Sarmatyzm - nurt światopoglądowy wywodzący się z epoki baroku z XVIII w, mówiący o niezwykłej roli narodu polskiego historii świata. Związany był z wiarą (że Polacy wywodzą się z plemienia sarmatów). Dwa oblicza sarmatyzmu: oświecony - rycerz bez skazy, na pierwszym miejscu stawiał miłość do ojczyzny; nieoświecony - urządza hulanki, swawole, dokonuje spustoszenia. Cechy charakterystyczne sarmatyzmu: misja narodu, kosmopolityzm (obywatel całego świata). Negatywne strony sarmatyzmu: ksenofobia - nie toleruje innych narodów, życie ponad stan, zgodnie z zasadą: zastaw się, a podstaw się, warcholstwo, pijaństwo, trwonienie majątku, zasada liberum veto, szlachcic sam sobie władcą, nie spełniający rozkazów królewskich „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”, złota wolność szlachecka. Pozytywne strony: dbanie o interesy państwa, uznawanie zwierzchnictwa króla, jedność narodu, honorowy, realistyczny, ideał, przekładający interesy państwa nade własne, doskonały wojownik.
TURPIZM - nurt w poezji nowoczesnej, opisywanie zjawisk brzydoty w tekstach lirycznych (w XXw) Estetyka brzydoty charakteryzuje się danymi środkami stylistycznymi: onomatopeje (wyrazy dźwiękonaśladowcze), wyliczenia, równoważniki, nagromadzenie, paralelizm składniowy (podobieństwo w konstrukcji zdań), epitety, innowierność
Jan Chryzostom Pasek - postać autentyczna, pamiętnikarz. Jego pamiętniki to relacje człowieka, który nie brał udziału w bitwach,
obserwator, opisuje czasy wojny z Danią, Potopie szwedzkim. Skupił się na wojnie z Danią - bardziej interesujące. Pamiętniki podzielone na 3 części: zapoznanie się, opis wojen, małżeństwo ze szlachcianką (osiada na wsi) Obraz szlachcica sarmackiego XVII w - zależało na łupach, najważniejsza była kultura polska, uważali się za oświeconych i inteligentnych niż byli.
Epistolografia - nauka zajmująca się badaniem stylu językowego i formy listów w danej epoce
Jan III Sobieski - najpopularniejszy, najpiękniej piszący epistolograf baroku. W „Listach do Marysieńki” pisze do swojej żony, nie wyraża dosłownie tego co się działo na wojnie lecz pisze w sposób delikatniejszy, list intymny, brak estetyki brzydoty, nie pisze, że tęskni bo jest dzielnym rycerzem, wstawki w języku francuskim (wyższość języka internacjonalnego), uporządkowany styl pisania, obiektywnie stara się opisać bitwę, mówi o tym co zrobił i zrobił, ale się nie przechwala, nie krytykuje przeciwników, rozsądny, używa środków stylistycznych: wyliczenia, język literacki - oficjalny, opis bitwy tylko stwierdzeniem.
Oświecenie - drogą do przebudowy starego świata miało być szerzenie wiedzy i oświecanie ludzkich umysłów. „Powrót myśli do świata rzeczy” . *myśl i rozum to najważniejsze idee, w Europie 1680r. - 1780r. Inne nazwy: niemiecka - wiek myśli, francuska - wiek światła, wiek filozofii, angielska - wiek/duch racjonalizmu. Wydarzenia historyczne: Wielka Rewolucja Francuska, Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, Ustalenie Konstytucji 3-go maja.
Kształtują się odrębne dziedziny nauki: filozofia, matematyka, chemia, biologia, medycyna, fizyka, ekonomia.
Powstają pierwsze stowarzyszenia oraz komisje edukacji.
