Uczenie się esperanto

Doświadczenie wykazało, że ten, kto najpierw opanował znajomość esperanto, szybciej mógł nauczyć się innego języka obcego, - częściowo dlatego, że esperanto ze swoją regularnie powiązaną i logiczną budową - ułatwia zrozumienie gramatyki, częściowo zaś dlatego, że esperanto w przeważającej mierze zbudowane jest z międzynarodowych słów. 80% podstaw słownych zapożyczonych jest z łaciny oraz języka włoskiego, - pozostałe m.in. - z greckiego, rosyjskiego, niemieckiego i angielskiego. Powodem tego, iż znajomość esperanto ułatwia uczenie się innych języków jest fakt, że esperanto stwarza pozytywne nastawienie do procesu nauki języków obcych z uwagi na swoją nieskomplikowaną strukturę, dzięki której uczniowie już po kilku pierwszych tygodniach nauki esperanto, mogą prowadzić łatwe rozmowy w tym języku. Esperanto dzięki swojej przejrzystości i logice wywołuje u uczącego się specjalne odczucie dla obcego języka i jest też świetną bazą do jego opanowania.

Istnieje co najmniej 1 000 rodzin na całym świecie, które stosują esperanto jako swój język domowy. Rodziny te, powstały z reguły w wyniku spotkania się kobiet i mężczyzn (z różnych krajów i z różnymi językami ojczystymi), na konferencjach esperantystów.

Malvarma

Z uwagi na specyfikę budowy tego języka, nie potrzeba uczyć się tyle samo słów w esperanto, ile należy opanować w przypadku nauki innego języka obcego. Jeden i ten sam rdzeń słowa daje początek wielu innym słowom, poprzez dodanie przedrostka albo końcówki. Jeśli przykładowo dodaje się przed jakimś słowem - m a l -, to otrzymuje się przeciwieństwo jego znaczenia.

-ciepły =	varma.
-zimny =	malvarma.
-jasny =	lumo.
- ciemny =	mallumo.

Weźmy np. - polskie słowo - „r o d a k”. W języku esperanto zbudowane jest ono następująco:

sam(a)	= taki sam, równy	// wszystkie przymiotniki kończą się na „a”
land(o)	= kraj	// wszystkie rzeczowniki kończą się na „o”
ano	= mieszkaniec
samlandano	= rodak
samurbano	= osoba, z tego samego miasta	urbo = miasto
saminsulano	osoba, z tej samej wyspy	insulo = wyspa
samlingvano	= osoba, mówiąca tym samym językiem	lingvo = język

- pismo =skribo,	rzeczownik kończy się na „-o„
- pisać =skribi	czasownik kończy się na „-i„
- pisemnie =skribe	przysłówek kończy się na „-e„
- pisemny =skriba	przymiotnik kończy się na „-a„

Rzeczownik kończy się zawsze na -o

domo	dom
knabo	chłopiec
muziko	muzyka
skribo	pismo
hundo	pies

Przymiotnik kończy się zawsze na -a

granda	duży
juna	młody
skriba	pisemny

La jest rodzajnikiem określonym. Nie odmienia się go nigdy.

La hundo	ten pies	La hundo estas blanka (Ten pies jest biały).
La domo	ten dom
La knabo	ten chłopiec
La tablo	ten stół
La floro	ten kwiat

Rodzajnik nieokreślony nie istnieje.

hundo	pies, jakiś pies
domo	dom, jakiś dom

Przetłumacz:

ronda ringo	okrągły pierścień
rapida biciklo	szybki rower
forta kafo	mocna kawa
varma akvo	ciepła woda

Czasownik w formie bezokolicznika otrzymuje końcówkę -i

esti	być
vidi	widzieć
skribi	pisać

Liczebniki:

0	nul
1	unu
2	du
3	tri
4	kvar
5	kvin
6	ses
7	sep
8	ok
9	naux	(↓ Alfabet)
10	dek
11	dek unu
12	dek du
20	dudek
25	dudek kvin
100	cent
237	ducent tridek sep
1000	mil
1780	mil sepcent okdek

Czy potrafisz przetłumaczyć na język polski następujące słowa? Zakryj prawą kolumnę. Akcent pada zawsze na przedostatnią sylabę.

