Systemami wychowania muzycznego nazywamy takie programy, które w sposób konsekwentny określają cele, treści, formy, metody kształcenia, proponują programy przedmiotu „ wychowanie muzyczne” dla szkolnictwa i dla kształcenia nauczycieli, opierają się na określonych podstawach estetyczno - pedagogiczno - psychologicznych, i przez lata sprawdziły się w praktyce edukacyjnej. W związku z powyższym, systemami można nazwać rezultaty muzyczno-teoretycznej i praktycznej działalności Emila Jaques - Dalcroze'a, Karola Orffa , Zoltana Kodaly'a, Jamesa Mursella, Schinichi Suzuki ,
System Karola Orffa.
Karol Orff, niemiecki kompozytor i pedagog za źródło muzyki uważa mowę i ruch ( związany z nim gest oraz taniec ). Rozwinięta artystycznie muzyka wokalna jest jego zdaniem przedłużeniem mowy i wywodzi się z prymitywnego śpiewu opartego na naturalnym rytmie słowa, zaś muzyka instrumentalna przedłużeniem ruchu i gestu.
W programie Karola Orffa mowa i ruch jest podstawą kształcenia muzycznego dzieci i młodzieży. Ta prosta muzyka powstaje spontanicznie, nigdy nie jest odtwarzana, jest żywa, ponieważ w trakcie zajęć dopiero powstaje na zasadzie improwizacji. Drogą improwizacji powstaje rytm, zrytmizowana melodia, struktura wielogłosowa, instrumentalna, forma muzyczna, a także formy ruchowe i dramatyczno - muzyczne. Założeniem K Orffa jest by improwizacja była zorganizowana, podlegająca nie tylko prawu intuicji muzycznej, ale też pewnym przyjętym zasadom kompozycji np. zasadzie powtórzeń, wariantu, kontrastu, oraz form wariacji, ronda, kanonu.
Improwizacje rytmiczne i melodyczne, to proste np. rytmizowanie nazw kwiatów, drzew, imion, wierszy, śpiewanie tych zrytmizowanych tekstów według własnych pomysłów melodycznych. Twórczość uczniów to np. wszyscy uczestnicy zastanawiają się wspólnie jak można opracować prosta melodię, którą skomponował jeden z nich, jakie nadać jej tempo, dynamikę, dodać akompaniament, jak ten utwór zinstrumentować. Ta wzbudzająca maksymalna aktywność metoda „ wywoływania w dzieciach muzyki „ daje im radość i wpływa na rozwój pamięci, wyobraźni ogólnej i muzycznej.
Karol Orff wykorzystywał improwizację wokalną i instrumentalną. W skład instrumentarium Orffa wchodzą liczne instrumenty perkusyjne zarówno o określonej wysokości dźwięku ( dzwonki, metalofony, ksylofony ), jak i te o nieokreślonej wysokości dźwięku ( tamburyn, marakasy, bębny, kastaniety, klawesy, pudełka akustyczne, trójkąty itd. ) . K Orff poleca też flety proste, gitary, viole i wiolonczele. W sumie instrumentarium Orffa daje szeroką skalę, pełną chromatykę, interesujące brzmienie, różnorodne możliwości instrumentacji.
Odrębnym problemem jest materiał muzyczny, na którym opiera się cały proces umuzykalnienia. Na początek Orff proponuje pentatonikę. Stopniowo poleca przechodzenie do skali majorowej, następnie szeroko rozbudowanego systemu skal modalnych, które używa z towarzyszeniem burdonu i ostinata w akompaniamencie instrumentalnym.
Dzieło pedagogiczno - muzyczne Karola Orffa „ Schulwerk” ( Muzyka dla dzieci ), to zbiór kilkuset pieśni dziecięcych, starych pieśni i ballad niemieckich, tańców i utworów instrumentalnych. Są dla pasjonatów i kontynuatorów metody niemieckiego pedagoga wzorem układania melodii, burdonu, ostinata, kształtowania się formy i instrumentacji.
Ważne miejsce w metodzie Orffa ma ruch. Zajęcia zwykle rozpoczynają się od zadań słowno - rytmicznych prowadzonych zawsze w formie zabawy. Z mowy, naturalnego ruchu rodzi się muzyka instrumentalna. Chodzenie, klaskanie, bieganie, mówienie rytmiczne przechodzi w konsekwencji w czynności zorganizowane rytmicznie. W następnej fazie łączy się je z akompaniowaniem sobie do ruchu na instrumentach perkusyjnych. Przeżyte rytmy przenoszą dzieci na instrumenty mając wrażenie, że są świadkami narodzin muzyki.
Metoda Karola Orffa znalazła duże zastosowanie w szkole, terapii dzieci opóźnionych w rozwoju, niewidomych, chorych psychicznie i z zaburzeniami nerwowymi.
