Dr L. Wieczorek PRAWO KARNE- wykład 2
I Zagadnienia kryminalizacji
Kryminalizacja- to uznanie przez ustawodawcę pewnych czynów za przestępstwa lub utrzymywanie przestępności pewnych czynów.
Opisowa nauka o kryminalizacji zajmuje się opisem i analizą zjawiska przestępczości jako fragmentu rzeczywistości społecznej ,a zwłaszcza ustaleniem jakie są powody kryminalizacji. Dzielimy je na:
racjonalne powody kryminalizacji - nastawione na osiągnięcie celu
irracjonalne powody kryminalizacji- emocjonalne
Zasady kryminalizacji
zasada subsydiarności prawa karnego- prawo karne nie powinno interweniować gdy inne rodzaje reakcji społecznej są wystarczające
wymagania dowodowe- chronić mają osobę niewinną przed skazaniem w procesie karnym
w razie wątpliwości co do kryminalizacji-należy opowiedzieć się za wolnością co do ograniczenia wprowadzonego nowym przepisem
II Źródła polskiego prawa karnego
1.Kodeks Karny- z 1997 roku, obowiązuje w Polsce od 1.09.1998 roku.
Dzieli się na trzy części :
ogólnej- zawierającej przepisy określające zasady odpowiedzialności karnej, reguły obowiązywania ustaw karnych, katalog, wykaz kar i środków karnych oraz zasady ich wymierzenia.
szczególnej-zawierającej przepisy o poszczególnych typach przestępstw (dyspozycja → sankcja)
wojskowej- zawierającej przepisy karne odnoszące się do żołnierzy
2.Przepisy karne zawarte są w tzw. ustawach dodatkowych:
w ustawach karnych szczegółowych KKS
w ustawach typu administracyjnego- które regulują pewną dziedzinę życia społecznego, ale zawierają także przepisy karne np. prawo budowlane, prawo wyborcze
3.Przepisy innych dziedzin prawa- często przy stosowaniu prawa karnego należy się odwoływać do przepisów innych dziedzin prawa np. prawa cywilnego, prawa rodzinnego, prawa gospodarczego
4.Konstytucja i umowy międzynarodowe-wszystkie przepisy prawa w tym karnego muszą być zgodne z konstytucją ( inaczej prawo karne musi odpowiadać standardom konstytucyjnym )
Umowy międzynarodowe- mogą formułować zobowiązania wobec państw stron by w określony sposób kształtowały swe ustawodawstwo lub zawierają tego rodzaju przepisy, których mogą być stosowane bezpośrednio.
5. Judykatura i doktryna- orzeczenia sądów nie są w Polsce źródłem prawa karnego ( nauka prawa karnego też ), ale wpływają one siłą swego autorytetu na kształt prawa karnego na jego wykładnię.
III Wykładnia prawa karnego
Wykładnia prawa- zespół czynności zmierzający do ustalenia znaczenia i zakresu stosowania wyrażeń języka prawnego.
Rozróżniamy:
językową
pozajęzykową ( systemową, celowościową, funkcjonalną)
lub
literalna czyli dosłowna
zwężająca
rozszerzająca
Wykładnia rozszerzająca i analogia ( podobieństwo) w prawie karnym jest nie dopuszczalna.
IV Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
wejście w życie- obowiązuje od momentu jej wejścia w życie, który to moment określa ona sama, np. „z dniem ogłoszenia” lub przez podanie daty.
W prawie karnym szczególnie istotne znaczenie ma instytucja tzw. vacatio legis, to jest okres między opublikowaniem ustawy a jej wejściem w życie. Ustanowieni takiego okresu jest konieczne dla zapoznania się obywateli z nowymi przepisami i dostosowaniem swojego postępowania do wymagań, jakie stawiają.Końcowy moment obowiązywania ustawy karnej jest na ogół określany w nowej ustawie regulującej tę samą problematykę , która w związku z tym uchyla ustawę obowiązującą uprzednio.
czas popełnienia przestępstwa - podstawową regułę określa art. 6 KK - „ Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany”
V Obowiązywania ustawy karnej pod względem czasu
Art. 4 § 1 KK stanowi, że stosuje się ustawę nową, chyba że ustawa obowiązująca uprzednio jest względniejsza dla sprawcy- tzw. zasada względności.