Sytuacja polityczna krajów: FRANCJA - absolutyzm (ludwik XIV - król słońce; dzięki niemu rozwija się malarstwo i architektura) obalenie władzy królewskiej; obejmuje władzę dyrektoriat (zaczątek ustroju republikańskiego) - obalił go Napoleon i znów panował absolutyzm; ROSJA- cesarstwo - Piotr I, Katarzyna I, Piotr II, Katarzyna II - zakazane literatura i sztuka; ANGLIA - król + parlament (namiastka republiki) potęga kolonialna, rewolucja przemysłowo- techniczna
Odkrycia naukowe, wynalazki - termometr, klasyfikacja roślin, silnik parowy, lot balonem, powszechne prawo ciążenia, szczepionki, rachunek całkowy i różniczkowy, wzór chemiczny wody
Style w sztuce i literaturze: klasycyzm - (klasyczne starożytne formy), dążący do jasności, porządku i harmonii; wzorami do naśladowania są starożytni artyści: Homer, Horacy, Cyceron, czy stoicyzm, epikureizm; propaguje się tolerancję, prawo do wyrażania swoich poglądów, kult rozumu - jako wyznacznik wszystkiego, powraca się do klasycznych antycznych gatunków literackich: oda, satyra, hymn, bajka, poemat heroikomiczny, powiastka filozoficzna, komedia.
FILOZOFIA OŚWIECENIA - rodzi się z publicystyki, źródłami filozofii jako nauki są kawiarnie francuskie; rodzą się pewne nurty:
- racjonalizm(odrzuca autorytet wiary) myśliciele, głosili, że świat jest poznawalny, hasłem zawołanie Kartezjusza „Cogi to ergo sum” - „Myślę więc jestem” . Podstawowym źródłem poznania był rozum, który nie zna granic, za jego pomocą można wszystko wyjaśnić i zrozumieć, odróżnić to co istnieje, co jest widzialne za pomocą oczu i poznawanie z pomocą doświadczeń, odróżnia prawdę od fałszu
- empiryzm - opozycyjny do racjonalizmu, głównym źródłem wiedzy ludzkiej jest doświadczenie, świat można poznać tylko poprzez badanie i dążenie do prawdy.
- deizm - ( z łac. Bóg)Bóg jest stwórcą świata i stanowi przyczynę jego istnienia, Bóg nie ingeruje w losy świata ani natury, nie ma objawienia
- ateizm - (gr”bez boga”) pogląd odrzucający ideę wyższej siły, która stworzyła świat i nim rządzi, czyli brak wiary w Boga;
- utylitaryzm - pouczenie, istnieje tylko to co użyteczne
- krytycyzm - odwaga wyrażenia swoich poglądów na pewni
- humanitaryzm - zainteresowanie się kondycją człowieka w społeczeństwie, człowiek ma prawo do wyrażania swoich poglądów, wolności, szczęścia, poszanowania własnej godności,
- iluminizm - źródłem poznania jest Bóg i umysł ludzki; związane z poglądami św. Augustyna
- natura - świat przyrody, wszystko co naturalne jest piękne, byt człowieka określany przez naturę;
-fizjokratyzm - doktryna społeczno ekonomiczna zrodzona we Francji, mówi o tym, że podstawową częścią gospodarki jest rolnictwo, a człowiek powinien pracować w rolnictwie, bo wtedy realizuje hasło społecznego współżycia człowieka i natury;
- sensualizm - zdolny do odczuwania i zmysłowy, świat poznajemy poprzez zmysły, spostrzeżenia i odczucia
Immanuel Kant (1724-1804) filozof niemiecki, związany z Uniwersytetem w Królewcu, prowadził monotonny tryb życia, pedant; poglądy: dokonał przewrotu kopernikowskiego w filozofii (twierdził, że nie rzeczy kształtują ludzkie myśli, ale myślenie formułuje świat, przedmiotem poznania jest człowiek, bo jest wolny z natury, każda istota myśląca nosi w sobie prawo moralne i etyczne, moralność jest niezależna od religii, był szczęśliwy, bo prawo moralne jest w każdym, a niebo gwieździste nad nim, stworzył imperatyw kategoryczny ( zasada życia i postępowania) „Postępuj według takiej jedynie zasady, co do której mógłbyś równocześnie chcieć, aby stała się prawem powszechnie obowiązującym” Dzieła: „Krytyka czystego rozumu” „Uzasadnienie metafizyki moralności”
Agnostyka - pogląd negujący w części możliwość poznania tzw. prawdy obiektywnej tzn. jeśli ktoś poda argumenty, które mu wystarczają do poznania, ze pogląd jest prawdziwy to uwierzy.
