstrzymuje się od jakiegokolwiek nacisku. Osoba badana odpowiada za utrzymanie kontaktu i sama decyduje, jak głęboki kontakt chce nawiązać z diagnostą. 3) punktem wyjścia w trzecim modelu jest założenie, że nawiązanie i pogłębianie kontaktu klinicznego nie jest celem samym w sobie, ale instrumentem pozwalającym na uzyskanie możliwie wielu potrzebnych i rzetelnych informacji o osobie badanej, bez których diagnoza psychologiczna nie będzie możliwa lub będzie obciążona ryzykiem dużego błędu.
11. Osobowość diagnosty a zdolność do wchodzenia w kontakt z osobą badaną:
- nawyk oceniania i wartościowania postępowania innych osób, często łączy się z perfekcjonistycznym nastawieniem do
własnej osoby. Ten sposób postępowania może skłaniać do „punktowania”, w jakim zakresie jest lepszy, a w jakim gorszy
od badanego
- nadmierne poczucie odpowiedzialności - diagnosta słucha nie po to, aby zrozumieć, ale aby poprawić
- tendencja do dominacji i autoprezentacji - diagnosta czując się szary, nieważny i zapomniany, zmuszony jest do odgrywania
roli tego, „który nie ma nic do powiedzenia”, wycofuje się z kontaktu. Autoprezentujący się diagnosta może przytłoczyć
osobę badaną, uniemożliwiając jej otwarte wejście w nieobronny kontakt
- lęk diagnosty - źródła tego uczucia mogą mieć względnie trwałe, osobowościowe uwarunkowania, bądź też mogą mieć
charakter sytuacyjny, tj. słabną lub przemijają wraz z nabywaniem doświadczenia w prowadzeniu wywiadu.
II. TECHNIKA PROWADZENIA WYWIADU
1. Reguły budowania pytań.
Funkcje pytań: 1) funkcja informacyjna - każde pytanie niesie za sobą co najmniej dwojakiego rodzaju informacje dla badanego: po pierwsze, informację o celu i obszarze poszukiwań; po drugie, informację o zainteresowaniu diagnosty danymi z tego właśnie obszaru; 2) funkcja motywująca - wywołanie i podtrzymanie odpowiedniej motywacji osoby badanej do udziału w wywiadzie.
Konstrukcja pytań: 1) pytania otwarte i zamknięte - otwarte, gdy pozostawiają osobie badanej swobodę w budowaniu odpowiedzi (np. „Jak Pani ocenia swój okres uniwersytecki?”) lub zamknięte, gdy badany ma jedynie wybrać spośród zawartych w pytaniu możliwość tę, która bardziej mu odpowiada (np. „Czy uważa Pani okres studiów uniwersyteckich za szczęśliwy czy nie?”). Według Kahna i Cannella, jeśli chodzi o cel wywiadu, pytanie otwarte zalecane jest wtedy, gdy zależy nam na tym, aby nie tylko zaklasyfikować osobę badaną do jakiejś kategorii, ale także na tym, aby dowiedzieć się czegoś więcej na temat źródeł wyrażonej opinii, jej szerszego kontekstu itd. Pytanie zamknięte natomiast stosować należy wtedy, gdy chodzi nam po prostu o ogólniejszą klasyfikację osoby badanej. 2) pytania wprost i nie wprost - te ostatnie to niemal wszystkie pytania zadawane osobie badanej w wywiadzie, albowiem nie można pytać jej, czy charakteryzuje się dużą złożonością poznawczą czy też wysokim poziomem lęku interpersonalnego. Pojęcia te w większości przypadków nie byłyby po prostu dla osoby badanej zrozumiałe i dlatego, że nawet w przypadku ich zrozumienia nie można wymagać, by badany zdolny był prawidłowo siebie zdiagnozować w tych obszarach. Gdy chodzi o specyficzną technikę zadawania pytań w konkretnych sytuacjach w wywiadzie mogą one przybierać formę pytań uwikłanych lub projekcyjnych. 3) pytania sugerujące (naprowadzające) - narzucają określoną odpowiedź, powodują, że osoba badana ma większą tendencję do odpowiadania raczej w pewien określony sposób niż w inny (np. „Nie sądzi Pani chyba, że matka Pani nie kochała?”). 4) pytania odroczone - w pewnych sytuacjach prowadzący wywiad może zaczekać z zadaniem określonego pytania do bardziej odpowiedniego momentu.
