PIENIĄDZ - POCHODZENIE, LOSY,
WSPÓŁCZESNE FUNKCJE PIENIĄDZA.
Zrozumienie zasad funkcjonowania współczesnego banku, krajowego
i międzynarodowego systemu bankowego, makro i mikroekonomicznych zależności między gospodarką pieniężną a realną sferą wytwarzania dóbr i świadczenia usług oraz całokształtu krajowych i międzynarodowych stosunków finansowych wymaga poznania natury pieniądza oraz zasad polityki pieniężnej. Czym jest pieniądz,
w jakich formach występuje, co określa jego wartość, w jaki sposób banki tworzą
pieniądz i jaka ilość pieniądza jest w gospodarce niezbędna dla jej sprawnego
funkcjonowania. To podstawowe pytania, na które należy odpowiedzieć.
Zagadnienia te ważne są z dwóch powodów. Po pierwsze, niezwykle dynamiczny rozwój elektroniki i informatyki sprawił, że coraz częściej spotkać można opinie o szybkim zlikwidowaniu z życia gospodarczego pieniądza w postaci gotówki, aż po całkowite zastąpienie jej najrozmaitszymi postaciami pieniądza bezgotówkowego. Wygoda posługiwania się nowymi postaciami pieniądza, szybkość jego przekazywania( rozliczeń) oraz bezpieczeństwo przeprowadzanych transakcji każą przypuszczać, że w istocie oczekiwać można w niedalekiej przyszłości poważnych zmian
w dokonywaniu rozliczeń pieniężnych, a nawet organizacji całego systemu bankowego. Po drugie, następujący w niespotykanej dotąd skali proces globalizacji rynków pieniądza i kapitału, powoduje pojawienie się różnorodnych innowacji finansowych, dostosowujących bankowość do zmian w handlu światowych, międzynarodowych stosunkach walutowych oraz nowych formach prowadzenia gospodarki finansowej przez podmioty gospodarcze, czy wreszcie potrzeb finansowych ludności.
W przeciwieństwie do współczesnych, społeczeństwa prymitywne w ogóle nie posługiwały się pieniądzem, ponieważ nie zajmowały się handlem. W warunkach prowadzonej przez nie gospodarki naturalnej, wszystkie wytwarzane dobra przeznaczane były na własne potrzeby, rodziny lub wspólnoty plemiennej. Również handel początkowo odbywał się bez użycia pieniądza, w ramach tzw. systemu barterowego, to jest wymiany towar za towar. Wyprodukowane nadwyżki towarów ponad potrzeby rodziny czy wspólnoty plemiennej wymieniano na inne, których w jej obrębie nie wytwarzano. Obecnie jeszcze niektóre kraje w obliczu trudności
gospodarczych i związanych z nimi problemami regulowania bieżących zobowiązań, utrzymują z konieczności tego rodzaju stosunki wymienne. Zwłaszcza w zakresie wymiany towarowej z zagranicą. Pieniądz nie jest więc nieodłącznym elementem utrzymywania stosunków ekonomicznych pomiędzy ludźmi, choć współcześnie wydaje się w tej roli niezastąpiony.
Aby dany towar mógł stać się pieniądzem, a dokładniej - pełnić funkcję
pieniądza, musiał łączyć w sobie co najmniej cztery cechy:
Podaż pieniądza musi być ograniczona - wszystko, co występuje
w nieograniczonej ilości, nie ma ekonomicznej wartości i nie może służyć jako pieniądz.
Pieniądz musi być podzielny - pieniądz musi być podzielony na małe jednostki bez straty na wartości, aby nie było problemów z dokonywaniem
zarówno małych, jak i dużych płatności.
Pieniądz musi być łatwo przenośny - pieniądz powinien być wygodny
w użyciu i łatwy do przenoszenia. Powinien sprawiać, że zawieranie nawet dużych transakcji nie powinno być z tego powodu uciążliwe. Nie bez
znaczenia są tu używane w poszczególnych krajach rozmiary banknotów. Nie powinny być one ani zbyt małe ani zbyt duże.
Pieniądz powinien być trwały i stabilny - pieniądz stabilny to taki, który reprezentuje względnie stałą wartość, gdzie rozdzielenie w czasie transakcji sprzedaży od transakcji kupna nie powoduje strat. Dla utrzymania wysokiej stabilności niezbędne jest utrzymywanie na odpowiednim poziomie podaży pieniądza. Przez trwałość rozumieć tu będziemy wysoką jakość jednostek
pieniężnych. Trudno uznać za trwały rdzewiejący bilon czy łatwo ulegające zniszczeniu pieniądze papierowe. Cecha ta obejmuje również zabezpieczenia przed fałszowaniem pieniędzy.
W miarę upływu czasu, towary powszechnego użytku, jak: muszle, bydło, skóry, kamienie itp. przestały pełnić funkcję pieniądza i zostały zastąpione metalami. Na początku były to metale nieszlachetne, takie jak: żelazo, miedź, brąz, a później dopiero złoto i srebro. Nie ma pewności, kiedy po raz pierwszy użyto w transakcjach takiego pieniądza. Najstarsze informacje o tym wydarzeniu pochodzą ze starożytnej Mezopotamii( dziś południowy Irak), sprzed 4500 lat. W owym okresie pieniądzem były na przykład: pierścienie, kawałki stopionego srebra itp., płatności dokonywano złotem lub srebrem (także innymi metalami) o określonej wadze i dowolnym
kształcie.