Człowiek epoki oświecenia to: libertyn - wolnomyśliciele, którzy nie wierzyli w żądne kodeksy moralne, a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości, buntuje się przeciw kościelnemu trybowi życia
Ideał człowieka oświecenia - wykształcony wszechstronnie, zwolennik tolerancji, wierny w rozwój i postęp, przyczynia się so rozwoju nauki i oświaty, humanista wrażliwy na sztukę, kulturę oraz reguły klasyczne, akceptuje tylko zmiany, które przynoszą rozwój społeczny
Według Johna Locka - umysł ludzki wydaje sąd tylko o rzeczach, które widzi, dlatego rozum jest najwyższą i najważniejszą siłą poznawczą.
Powiastka filozoficzna - utwór napisany prozą, w którym fabuła potraktowana jest jako pretekst do przedstawienia jakiegoś poglądu lub idei.
Instytucje oświecenia - wpływają na filozofię oświecenie
- Biblioteka Braci Załuskich w Zamościu - w XVIII nazywana najwspanialszym polskim księgozbiorem, zapoczątkowała ideę Biblioteki Narodowej, twórcami są Józef i Andrzej Załuscy, po raz pierwszy otwarto w w 1747r pierwszą wyposażoną w przeszło 300tys książek, map i rękopisów, w 1771 Józef przekazał bibliotekę Rzeczypospolitej, opiekowali się nią jezuici, w 1774r zajęła się nią Komisja Edukacji Narodowej, w 1780r sejm uchwalił obowiązek przesyłania jednego egzemplarza każdej powstałej książce
- Collegium Nobilium (pierwsza nowoczesna szkoła polska).Działała w latach 1740-1832, Założycielem był Stanisław Konarski, szkoła dla młodzieży szlacheckiej, nauka trwała 8 lat. Wprowadzono zasady oświeceniowej pedagogiki, kładąc nacisk na nauki przyrodnicze, prawne… Nowa też była metoda nauczania oparta na logicznym myśleniu i łączeniu teorii z praktyką. Zadaniem Collegium było kształcenie świadomych obywateli i przygotowanie ich do pełnienia ważnych funkcji życia publicznego.
- Masoneria - sprzymierzeńcem króla w przeprowadzeniu reform stały się loże masońskie, na wpół tajne stowarzyszenia, gromadzące przedstawicieli szlachty, na której chciał się oprzeć monarcha. Masoni prowadzili działalność oświatową i dobroczynną, oddziałowy wali też na literaturę oraz publicystykę okresu Wielkiego Sejmu.
- KEN - powołana 1773r, przeprowadziła reformę szkolnictwa, stworzyła zasadę nauczania i wychowania, wprowadziła system edukacji patriotycznej, szkoły polskie wzorowane na szkołach zachodnich, były na poziomie światowym, najważniejsi działacze: Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj; osiągnięcia: wykorzystała majątek jezuitów i przekazała go na cele edukacyjne, rozwijała się Akademia Krakowska, Wileńska, szkoły elementarne stały się obowiązkowe, przedmioty wykładane w j polskim, nauczano gramatyki języka polskiego, etyki, rozszerzono program matematyki i przyrody;
- Kuźnica Kołłątajowska - grupa osób związana z Kołłątajem, która zaczęła funkcjonować w czasie sejmu czteroletniego, przygotowali naród na insurekcję kościuszkowską, cele: odrodzić Polskę chylącą się ku upadkowi, wprowadzić reformy polityczne, społeczne, oświatowe, doprowadzić do zmiany zakresu władzy królewskiej, skupić młodych ludzi wokół siebie
- „Monitor” (wyd. 1765-1785), wzorowana na angielskiej Spektator, czasopismo społeczno-polityczne, redagowane gł przez Krasickiego. Atakował zwyrodnienia kultury sarmackiej i występował w obronie czystości języka polskiego.