2. Sekwencje pytań w obrębie poszczególnych tematów:
- konstrukcja lejkowa (zawężanie) - polega na rozpoczynaniu tematu od pytania bardzo ogólnego, otwartego, które zakreśla
jedynie szerokie ramy odpowiedzi bez wskazywania na konkretne problemy. Dopiero po wysłuchaniu swobodnej wypo-
wiedzi osoby badanej badający zadaje pytania bardziej szczegółowe.
- konstrukcja odwróconego lejka - badający zadaje najpierw pytania konkretne, szczegółowe i stopniowo przechodzi do co-
raz ogólniejszych,
- progresja - stosuje się wtedy, gdy przypuszczamy, że dany temat lub dane zagadnienie w obrębie tematu mogłoby być za-
grażające dla osoby badanej i w związku z tym miałaby ona trudność w mówieniu o nim. Polega na tym, że pytamy naj-
pierw o sprawy zbliżone do tych, o których naprawdę chcemy się dowiedzieć, a mniej od nich zagrażające, by przejść stop-
niowo do sprawy właściwej,
- zasada zadawania tylko jednego pytania na raz
- zasada uzyskania pełnego zrozumienia wypowiedzi osoby badanej.
3. Strategia budowania całości wywiadu.
Rozpoczynanie wywiadu: pierwsze wrażenie ma bardzo duże znaczenie dla naszej gotowości podtrzymania kontaktu lub jego zerwania. Wywiad zawsze rozpoczynamy od pytań łatwych, nie zagrażających, takich, na które osoba badana bez trudu może odpowiedzieć. W pewnych wyjątkowych sytuacjach można rozpocząć wywiad od tematów zagrażających, np. gdy badany jest w stanie silnego napięcia emocjonalnego wynikającego z lęku o określonych źródłach. Chodzi wtedy o umożliwienie osobie badanej „wygadania się”, aby zredukować lęk na drodze odreagowania.
Sekwencje tematów w wywiadzie: dla każdego indywidualnego badanego należy się zastanowić nad odpowiednią ich kolejnością. Według ogólnej zasady rozpoczyna się od tematów stosunkowo neutralnych emocjonalnie i łatwych, przechodząc stopniowo do coraz trudniejszych w miarę rozwijania się kontaktu klinicznego.
Zmiana tematu: staramy się zawsze łagodnie zmieniać temat, stosując w tym celu pytania przejściowe, które nawiązują do zamykanego właśnie tematu, ukierunkowują osobę badaną na nowy problem.
Zakończenie wywiadu: nie powinniśmy kończyć wywiadu nagle; wywiad należy kończyć tak, by osoba badana nie wyszła w stanie silnego napięcia emocjonalnego.
Czas trwania wywiadu: zależy on od celu wywiadu, wyznaczony jest częściowo przez możliwości badającego w tym zakresie, zależy od stanu osoby badanej.
4. Język wywiadu.
Język badającego musi być zrozumiały dla osoby badanej, badany musi rozumieć stawiane mu pytanie. Dlatego język ten nie może być za trudny. Jest to szczególnie ważne, gdy pytamy osobę badaną o emocje. Należy się jednak wystrzegać przesady. Zbytnie uproszczenie może zanadto zniekształcić treść pytania i doprowadzić do utraty informacji. U wielu osób wykształconych może sprawiać wrażenie lekceważenia ich wiedzy i poziomu intelektualnego. Poza tym ludzie dysponują znacznie szerszym zakresem języka biernego niż czynnego, tzn. rozumieją wiele słów, których sami na ogół nie używają. Wystarczy, by badający odbierany był jako psycholog akceptujący osobę badaną i starający się ją zrozumieć.
5. Technika wywiadu a właściwości osoby badanej i cel wywiadu.
Stopień standaryzacji wywiadu oznacza ujednolicenie warunków prowadzenia wywiadu przez różnych diagnostów z różnymi osobami.
Stopień kierowania wywiadem oznacza, że aktywność diagnosty jest ograniczona do minimum. Mówić ma przede wszystkim osoba badana - rolą diagnosty jest umiejętne kontrolowanie jej motywacji, a także sterowanie tematyką rozmowy przy użyciu możliwie oszczędnych środków. Stopień kierowania wywiadem zależy także od celu, dla jakiego się wywiad prowadzi. Jeśli celem wywiadu jest stwierdzeni, czy człowiek spełnia warunki, jakie nakłada na niego podjęcie np. określonej roli, wówczas raczej diagnosta niż badany kierować powinien wywiadem. Jeśli jednak o człowieku nie wiemy nic lub prawie nic, a celem diagnozy jest przede wszystkim orientacja w jego problemach emocjonalnych, wówczas można zalecać mniej sterowaną strategię jako bardziej adekwatną w tej sytuacji.