adreso	adres
aparato	aparat
biciklo	rower
butelo	butelka
dentisto	dentysta
doktoro	doktor
fakso	fax
floro	kwiat
fotelo	fotel
granda	duży
hospitalo	szpital
hotelo	hotel
hundo	pies
kafo	kawa
karoto	marchew
knabo	chłopiec
komforta	wygodny /-a/
papero	papier
pasporto	paszport
radio	radio
telefono	telefon
teniso	tenis
vino	wino

Więcej o metodzie budowy słów: z pomocą przedrostka albo przyrostka możma zbudować cały szereg słów pochodzących od rdzenia danego słowa. Stosując np. przedrostek: mal-, budujemy określenie o przeciwnym znaczeniu:

bona	dobrze
malbona	źle
longa	długi
mallonga	krótki
fermi	zamknąć
malfermi	otworzyć
pli	więcej
malpli	mniej
varma	ciepły
malvarma	zimny
varmo	ciepło
malvarmo	zimno

Z każdego rdzenia słownego w esperanto, można zbudować wiele nowych słów (zdarza się, że aż ok. 50 rozmaitych określeń), wyłącznie poprzez kombinację różnych przed- i -przyrostków. Końcówka -eg powoduje powiększenie albo nasilenie, natomiast końcówka -et powoduje zmniejszenie albo osłabienie. Podobnie można też np. z wyrazu domo (=dom) - zbudować domoj(=domy,- przez dodatek litery -j tworzymy liczbę mnogą), dometo(=mały domek), domego (=duży dom). Pordo = drzwi pordego = duże drzwi, pordeto = małe drzwiczki. Varma = ciepły, varmega = gorący, varmeta = letni.

Przedrostek re- określa: znowu, ponownie, jeszcze raz, z powrotem:

relegi	przeczytać ponownie (legi - czytać)
reveni	powrócić (veni - przyjść)

Przyrostek -id określa małe, nowonarodzone zwierzątko:

birdido	pisklę	(birdo - ptak)	porównanie w angielskim:	bird = nestling	nestling = pisklę
hundido	szczeniak	(hundo - pies)	porównanie w angielskim:	dog = puppy	puppy = szczeniak
catido	kociak	(cato - kot)	porównanie w angielskim:	cat = kitten	kitten = kociak

Przyrostek -in określa rodzaj żeński:

hundino	suczka
bovino	krowa	(virbovo - byk)

Ami oznacza „kochać”. Ten, kto nauczy się kilku przed- i -przyrostków, potrafi łatwo zbudować nowe słowa.

Amo	miłość	(rzeczownik kończy się zawsze na -o)
Amego	pasja	(-eg oznacza zwiększenie, nasilenie)
Amas	kocha	(-as oznacza czas teraźniejszy)
Ekamas	być zakochanym	(ek- oznacza rozpoczęcie czegoś lub krótkotrwałe dzałanie)
Ametas	kocha trochę, lubi	(-et oznacza zmniejszenie, osłabienie)
Amegas	kocha bardzo, ubóstwia	(-eg oznacza zwiększenie, nasilenie)
Malamas	nienawidzi	(mal- oznacza przeciwieństwo znaczenia)
Malametas	tnie lubi	(mal- oznacza przeciwieństwo, a -et mniejszenie, osłabienie)
Mi amas vin.	Ja kocham Ciebie.

Konsekwentne stosowanie przed- i przyrostków stanowi jedną z głównych zasad w esperanto. Ilość słów, których ktoś musiałby uczyć się, zmniejsza się drastycznie w momencie, kiedy zrozumie się na jakiej zasadzie buduje się nowe wyrazy.

Zaimki osobowe:

mi	ja
vi	ty
li	on
sxi	ona
gxi	ono
ni	my
vi	wy
ili	oni, one

Dodając końcówkę -a otrzymujemy zaimki dzierżawcze:

mia	mój
via	twój
lia	jego
sxia	jej
gxia	jego
nia	nasz
via	wasz
ilia	ich

mia dentisto	= mój dentysta
via letero	= twój (wasz) list

estas =	jest
sur =	na
en =	w
sub =	pod

La granda tablo estas ronda	Duży stół jest okrągły.
Estas varma kafo en la taso.	Ciepła kawa jest we filiżance.
En florvazo estas bela floro.	W wazonie jest piękny kwiat.

Rodzaje czasowników:

-i	bezokolicznik	skribi	pisać
-as	czas teraźniejszy	skribas	pisze
-is	czas przeszły	skribis	pisał, napisał
-os	czas przyszły	skribos	będzie pisał, napisze
-us	tryb warunkowy	skribus	napisałby
-u	tryb rozkazujący	skribu	pisz!

