Psałterz puławski

Rękopis zawiera polski przekład psalmów, kantyków starotestamentowych oraz symbolu wiary św. Anatazego w formie modlitewnika.

Jest to iluminowany kodeks pisany na pergaminie, formatu szesnastki o rozmiarach 15,5x11,5 cm liczący 312 kart zdobionych inicjałami.Przeznaczony był dla osoby świeckiej lub duchownego świeckiego.

Miejsce i okoliczności napisania psałterza nie są bliżej ustalone. Cechy językowe zabytku wskazują, że jest on dziełem jednego pisarza, pochodzącego prawdopodobnie z południowej Wielkopolski lub pogranicza Wielkopolski i Małopolski. Czas jego powstania określa się na koniec XV lub początek XVI wieku.

Badania wykazały, że zabytek jest kopią starszego o co najmniej rękopisu, opartego na tym samym praźródle co Psałterz floriański.Różni się jednak podziałem psalmów. Psalmy podzielone są według dni i zawierają wskazówki dotyczące sposobu ich odmawiania. Do każdej pieśni dodane są objaśnienia wskazujące na związek treści psalmu z życiem Dawida.

Zbiór psalmów w roku 1533 był w posiadaniu rodziny Komorowskich i został ofiarowany nieznanej osobie przez Jana Komorowskiego. W roku 1617 modlitewnik należał do Jana Rębielińskiego na Rusi,a w XVIII w.znalazł się już w Puławach w Bibliotece Czartoryskich (stąd nazwa). Przez jakiś czas był w rękach Tadeusza Czackiego, który podal o nim pierwszą - lecz mylną wiadomość - jako o Psałterzu królowej Jadwigi.

Rekopis udostepniony został w przedruku homograficznym Adama i Stanisława Pilińskich, wydany w Poznaniu w 1880 roku nakładem Biblioteki Kornickiej.

Manuskrypt jest obecnie przechowywany w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie. Sygnatura rękopisu: 1269.

Bibliografia

1. Encyklopedia wiedzy o książce, Wrocław 1971

2. W. Wydra, W. Rzepka, Chrestomatia staropolska, Wrocław 1984

3. Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny. T. 2,Warszawa 1985

4. Średniowieczna proza polska, Wrocław 1959.