„Głębokość” wywiadu odnosi się do stopnia, w jakim dociera się w wywiadzie do treści emocjonalnie ważnych, intymnych, często trudno dostępnych także dla samej osoby badanej. Stopień głębokości penetracji zależy w ogromnym stopniu od celu, dla jakiego prowadzi się wywiad.
6. Rejestrowanie przebiegu wywiadu.
Zapis magnetofonowy. Użycie magnetofonu zwalnia całkowicie diagnostę od konieczności dzielenia uwagi pomiędzy to, co się dzieje aktualnie między nim a osobą badaną, i zapisywanie lub zapamiętywanie treści i formy wypowiedzi. Jednocześnie z perspektywy osoby badanej obecność magnetofonu może być silnie zagrażająca (np. że zapis rozmowy wpadnie w niepowołane ręce lub że zostanie wykorzystany przeciwko badanemu), może budzić silny lęk i uniemożliwiać nawiązanie kontaktu diagnostycznego. Dlatego w takich wypadkach lepiej jest zrezygnować z zapisu magnetofonowego i zastąpić go inną formą rejestracji danych.
Sporządzanie notatek ręcznych. Notowanie w trakcie wywiadu zapewnia naturalnie większą wierność zapisu. Jednocześnie bywa czynnością zakłócającą przebieg kontaktu, wymaga dzielenia uwagi między różne czynności. Z perspektywy osoby badanej diagnosta zajęty notowaniem może być postrzegany jako ktoś, dla kogo ważniejsze są notatki niż sam pacjent. Dlatego diagnosta powinien notować w taki sposób, aby ta czynność nie pochłaniała go zbytnio i by nie rzucała się zbyt w oczy.
7. Problemy etyczne związane z prowadzeniem wywiadu.
Psycholog musi respektować podstawowe reguły etyki zawodowej, do których należy: 1) informowanie pacjenta o oczekiwaniach wobec niego, celach badania i sposobach wykorzystania wyników, 2) jasne i adekwatne określenie własnej roli (kompetencji i możliwości), 3) uzyskanie akceptacji pacjenta na udział w tak zdefiniowanej sytuacji.
Dwie najczęściej podnoszone kwestie:
- wywiad jako „pogwałcenie prawa do intymności” - diagnosta powinien szanować prawo każdego człowieka do dzielenia
się swymi sprawami tylko w takim stopniu, w jakim tego chce w danym momencie
- wywiad jako „manipulacja” - wywiad prowadzony zgodnie z wyżej wymienionymi zasadami nie jest manipulacją, gdyż
termin ten odnosi się do takiej formy działania, której celem jest osiągnięcie jakiejś korzyści przez manipulującego nieza-
leżnie od tego, czy wiązać się to będzie z korzyściami czy ze stratami dla manipulowanego, przy czym ten ostatni intencjo-
nalnie jest traktowany przedmiotowo, gdyż nie zna prawdziwych pobudek i celów manipulującego.
III. TEMATYKA WYWIADU
1. Planowanie tematyki wywiadu.
Sformułowanie celu diagnozy. Gdy jest to pierwszy kontakt z człowiekiem, cel ma na ogół postać dość ogólną, np. opisanie emocjonalnych problemów człowieka czy zidentyfikowanie istoty trudności. W dalszych fazach procesu diagnostycznego cel może być sformułowany w postaci dość szczegółowego pytania, np. : „Czego badany oczekuje od swoich partnerek?” lub hipotezy, np. : „W doświadczeniu dziecka z rodzicami brak czułości z ich strony”.
Wybór kategorii diagnostycznych. Początkujący diagnosta musi odpowiedzieć sobie na takie pytania, jak np. : „W jakim języku opisywać będę problemy emocjonalne człowieka, w języku psychoanalizy, teorii komunikacji czy którejś z teorii poznawczych?”, „W jakim obszarze doświadczenia człowieka poszukiwać będę źródeł tych problemów, we wczesnym dzieciństwie, w doświadczeniach człowieka z rodzicami, w historii wzmocnień, wymagań i ograniczeń , czy może w aktualnej wizji świata i siebie w nim?” Oznacza to sięgnięcie do intuicji, doświadczenia lub/i literatury przedmiotu.
Sformułowanie pytań lub/ i hipotez diagnostycznych. Język, w jakim ma być formułowana diagnoza rozstrzyga o szczegółowych pytaniach lub hipotezach, które formułuje diagnosta przed przystąpieniem do planowania zawartości wywiadu.