- „obiady czwartkowe”, czyli biesiady, na które król zapraszał do Pałacu na Wodzie poetów i publicystów, by dyskutować nad najważniejszymi problemami polityki i kultury polskiej
- Szkoła rycerska - 1765, założyciel: Poniatowski; prawdziwa kuźnia patriotyzmu i wiedzy. I komendat - Adam Czartoryski, wzorowana na szkole militarnej francuskiej, chłopcy od 8 roku życia (7klas); uczono: łaciny, francuskiego, fizyki, ekonomii, matematyki, geografii, fechtunku, jazdy konnej, obowiązywały ćwiczenia cielesne lub fizyczne; hymnem był tekst I. Krasickiego „ Święta miłości kochanej ojczyzny”
- Puławy - ośrodek kultury polskiego oświecenia, najbardziej popularne centrum życia kulturalnego i politycznego w epoce oświecenia. Opiekowali się nią Izabela Czartoryska i Adam. Pielęgnowano tam staropolskie, rycerskie tradycje. Organizowano tu przedstawienia teatralne, debaty, polowania, igrzyska myśliwskie, bale.
- Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych - powstało w 1775, wydawało podręczniki, opracowano I programy nauczania
- „Zabawy przyjemne i pożyteczne” - (1770-1777) czasopismo o profilu literackim, drukowano tam utwory oparte na wzorach literatury antycznej i oświeceniowej poezji europejskiej (ody, satyry, bajki, sielanki).
Ignacy Krasicki - najważniejszy twórca epoki oświecenia, Nan im się wzorowano, jego teksty recytowano, jego tekst mają charakter żartobliwy, jednak pod nim kryją się morały
Satyra - gatunek wywodzący się ze starożytności , ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska lub postaci, prezentuje rzeczywistość zdeformowaną.
Bajka - gatunek wywodzący się od legendarnego Ezopa. Bajka epigramatyczna (krótka, zwięzła, morał)i bajka narracyjna ( ma narratora, zarysowaną fabułę)
Poemat heroikomiczny - poemat wzorowany na eposie starożytnym, tematem jest jakieś wydarzenie mało ważne, małoznaczące, opisywane w taki sposób jakby decydowało o momentach przełomowych w historii ludzkości. Poemat jest parodią wielkich bitew, herosów i ich zachowania. Cechy poematu: parodie (humor słowny, sytuacyjny, postaci), zestawienie (potoczne wyobrażenie zycia z tym jak ono wygląda naprawdę), satyra.
Monachomachia (albo wojna mnichów)- pseudoteologiczny spór karmelitów i dominikanów, zakończoną homerycką bitwą na kufle pełne piwa; spór jest błahy, a opisany jak wojna o Troję. Najsłynniejsze cytaty, powiedzenia: „ zewnętrzna postać nie czyni natury”, „święta prostota”, „kto zwierzchnie sądzie, penie się oszuka”, „śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych” „starzy się boją a młodzi chcą wojny”
- Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. (cel dydaktyczny) Tytułowy bohater, wychowany w rodzinie sarmackiej, wyrusza z domu, by poznać świat. Po licznych przygodach, trafia na wyspę Nipu. Jej mieszkańcy dzięki rozumnym prawom, żyją spokojnie, pracowicie i szczęśliwie. Potrafią być bezwzględni w obronie ustalonego porządku. Przedstawiony przez Krasickiego ustrój państwa był utopią, niemożliwą do zrealizowania. . Metamorfoza życia ( z hulaszczego na człowieka domatora). Tekst nowatorski, bo jest pierwszą powieścią polską, przełom literacki w ukazywaniu rzeczywistości, wychodzi naprzeciwko czytelnikowi, głosi nowoczesne poglądy a pro po ustroju państwa.
Sentymentalizm - nazywamy prąd literacki, który rozwinął się w europejskim oświeceniu w opozycji do dominującego klasycyzmu. Był nastawiony na penetrację wewnętrznego, uczuciowego życia człowieka. Sentymentaliści głosili pochwałę czułości i prostoty, zachwyt nad pięknem natury. Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci. Nawiązywali do wzorów ludowej pieśni. Wysoko cenili prostotę formy. Tematem poezji sentymentalnej było wewnętrzne, subiektywne przeżycie - najczęściej miłość. (Franciszek Karpiński - poeta serca,)