Zasada stabilności wyroków - wskazuje na to, że nowa ustawa w zasadzie nie wpływa na wyroki zapadłe przed jej wejściem w życie.
Wyjątki od niej:
gdy czyn za, który zapadł wyrok skazujący przestaje być zabroniony pod groźbą kary to wyrok ten traci moc tzn. nie kontynuuje się jego wykonania oraz następuje zatarcie wskazania z mocy prawa.
gdy wg nowej ustawy czyn objęty wyrokiem zagrożonym jest karą, której górna granica jest niższa od kary orzeczonej to karę obniża się do górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za taki czyn w nowej ustawie
gdy wg nowej ustawy czyn objęty wyrokiem nie jest już zagrożony karą pozbawienia wolności, a w poprzednio zapadłym wyroku karę taka wymierzono, wówczas karę wymierzoną zamienia się na grzywnę albo na karę ograniczenia wolności
VI Ustawy epizodyczne
Ustawy epizodyczne - to ustawy obowiązujące tylko przez określony czas w związku z nadzwyczajnymi sytuacjami np. wojna, klęska żywiołowa, KK na ten temat milczy.
VII Obowiązywanie ustawy pod względem miejsca i osób
Prawo każdego państwa samo reguluje zasięg swojego działania jest to suwerenne uprawnienie każdego państwa.
W polskim KK obowiązują następujące zasady :
zasada terytorialności - wg, której polską ustawę karną stosuje się do czynów na polskim terytorium lub na polskim statku powietrznym lub wodnym.
Wyjątek od tej reguły to instytucja przekazania- przejęcie ścigania. Polega on na tym, że w przypadku popełnienia pewnych przestępstw przez cudzoziemców wszczyna się postępowanie karne ale następnie przekazuje dowody i ewentualnie podejrzanego do państwa, które jest obywatelem.
zasada narosowości podmiotowej (zasada obywatelstwa)- obywatel polski odpowiada za wszelkie czyny popełnione za granicą, które są czynami zabronionymi wg prawa polskiego oraz wg prawa obowiązującego w miejscu popełnienia tego czynu, wymagana jest tzw. podwójna przestępność czynu np. w Polsce czynu bigamii.
zasada narodowości przedmiotowej ( ochronna) ograniczona- czyny popełnione przez cudzoziemców za granicą podlegają ustawie karnej polskiej w zasadzie tylko w tedy, gdy są przestępstwami skierowanymi przeciwko interesom RP, interesom obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej lub polskiej jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej .
zasada narodowości przedmiotowej ochronna nieograniczoną- w przypadku przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym, przeciwko polskim istotnym interesom gospodarczym, fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego, stosuje się polską ustawę karną bez względu na obywatelstwo sprawcy i bez ograniczenia warunku podwójnej przestępności.
zasada odpowiedzialności zastępczej - wskazuje, że w przypadku, gdy cudzoziemiec popełnia za granicą przestępstwo nieobjęte zasada ochronną ograniczoną ani zasadą ochronną nieograniczoną i jest ono zagrożone w polskiej ustawie karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności stosuje się ustawę karna polską pod warunkiem, że sprawca przebywa w Polsce i nie postanowiono do wydać.
zasada represji wszechświatowej( zasada uniwersalna)- która przewiduje stosowanie polskiej ustawy karnej do cudzoziemców i obywateli polskich w razie popełnienia przez nich przestępstw ściganych na mocy zobowiązania wynikającego umów międzynarodowych i gdy sprawcy przebywającego w Polsce nie postanowiona wydać, chodzi tu o przestępstwa, którym zainteresowana jest społeczność międzynarodowa jak np. ludobójstwo, terroryzm, zbrodnie wojenne, handel narkotykami itp.