Określenie zbioru niezbędnych informacji. Jeśli za ważne pytanie diagnostyczne uważam pytanie o siłę i rygoryzm superego, wówczas w trakcie wywiadu powinienem zdobyć informacje m.in. na temat tego, jak człowiek radzi sobie w sytuacjach konfliktowych, jakie reguły kierują jego wyborami, jak często i jak silnie przeżywa poczucie winy i wstyd.
Planowanie szczegółowej tematyki wywiadu. Chodzi o to, by określić szczegółową zawartość wywiadu tak, aby po jego zakończeniu diagnosta mógł dysponować informacjami niezbędnymi dla odpowiedzi na pytania diagnostyczne: 1) Po co prowadzę wywiad?, 2) W jakich kategoriach będę formułował twierdzenia o człowieku?, 3) Na jakie szczegółowe pytania dotyczące człowieka chcę znaleźć odpowiedź?, 4) Co muszę o człowieku wiedzieć, by taką odpowiedź sformułować?, 5) O czym powinienem rozmawiać, by taką wiedzę o nim zdobyć?
2. Charakterystyka informacji dostępnych w wywiadzie.
Obiektywne vs subiektywne stany rzeczy. Ustalenie faktycznego stanu rzeczy i subiektywnej perspektywy osoby badanej. Diagnosta rozmawiając na dowolny temat może zebrać informacje o pewnych obiektywnych sprawdzalnych faktach, jak też o sposobie widzenia, rozumienia, odczuwania przez osobę badaną świata i siebie w nim, a także o sposobie reagowania na różne sytuacje.
Realne vs wyobrażone stany rzeczy. Psycholog prowadzący wywiad poszukuje informacji dotyczących zarówno realnego świata, w jakim człowiek żyje, jak i świata przez niego kreowanego - świata fantazji, idealizacji, standardów.
Perspektywa własna vs perspektywa odzwierciedlona. Dla diagnosty ważne może być nie tylko to, co badany mówi sam o sobie, lecz także to, co inni by o nim powiedzieli lub mówią w jego przekonaniu.
Fakty, zdarzenia jednostkowe vs uogólnione przeświadczenia, opinie i poglądy. W zależności od celu diagnozy i teoretycznej orientacji, diagnosta może być skoncentrowany na zbieraniu informacji o jednostkowych doświadczeniach człowieka lub na badaniu przede wszystkim sfery doświadczenia uogólnionego.
Perspektywa teraźniejsza vs przeszła i przyszła. Zakres zainteresowań diagnosty może obejmować nie tylko fakty i subiektywne doświadczenia współczesności, lecz także faktograficzną i „subiektywną” historię życia, i oczekiwania, plany na przyszłość.
3. Tematyka wywiadu a osobowość diagnosty.
Jest oczywiste, że im bardziej diagnosta jest uwikłany we własne problemy emocjonalne, tym większe niebezpieczeństwo, że dobór tematów do wywiadu wyznaczony będzie przez czynniki natury subiektywnej i że diagnoza oparta na materiale z wywiadu obarczona będzie znacznym błędem. Jest także oczywiste, że nie można całkowicie uwolnić się od „siebie” i że zawsze przebieg wywiadu, a także kształt diagnozy nosić będzie piętno indywidualności diagnosty.
IV. OBSERWACJA SWOBODNA
Pełni ona trzy zasadnicze funkcje:
- dane obserwacyjne są cennym źródłem hipotez na temat osoby badanej, które - umiejętnie wykorzystane - służą modyfiko-
waniu przebiegu wywiadu oraz pomagają w doborze pytań, wpływając tym samym na treść wywiadu
- stała, wnikliwa, choć dyskretna, obserwacja osoby badanej w czasie trwania wywiadu pozwala kontrolować jej stan emo-
cjonalny, pozwala modyfikować przebieg wywiadu zgodnie z tym stanem, a zatem utrzymać dobry kontakt z osobą badaną
- dane z obserwacji prowadzonej w trakcie wywiadu stanowią dodatkowy materiał, dodatkowy zbiór informacji do później-
szej interpretacji.
1. Istota i przedmiot obserwacji swobodnej w czasie wywiadu.
Jest ona mniej usystematyzowana i ustrukturalizowana niż obserwacja prowadzona dla celów naukowych. Może być źródłem wartościowych danych tylko wówczas, gdy diagnosta świadom będzie tego, na co warto zwracać uwagę, a więc na pewno na wygląd zewnętrzny osoby badanej, takie właściwości zachowania, które mogą być wskaźnikami przede wszystkim cech tem-
peramentalnych i stanów emocjonalnych, własne odczucia i wrażenia diagnosty w kontakcie z osoba badaną.