Mi sidas en komforta fotelo.	Siedzę w wygodnym fotelu.
Mi skribos	Będę pisać.

Przysłówek buduje się przez dodanie końcówki -e

rapide	szybko	(od przymiotnika: rapida - szybki)
skribe	pisemnie	od czasownika: skribi - pisać)

Liczba mnoga powstaje przez dodanie końcówki -j zarówno do rzeczownika, jak i do przymiotnika:

bela hundo	piękny pies
belaj hundoj	piękne psy
la knaboj estas junaj	chłopcy są młodzi

Podmiot, (objekt) - zostaje wskazany w zdaniu, przez dodanie końcówki -n do rzeczownika:

La knabo vidas la hundon	chłopiec widzi psa
La knabo vidas la hundojn	chłopiec widzi psy
La hundo vidas la knabon	pies widzi chłopca (również: La knabon vidas la hundo)

Stopniowanie:

pli	więcej
plej	najwięcej
bela	piękny /-a, -e/
pli bela	piękniejszy /-a, -e/
plej bela	najpiękniejszy / -a, -e/

Przysłówek również stopniuje się przez dodanie: pli albo plej

Rapide	szybko
Pli rapide	szybszy
plej rapide	najszybszy

Niż, aniżeli = ol

La hundo estas pli granda ol la cato.

Pies jest większy niż kot.

Dopełniacz powstaje przy użyciu: de

La hundo de la knabo

Pies chłopca.

Pytania: wszystkie pytania zawierają konkretny pytajnik, np.:

kio?	co?
kiel?	jak?
kiam?	kiedy?
cxu	stosuje się przy pytaniach, na które odpowiada się: „tak” lub „nie”.

Zaprzeczenie

Ne

nie.

Ne umiejscawia się bezpośrednio przed słowem, które ma stać się zaprzeczeniem:

Mi ne estas juna

Ja nie jestem młody.

W esperanto - pytanie zaznaczone jest zawsze przez konkretny pytajnik, w odróżnieniu od wielu innych języków, gdzie odpowiedni szyk wyrazów w zdaniu tworzy często pytanie.

Li estas knabo.	On jest chłopcem.
Cxu li estas knabo?	Czy on jest chłopcem?

Ktoś lub coś, co jest podmiotem w zdaniu - otrzymuje końcówkę -n.

Przetłumacz, proszę:

La knabo amas la hundon.	Chłopiec kocha psa.	(ami = kochać. -as = czas teraźniejszy).
La knabon amas la hundo.	Chłopca kocha pies.	(końcówka-n zaznacza wyraźnie, kto, lub co jest podmiotem zdania).

Oczywiście można też powiedzieć: La hundo amas la knabon = Pies kocha chłopca.

Powyższy przykład pokazuje wyraźnie, iż szyk wyrazów w zdaniu w języku esperanto - zasadniczo nie jest taki ważny.

Tylko w dwóch przypadkach - tzn. w mianowniku oraz w bierniku - dodaje się końcówkę -n. Szczególnie, kiedy w bierniku, do podmiotu dodaje się końcówkę -n, wtedy szyk wyrazów w zdaniu może być różnoraki.

Liczebników nie odmienia się.

Nie ma odmiany osobowej czasownika.

Alfabet

Jedna rzecz jest, niestety, trochę niewygodna w esperanto - a jest to 6 liter w alfabecie, które posiadają nad sobą znak - tzw.: „Cyrkumfleks” (znak, oznaczający przedłużenie lub intonację dźwięku). Znaki takie występują w wielu językach. (Różne znaki fonetyczne używane są w wielu językach , np. we francuskim ........... w niemieckim.... i w hiszpańskim....)

A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z.

a b c ĉ d e f g ĝ h ĥ i j ĵ k l m n o p r s ŝ t u ŭ v z.

W alfabecie esperanto nie ma liter: q, w, x, y.

Nie zalecam jednak używania wyżej wyszczególnionych sześciu liter, ponieważ jest to bardzo niewygodne, chociażby z tego powodu, że pisząc na komputerze, w języku esperanto, należałoby używać specjalnej klawiatury z tymi właśnie charakterystycznymi literami.