Psałterz floriański

Psałterz to wyraz pochodzenia łacińskiego oznaczający księgę Starego Testamentu zawierającą zbiór psalmów przypisywanych Królowi Dawidowi w XI w. p.n.e. Najstarszy zachowany polski przekład Psałterza pochodzi z końca XV w. i najprawdopodobniej był przeznaczony dla królowej Jadwigi. Dlatego też nazywany jest Psałterzem Jadwigi lub Psałterzem Floriańskim od opactwa św. Floriana w Austrii, gdzie rękopis był przechowywany.   Psałterz floriański. Kliknij, aby powiększyć Psałterz Floriański wykonany jest na pergaminie i liczy 301 kart, bogato zdobiony, był prawdopodobnie przeznaczony dla jakiejś wybitnej postaci. W wyposażeniu artystycznym odkryto monogram złożony z dwóch gotyckich liter "M" skrzyżowanych pod kątem prostym. Taki sam monogram odkryto na resztkach malowideł ściennych komnaty wawelskiej, zamieszkałej przez Jadwigę.   Domniemywa się, że inicjatorem powstania Psałterza floriańskiego był klasztor kanoników regularnych w Kłodzku, z którym Jadwiga i Jagiełło mieli związek fraternitalny. Natomiast osobliwości takie jak: wprowadzenie dwóch prologów i zakłócenie porządku w obrębie psalmów zmuszają szukać twórcy samego pomysłu wśród osób stojących dostatecznie blisko królowej na przykład Piotr Wysz biskup krakowski.  Psałterz floriański przedstawia jedną z dwóch redakcji przekładu Psałterza w średniowieczu, pomyślany był jako książka do nabożeństwa, jeśli nie indywidualnego, to w każdym razie nie oficjalnego. Uważa się, że ta książka o formacie małego folia 34,5 x 24,5 cm o ciężarze ok. 4 kg była przeznaczona do zbiorowych modlitw dworu. Oprawa kodeksu to deski powleczone tłoczoną ozdobnie skórą, pochodzi z drugiej połowy XVI w.   Zawiera 150 psalmów, poprzedzonych dwoma prologami i pisanych równolegle w trzech językach: łacińskim, polskim i niemieckim. Użycie trzech języków tłumaczy jego przeznaczenie dla osoby wszechstronnie wykształconej. Każdy psalm pisany był kolejno w trzech językach, stąd luki w wersach wypełniane ilustracjami, tak by cała kolumna tekstu na stronie była równa, a wszystkie wersy doprowadzone do brzegu.   Kaligrafii nie da się ściśle zlokalizować, analogii należy szukać nie tylko w Polsce ale i w krajach sąsiednich. Podobnie przedstawia się sprawa z wyposażeniem artystycznym, które o ile w najstarszej części jest ilościowo bardzo bogate o tyle jeśli idzie o jego poziom jest on w najlepszym wypadku średni. Przy obecności pierwiastków czeskich i włoskich iluminacja wykazuje ślady wpływów francuskich.   Wyposażenie artystyczne Psałterza w swym najbogatszym repertuarze obejmuje oprócz inicjałów wielkie inicjały z miniaturami, wstawki międzywierszowe, oraz wypustki roślinne na marginesach i między kolumnami pisma. Ta dekoracja występuje tylko w obrębie pierwszych 90 kart, przy czym stopień jej wykonania przedstawia się rozmaicie. Obok kart na których wykonana została w całości są inne, gdzie dekoracja zwłaszcza roślinna na marginesie i między kolumnami nie ma wykończenia, na których istnieje tylko w szkicu. Na karcie trzeciej na której zaczyna się tekst I. psalmu początkowe "B" ma postać dużego inicjału wpisanego we floryzowane czworokątne pole. Na karcie 59 znajduje się monogram - plecionka; podobnie jak na karcie 3.   Można wyłonić trzy fazy powstania rękopisu: I. Kończy się ze śmiercią królowej Jadwigi 17 VII 1399 r. tekst gotów do karty 188, iluminacja wykonana tylko częściowo. II. Wiąże się z Polską dla której było teraz aktualne kontynuowanie trójjęzyczności dzieła. Skromniejsze złocenia choć kosztowność wyposażenia wskazuje, że dalsza praca była podjęta z myślą o znanej osobistości np. Anna Cylejska. III. Dopisanie 16 kart tekstu i uzupełnienie niektórych miniatur i wstawek. Występuje dużo inicjałów gotyckich typu francuskiego.  Na początku XV w. Psałterz przewieziony został przez kanoników regularnych do Krakowa. W wyniku kradzieży dostał się w ręce kupca włoskiego od którego w 1557 r. nabył go za 7 soldów Bartłomiej Siess. W 1564 r. znalazł się w klasztorze kanoników regularnych w St. Florian pod Linzem, w Austrii. W 1931 r. został zakupiony przez Bibliotekę Narodową w Warszawie, gdzie znajduje się do dziś.

Literatura polskiego średniowiecza: 

Chronologia:
    W okresie pierwszym, przypadającym na wieki XI i XII, mamy do czynienia niemal wyłącznie z literaturą pisaną po łacinie. Pisaniem zajmują się na ogół cudzoziemcy, a proza dominuje nad poezją. Powstają głównie dzieła hagiograficzne (żywoty świętych) oraz kronikarskie (Kronika Galla Anonima). Pojawiały się też romanse rycerskie, ale wiemy o nich tylko z późniejszych przekazów. Twórczość rodzima przekazywana była ustnie. Pierwsze polskie słowa pojawiły się na piśmie w XII w. 