System Orffa upowszechnił się w wielu krajach. Dotychczas dokonano pełnej lub częściowej adaptacji tej metody w Argentynie, Australii, Brazylii, Danii, Francji, Grecji, Izraelu, Japonii, Meksyku, Holandii, we Włoszech... Polskie próby adaptacji tej metody są ciągle kontynuowane ,wiele elementów metodycznych weszło do podręczników muzyki.
System Emila Jaques - Dalcroze'a
Emil Jaques - Dalsroze'a, to szwajcarski kompozytor, pianista- improwizator i pedagog. Cele systemu kształcenia muzycznego zawarł we wstępie do „ Rytmiki” : „ Celem mego nauczanie jest doprowadzenie uczniów do tego, by mogli powiedzieć po ukończeniu studiów nie „ ja wiem;, ale „ ja odczuwam”, a następnie , by stworzyć w nich pragnienie WYPOWIEDZENIA SIĘ . Bo jeżeli czuje się silne wzruszenie, czuje się również potrzebę przekazywania go w miarę możliwości innym. Im więcej posiadamy życia, tym więcej będziemy roztaczać go dokoła. Każdy człowiek powinien mieć muzykę w sobie, a rozumiem ją w takim znaczeniu, w jakim była ujmowana przez Greków : to znaczy połączenie naszych władz umysłowych i psychicznych w zmienną symfonię spontanicznych uczuć, tworzonych, urabianych przez rytm, harmonizowanych przez świadomość”. Ten sposób myślenia był charakterystyczny dla całej twórczości i działalności E. J - Dalcroze'a.
System te obejmuje trzy działy : rytmikę , solfeż, improwizację.
Rytmika - to realizacja ruchowa rytmu muzycznego i innych elementów muzycznych, np. dynamiki, tempa, artykulacji dźwięków, budowy fraz i całego utworu muzycznego oraz wyrazu w muzyce.
Celem rytmiki było i do chwili obecnej jest kształcenie uważnej, skoncentrowanej postawy dziecka w oczekiwaniu na polecenia muzyczne i kształcenie szybkości - gotowości reakcji, a także kształcenie zdolności dysocjacji, to jest uniezależnienia od siebie ruchów obu rąk, obu nóg, rąk i nóg / rozwijanie aparatu mięśniowo - ruchowego, świadomości ciała i ruchu oraz podporządkowanie ich woli dziecka. Kształciła muzykalność; doświadczenie i następnie uświadomieni sobie zjawisk rytmicznych, dynamicznych, agogiki, artykulacji, formy muzycznej, a z tym wszystkim i wyrazu emocjonalnego muzyki.
Na rytmikę dalcrozowską składa się wiele rodzajów ćwiczeń :marsze w takt muzyki ( biegi, podskoki ), ćwiczenia rytmiczno- ruchowe na uświadomienie sobie różnych zjawisk metro-rytmicznych , ćwiczenia uświadamiające dynamikę, agogikę, artykulację; ćwiczenia oddechowo - odprężające; dysocjacyjne, ćwiczenia inhibicyjno -incytacyjne, słuchowe.
Ważnym elementem dalcrozowskiej rytmiki jest tak zwana plastyka.
Ścisła realizacja zadań rytmicznych jest tu zastąpiona ruchowo - przestrzenną realizacja dzieł muzycznych. Rytmice towarzyszy improwizacja fortepianowa prowadzącego zajęcia. Ma to ogromną wartość, gdyż między improwizującym nauczycielem a ćwiczącymi wytwarza się ścisły kontakt.
Drugi z członów tego systemu, to solfeż oparty na absolutnej metodzie kształcenia słuchu i na studium gam. W obrębie skali c1 - c2, autor ułożył dużą ilość ćwiczeń solmizacyjnych w różnych tonacjach z zastosowaniem bliskich i odległych modulacji. Zasady solfeżu Jaques - Dalcroze'a miały na celu wykształcenie sprawnego i świadomego myślenia muzycznego, opartego na rozwiniętym harmonicznie systemie tonalnym.
Trzeci człon systemu, to improwizacja. Dotyczyła ona jednak w tej metodzie wyłącznie improwizacji fortepianowej nauczyciela ,oraz twórczej atmosfery podczas zajęć.
Podsumowując tą metodę, należy pamiętać, że głównym założeniem było wykorzystanie muzyki do jak najpełniejszego rozwoju dziecka - fizyczno - ruchowego, intelektualnego, emocjonalnego, estetycznego oraz muzycznego. To wszechstronne wychowanie estetyczne, miało też uwrażliwić dzieci na różne rodzaje sztuki, w tym plastykę, architekturę, teatr.