Osobiście uważam, że byłoby błędem wybierać na międzynarodowy, wspólny -taki język, w którym nie można by było pisać na standartowej klawiaturze. Wyjściem z tego dylematu jest zmiana pisowni tych sześciu liter, która już od pewnego czasu przyjęła się m.in. wśród użytkowników Internetu, a polega ona na dodaniu do : c, g, h, j, s, u - litery x - w zamian za stosowanie w/wym. Cyrkumfleksu. I tak np. krzesło nazywa się w języku esperanto: seĝo ; - w miejsce litery g z cyrkumfleksem ponad nią - piszemy gx - czyli segxo. Dodatek „x” do tych 6 liter spełnia tę samą funkcję, co cyrkumfleks ponad nimi.

Alfabet będzie po zmianie wyglądał następująco:

a b c cx d e f g gx h hx i j jx k l m n o p r s sx t u ux v z,
Litera „x” zmienia fonetykę tych sześciu liter.

Powyżej opisana sprawa jest jedynym minusem w języku esperanto, który z innego punktu spojrzenia ma wiele pozytywnych cech, dlatego powinniśmy zaakceptować go, albo wybrać inny język na wspólny, międzynarodowy, który nie ma tych kłopotliwych 6 liter. Na przykład: interlingua, język międzynarodowy, który również jest łatwy do opanowania i słownictwo jego pochodzi z szerokiego, międzynarodowego spektrum językowego. Należy jednak wziąć pod uwagę, iż 28 liter w alfabecie esperanto, zawsze wymiawia się w ten sam sposób. Jeśli ktoś potrafi prawidłowo je wszystkie wymówić, będzie on też potrafił bezbłędnie wymówić wszystkie słowa.

Przypuszczam, iż ta ostatnia forma alfabetu nie powinna nastręczać nikomu trudności w czytaniu lub pisaniu w języku esperanto. W wypadku, gdy esperanto zostanie jedynym, wspólnym językiem Unii Europejskiej, z pewnością zgodzą się wszyscy na to, aby używać jedynie x oznaczenia fonetycznego.

Ludwik Zamenhoff napisał: „Jeśli nasz język zostanie oficjalnie zaakceptowany przez rządy najważniejszych państw i owe rządy poprzez specjalne ustawy prawne zagwarantują Esperanto absolutnie pewną przyszłość i użytkownictwo oraz całkowitą ochronę przed wszelakimi osobistymi sprzeciwami; - wtedy powinien autorytatywny komitet,(wyznaczony przez wyżej określone rządy państw) wprowadzić - raz na zawsze - konieczne zmiany w fundamencie języka (jeśli to okaże się nieodzowne), lecz do tego momentu Fundamento de Esperanto musi pozostać niezmienione…”. (Jedyne, obowiązujące reguły dla esperanto znajdują się w broszurce Fundamento de Esperanto).

Napływ nowych słów do esperanto pochodzi z dwóch źródeł. Jedno z nich - to słowa narodowe, które uzyskały międzynarodową popularność i rozpowszechnienie, a drugie źródło - to sam język esperanto.

Zanim jakieś nowe słowo lub rdzeń słowny - zostaną zaakceptowane przez Lingva Komitato - muszą one pojawiać się zarówno w czasopismach, jak i w innej literaturze, a także muszą już być używane w codziennej, potocznej mowie.

W świecie esperantystów używa się m.in. „Plena Vortaro” (całkowicie ilustrowaną listę wyrazów). Lista wydana w 1966 roku zawiera 15 258 „haseł”. Każde hasło posiada opis swego znaczenia oraz wyjaśnienie, w jaki sposób można z tego rdzenia słownego tworzyć nowe wyrazy. Trudno jest przytoczyć dokładną ilość wyrazów, jakimi dysponuje esperanto, ale szacunkowo można przyjąć, że obecnie zakres słownictwa tego języka obejmuje ok. 107 000 słów. Dużo nowych wyrazów przybyło po roku 1965.

W języku esperanto wydanych zostało więcej niż 125 książek fachowych - z ponad 50 różnych dziedzin, tak jak np.: Filosofia, rzemiosło artystyczne, technika.

Siostra i szwagierka

Dzięki praktycznej metodzie tworzenia nowych słów w esperanto przez dodanie przedrostka lub przyrostka do wyrazu głównego - można uzyskać pokaźną ich ilość. I tak np.: bo- określa powinowactwo osób, spowodowane zawarciem związku małżeńskiego. Brat = frato. Siostra = fratino. Matka = patrino. Szwagier bofrato, Szwagierka bofratino, Teściowa bopatrino.

© Hans Malv, 2004

---