VIII Moc prawna orzeczeń zagranicznych
Gdy zapada za granicą wyrok wskazujący to nie stoi to na przeszkodzie do ponownego skazania sprawcy w Polsce pod warunkiem, że ustawa polska ma zastosowanie w takim przypadku nie obowiązuje zasada powagi rzeczy osądzonej .
Wyjątek to sytuacja gdy Polska w inny sposób wyczerpała swoje prawo do ukarania sprawcy tzn. gdy w danej sprawie nastąpiła ekstradycja sprawcy, przekazała za granicę ściganie lub gdy przejęła wyrok zagraniczny do wykonania w Polsce.
IX Immunitety
Immunitety- oznaczają czasowe lub stałe wyłączenie możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności karnej pewnej kategorii osób z powodu popełnienia przez nich jakichkolwiek lub, niektórych przestępstw.
Wyróżniamy dwa rodzaje immunitetów:
immunitet formalny- czasowe wyłączenie możliwości wszczęcia i prowadzenia postępowania karnego, związany z pewną funkcją, przerywa bieg przedawnienia
immunitet materialny- trwały przysługujący osobą w związku z wykonywaniem przez nie zawodów.
X Nauka o przestępstwie
Przestępstwo- KK nie zawiera definicji przestępstwa jednakże analiza przepisów pozwala na skonstruowanie następującej definicji:
Przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.
Przestępstwo jako czyn człowieka- przestępstwem może być tylko czyn człowieka, osoby fizycznej ( w niektórych przypadkach również osoba prawna). Czyn czyli działanie lub zaniechanie, nie można karać za myśli, poglądy , przekonania, wiarę ,cechy fizyczne i cechy psychiczne.
Czyn zabroniony- przestępstwo musi być czynem zabronionym przez ustawę karną tzn. odpowiadać ustawowemu opisowi określonego typu przestępstwa. Opis ten skład się z elementów, które nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa, których występowanie musi być udowodnione, by można było przypisać sprawcy popełnienie określonego typu przestępstwa.
Znamiona dzielimy na:
opisowe (ostre)- czyli te, których stwierdzenie nie wymaga ocen, a ich zakres znaczeniowy jest stosunkowo wyraźny ( zwany też znamionami czasownikowymi )
ocenne ( nieostre)- czyli te, które wymagają przy ustaleniu ich występowania w czynie, posługiwania się różnego rodzaju ocenami art.156 KK- istotne oszpecenie.
Bezprawność czynu- fakt, że jakiś konkretny czyn wypełnia znamiona określonego typu przestępstwa nie przesądza jeszcze ostatecznie, że mamy doczynienia z przestępstwem, tak jest z reguły ale nie zawsze czyn ma być niezgodny z prawem - w ogóle, ale są wyjątki jaki np. ratowanie życia i zniszczenie mienia.
Wina- przestępstwem jest tylko czyn zawiniony ( nullum crimen sine culpa- nie ma przestępstwa bez winy) art. 1§ 3 KK- „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu”. Wina zachodzi w tedy, gdy sprawcy możemy postawić zarzut z popełnienia danego czynu. Przestankom winy tzw. stroną podmiotową przestępstwa, określona w art. 9 KK tzw. zamiar popełnienia przestępstwa 9 przy przestępstwach umyślnych ) albo lekkomyślnych lub niedbalstwo ( przy przestępstwach nieumyślnych ) te rodzaje winy nazywa się „ formami winy”.
Przesłanki negatywne winy - czyli okoliczności wyłączające winę to
niepoczytalność sprawcy
błąd
działanie na rozkaz
stan wyższej konieczności
wina w prawie karnym materialnym - jest personalną (zaadresowaną do konkretnej osoby ) zarzucalnością popełnionego czynu. Granice tej zarzucalności określa ustawa, ustanawiająca przesłanki winy i wskazując okoliczności wyłączające winę.
Teoria winy czyli rozważania na temat istoty winy można podzielić:
psychologiczne -( badania psychiatryczne)
normatywne-(cechy normy prawnej )
społeczna szkodliwość czynu - aby czyn zabroniony był przestępstwem musi być społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy ( poprzednik KK posługiwał się terminem społeczna szkodliwość czynu