2. Wygląd zewnętrzny osoby badanej jako przedmiot obserwacji swobodnej:
- cechy fizyczne (wzrost, budowa ciała, wygląd twarzy itd.) mogą być bogatym źródłem hipotez na temat tego, jakimi zaso-
bami fizycznymi człowiek dysponuje, na ile siebie akceptuje, ile czasu chce lub musi poświęcać swemu ciału itd.
- ubiór
- kosmetyka i higiena.
3. Zachowanie osoby badanej jako przedmiot obserwacji swobodnej:
- wskaźniki temperamentu (wrażliwości i wydolności, dużą lub małą męczliwość, impulsywność odpowiedzi itp.)
- ekspresja emocjonalna i wegetatywne wskaźniki emocji (ekspresyjne cechy mimiki i pantomimiki, fizjologiczne wskaźniki
napięcia)
- formalne cechy zachowania werbalnego (intensywność głosu, tembr głosu, wyraźność, wady wymowy)
- zachowanie badanego w interakcji a diagnostą
- niespójności i niezgodności (różnice w stylu wypowiedzi np. ze spotkania na spotkanie, czy przy zmianie tematu).
4. Wrażenia diagnosty jako źródło danych obserwacyjnych.
Obserwacja diagnosty może być skierowana na osobę badaną bezpośrednio, może też dokonać się w sposób pośredni poprzez specyficzną autoobserwację własnych reakcji i emocji w kontakcie z osobą badaną. Analiza własnych wrażeń wstępnych, własnych reakcji empatycznych oraz umiejętność recypatii (tj. traktowania własnych reakcji jako danych, jako źródła informacji) mogą pomóc w przewidywaniu, jak inni ludzie reagują na zachowania czy właściwości osoby badanej podobne do tych przejawianych w sytuacji wywiadu.
V. ANALIZA I INTERPRETACJA DANYCH Z WYWIADU
Sposób analizy i interpretacji wyznaczony jest w każdym przypadku przez cel diagnozy i przez teoretyczną orientację diagnosty.
1. Dane z wywiadu - przesłanki dla budowania twierdzeń diagnostycznych.
Dane z wywiadu to treściowe i formalne właściwości zachowania badanego w sytuacji kontaktu z psychologiem. Są one przesłankami wnioskowania psychologicznego.
Do tych przesłanek należą:
- treść wypowiedzi badanego
- treść wypowiedzi badanego w kontekście poprzedzającego ją pytania
- treść wypowiedzi w kontekście towarzyszących jej emocji
- formalne właściwości wypowiedzi badanego (obserwacja, że np. badany w swoich relacjach koncentruje się na pewnych
elementach opisu lub/i pewnych elementów unika, że przy określonym temacie wzrósł opór i napięcie badanego; modulacja
głosu)
- pozawerbalne zachowanie osoby badanej i właściwości jej wyglądu
- recypatia - wrażenie jakie osoba badana wywiera na diagnoście.
2. Metodologiczna „natura” danych z wywiadu:
- wieloznaczność danych z wywiadu
- moc przesłanek diagnostycznych w wywiadzie (są tym mocniejsze, w im mniejszym stopniu zachowanie badanego w trak-
cie wywiadu jest zdeterminowane przez sytuację badania).
3. Od danych do twierdzeń opisowych.
Nie należy budować twierdzeń diagnostycznych zbyt pochopnie. Pojedyncze przesłanki mogą być jedynie źródłem hipotez, które należy weryfikować na podstawie innych przesłanek. Wymaga to od diagnosty umiejętności „wyłuskiwania” z materiału tych wszystkich danych, które mogą i powinny być łącznie analizowane.
4. Od opisu do interpretacji.
Jakie źródła mają konflikty badanego z rodzicami? Jaką funkcje pełnia nerwicowe objawy badanego? - to przykłady pytań, na które nie można odpowiedzieć przez odwołanie się wyłącznie do danych z wywiadu. Na przykład orzekanie o źródłach konfliktu to poszukiwanie związków przyczynowych między obserwowanymi przejawami konfliktu a ustalonymi - na podstawie danych z wywiadu - współczesnymi lub przeszłymi okolicznościami.
5. Rola wiedzy i intuicji diagnosty.
Analiza i interpretacja materiału z wywiadu wymaga od diagnosty rozległej, „żywej” wiedzy metodologicznej i psychologicznej, tj. takiej wiedzy, której psycholog potrafi użyć.