System Zoltana Kodaly'a
Zoltan Kodaly, to węgierski kompozytor, dyrygent, etnograf, muzykolog i krytyk muzyczny. Zasadniczą formą wychowania muzycznego w tym systemie jest śpiew połączony z solfeżem i kształceniem głosu. Śpiew zapewnia najbliższy kontakt z muzyką , głos jest dla dziecka instrumentem pozwalającym najbardziej bezpośrednio i najgłębiej przeżyć „ reprodukowaną” muzykę. Śpiewanie pieśni według Kodaly'a jest źródłem przeżycia estetycznego. Warunkiem spełnienia tych możliwości śpiewu jest jednak jego poprawność, a nawet artystyczność ; przy wykonywaniu ćwiczeń solfeżowych, śpiewaniu pieśni jedno- i wielogłosowych zwraca się baczną uwagę na emisję głosu i muzykalność wykonania.
Charakterystyczna dla systemu Kodaly'a jest względna metoda solfeżu - kształcenie słuchu. Opiera się ona na kształceniu poczucia tonalnego : poczucia stopni skali - na początku toniki, następnie dominanty, subdominanty, a potem innych funkcji, poczucia modulacji i nowej toniki, poczucia stopni skal modalnych. Nieważne w tej metodzie jest nazywanie dźwięków, przy ich odczytywaniu głosem, zgodnie z ich absolutnym brzmieniem. Pierwszym stopniem niezależnie od tonacji, jest w solmizacji zawsze - do, drugim - re, itd. Na miejsce trudności w opanowaniu zasad muzyki - budowy skal i gam muzycznych, znaków chromatycznych itp. - wchodzi jedna - ciągła transpozycja, np. kwinta czysta do - sol zapisywana jest na pięciolinii, zależnie od tonacji, na różnych jej liniach i polach, czytać należy ją więc tak, jakby za każdym razem zapisana była w innym kluczu. W praktyce okazuje się, że względna metoda solfeżu jest dla dzieci znacznie łatwiejsza od absolutnej i szybko umożliwia sprawne czytanie nut głosem. Również poczucie rytmu szybko rozwija się przez stosowanie tak zwanych sylab rytmicznych . Ćwiczeniom towarzyszy zawsze troska o piękną emisję i o precyzję wykonania.
Podobnie jak system Orffa, system Kodaly'a ma charakter narodowy i stosowanie go na terenie innej kultury wymaga muzyczno - językowej adaptacji.
System Jamesa Mursella
James Mursell, to amerykański uczony, pedagog, psycholog muzyczny, który w swoich publikacjach kładł nacisk na znajomość psychiki dziecka i jej rozwoju. Analizując różne formy aktywności muzycznej dzieci i młodzieży, podkreślał niezbędny pluralizm form, ponieważ każda z nich prezentuje specyficzne właściwości kształcące. Nauczanie czytania z nut, solfeż prowadzony metodą względną Tonic - Solfa, traktuje Mursell jako podstawową formę, uzależniając od niej rozwój muzyczny dziecka.
Za podstawową formę ekspresji muzycznej uważa śpiew, uzasadniając z punktu widzenia psychologii muzyki i potrzeb dziecka niemożliwość zastąpienia go innymi formami.
Wiele miejsca poświęca również korzyściom jakie przynosi inna forma ekspresji muzycznej - gra na instrumentach. Używa do tego celu specjalnie konstruowane instrumenty dla dzieci wzorując się na instrumentarium Orffa.
Oddzielne rozważania poświęca roli rytmu i ekspresji ruchowej w rozwoju muzycznym. Obok kształcenia słuchu, kształcenie poczucia rytmu uważa za niezbędny warunek procesu umuzykalniania dzieci wskazując trzy sposoby rozwijania tej dyspozycji :
stosowanie rytmiki wywodzącej się od Jaques - Dalcroze'a,
używanie instrumentów perkusyjnych z powierzaniem im zadań rytmicznych,
rytmiczna notacja za pomocą różnych symboli.
Najwięcej miejsca poświęca słuchaniu muzyki, które powinno być integrowane z innymi rodzajami aktywności muzycznej oraz twórczości muzycznej dzieci.
System Schinichi Suzuki
Schinichi Suzuki, to wykształcony muzyk, kompetentny w dziedzinie psychologii i pedagogiki, jest twórcą systemu, który mógł rozpowszechnić się w Japonii, gdzie cierpliwość i precyzja jest cechą narodową.
Wprowadził w Japonii na masową skalę naukę gry na skrzypcach - maleńkich, większych, potem o naturalnej wielkości.
Najważniejszą zasadą jest nauka od bardzo wczesnego dzieciństwa. Pierwszym nauczycielem dziecka są rodzice, zwłaszcza matka. Pierwszy kontakt z muzyką i nauka gry na skrzypcach następuje w sposób naturalny, jak uczenie się mowy. Zasadą systemu jest też precyzyjnie przemyślany program nauki - stopniowanie trudności, metody kształcenia techniki skrzypcowej i muzykalności. Z biegiem czasu kompetencja rodziców nie wystarcza, małych uczniów przejmują już nauczyciele.