    W okresie drugim, w wiekach XIII i XIV łacina nadal dominuje, ale wśród pisarzy nią się posługujących coraz więcej jest Polaków (Kronika polska Wincentego Kadłubka). Rozwija się poezja liturgiczna. W drugiej połowie XIII w. w piśmie pojawia się coraz więcej słów polskich, a nawet zdań. W końcu tego wieku pojawił się zapewne pierwszy polski przekład Psałterza, a niewiele później powstały zachowane teksty Kazań świętokrzyskich i Psałterza floriańskiego. Zaczęto układać rodzime pieśni kościelne: być może już w końcu XIII w. powstała pieśń 
Bogurodzica. W kościołach głoszono kazania polskie, niekiedy zapisywane. Zarówno w Polsce jak i Europie Zachodniej był to okres swobodniejszej ekspresji artystycznej (gotyk), która w życiu codziennym znajdowała upust w karnawałowej twórczości erotycznej, niekiedy sprośnej i krytykowanej przez Kościół. Z drugiej strony niebywała zaraza, jaka w połowie XIV spadła na Europę, sprawiła, że jednym z ważnych tematów literatury stała się śmierć - nie jako abstrakcyjny koniec ziemskiego bytowania, ale konkretna, naturalistycznie oddana trupia rzeczywistość. 

    Okres trzeci, przypadający w przybliżeniu na wiek XV to już epoka "jesieni średniowiecza". Kruszą się już uniwersalizm, kolektywizm i symbolizm, tak typowe dla średniowiecza. W drugiej połowie stulecia pojawiają się już w polskiej literaturze wątki humanistyczne. W poezji - polskiej i łacińskiej - na uwagę zasługuje Władysław z Gielniowa, a w prozie, jeszcze łacińskiej, historyk Jan Długosz. Z polskiej twórczości poetyckiej, zwłaszcza świeckiej, zachowało się niewiele, choć była ona zapewne obfita ( z zachowanych utworów wymieńmy Satyrę na leniwych chłopów oraz O zachowaniu się przy stole Słoty). W prozie częsta była tematyka apokryficzna, a także tanatologiczna (Dialog mistrza Polikarpa ze Śmiercią). Tłumaczono też, czy raczej adaptowano, europejskie opowieści wychowawcze, historyczne i błazeńskie. 

Zabytki języka polskiego 

    Słowa, zdania, wreszcie utwory pisane po polsku w średniowieczu - to zabytki języka polskiego. Pozwalają zrekonstruować w pewnej mierze język średniowiecznych Polaków, a także śledzić rozwój polszczyzny. Należy odróżnić zabytki języka od zabytków (arcydzieł) literatury polskiej - te bowiem badamy nie tylko ze względu na język, lecz i treść, kompozycję, przesłanie. Są zarazem zabytkiem języka - ale i czymś więcej. 

Dokumenty, w których pojawiały się pierwsze nazwy polskie:

IX wiek - "Geograf Bawarski", anomimowa notatka, w której mowa o plemionach słowiańskich, w tym polskich.

X wiek - Dagome iudex, dokument Mieszka I dla papieża Jana XV, określający m.in. granice ówczesnej Polski. Pojawiają się nazwy Schignense (zapewne Gniezno), Prusy, Ruś, Kraków, Alemura (zapewne Ołomuniec), Milsko (Górne Łużyce), Odra.

XI wiek - Kronika Thietmara, niemieckiego biskupa (975-1018), który w swej kronice zawarł wiele informacji dotyczących Polski.

XII wiek - Bulla gnieźnieńska - aż 410 wyrazów polskich!

XIII wiek - Księga henrykowska - pierwsze zdanie polskie : “daj ać ja pobruszę a ty poczywaj”, miał powiedzieć czeski chłop Bogwał do żony mielącej na żarnach. ( W oryginalnym tekście jest "poziwai", więc może raczej powinno się czytać "podziwaj", co przypomina czeskie i słowackie "podiwaj - popatrz".

XIII wiek (II połowa) - Bogurodzica - cały tekst (utwór) w języku polskim.

XIV wiek -Psałterz floriański (polski przekład psalamów), Kazania świętokrzyskie ( zbiór kazań w języku polskim).

XV wiek - Kazania gnieźnieńskie, Psałterz puławski, Biblia królowej Zofii.

XV wiek - utwory: O zachowaniu się przy stole, Legenda o św. Aleksym, Lament świętokrzyski.

---