Pełnowartościowe monety kruszcowe, które z czasem upowszechniły się
w obiegu jako bardziej „znormalizowany” środek płatniczy były pieniądzem
obiegowym i towarowym jednocześnie. Wartość płatnicza jednostki pieniężnej monety odpowiada wartości towarowej zawartego w niej kruszcu. Dopuszczano tylko odjęcie od wagi kruszcu pewnego ubytku na pokrycie kosztów bicia monety. Gdy
w obiegu znajdowały się jednocześnie monety złote i srebrne, system walutowy
zwany był bimetalizmem. Jeśli prawnie zostałby ustalony w tym systemie stosunek wartościowy pomiędzy monetami srebrnymi a złotymi, to można by powiedzieć
o istnieniu systemu waluty podwójnej. Jeżeli stosunek wymienny tych walut kształtowałby się na wolnym rynku, to wówczas istniałby system waluty równoległej. Jeżeli w warunkach bimetalizmu zmienia się stosunek wartościowy ilości złota
i srebra zawarty w równowartych monetach złotych i srebrnych lub też, gdy zmniejsza się zawartość kruszcu w monecie złotej lub srebrnej przy jednoczesnym utrzymaniu w obiegu monet o wyższej zawartości kruszcu, wówczas zaczyna działać prawo Greshama - Kopernika.
W warunkach istnienia bimetalizmu pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy. Oznacza to przykładowo, iż monety o relatywnie wysokiej zawartości kruszcu są wycofywane z obiegu i tezauryzowane, a w obiegu pozostają monety o tej samej wartości nominalnej, lecz mniejszej zawartości kruszcu. Pieniądz lepszy w wyniku
tezauryzacji staje się środkiem przechowywania wartości lub odpływa z kraju jako preferowany przez zagranicznych dostawców towarów.
SYSTEM WALUTY ZŁOTEJ
W wyniku ewolucji system dwuwalutowy przekształcił się w drugiej połowie XIX w. w system waluty opartej wyłącznie na złocie. Upowszechniło się także przekonanie o jego sprawnym funkcjonowaniu do momentu, gdy bank emitujący pieniądz będzie zdolny w każdej chwili wymienić na złoto wszystkie formy tego pieniądza w postaci banknotów, bilonu oraz pieniądza bezgotówkowego, według prawnie ustalonego parytetu złota. System waluty złotej, w porównaniu z innymi systemami pieniężnymi, charakteryzowała duża stabilność w obiegu wewnętrznym
i międzynarodowym, wyrażająca się w stosunkowo niewielkich zmianach cen, co głównie stwarzało poczucie pewności działania podmiotom gospodarczym. Proces zastąpienia złota innymi formami pieniądza rozpoczął się na początku XX
w.
i nazwany został demonetaryzacją lub też ekonomizacją złota. Całkowita jego likwidacja nastąpiła w czasie pierwszej wojny światowej, kiedy zawieszona została wymienialność banknotów na złoto.
TEORIA BANKOWA
Przedstawicielami teorii bankowej byli Anglicy: T. Tooke, J. Fullarton
i J. Bendixen. Wg nich nie ma ścisłego związku między ilością pieniądza, a ilością złota. Ruch złota jest powodowany nie tylko zmianami poziomu cen, ale również innymi czynnikami, np. międzynarodowymi ruchami kapitałów lub deficytem bilansu handlowego. O ilości pieniądza w obiegu decyduje poziom cen, a nie wielkość emisji. Jeśli ceny są wysokie to rośnie poziom kredytów, a rezerwy maleją. Nie może dojść do nadmiernej emisji pieniądza papierowego, gdyż „potrzeby handlu” będą
automatycznie regulowały ilość banknotów w obiegu i nadmiar będzie zwrócony do banku jako zbędny. Niepotrzebna jest więc regulacja emisji banknotów w stosunku do kruszcu.
TEORIA KRUSZCOWA
Twórcą teorii kruszcowej był D. Ricaro. Zgodnie z założeniami teorii poziom cen w gospodarce zależy wprost proporcjonalnie od ilości pieniądza w obiegu.
W ślad za wzrostem ilości pieniądza w obiegu, przy danym wolumenie dóbr i usług, rosną ceny i na odwrót. Natomiast poziom cen wpływa z kolei na import i eksport
towarów. Jeżeli ceny w kraju są wysokie, to eksport maleje a import rośnie. Powstający wskutek tego procesu deficyt bilansu wymiany z zagranicą powoduje odpływ złota z kraju, a w dalszej kolejności zmniejszenie obiegu banknotów. Co
w następstwie przyczynia się do spadku cen, który z kolei stymuluje eksport
i zapewnia powrót do równowagi bilansu handlowego.
SYSTEM WALUTY KIEROWANEJ
We współczesnych systemach pieniężnych nie występuje bezpośredni
związek między zasobami złota a emisją pieniądza w postaci banknotów czy bilonu. Nie oznacza to jednak, że banki centralne nie gromadzą rezerw złota. Od 1974 r. banki centralne kupują i sprzedają złoto po cenach, jakie kształtują popyt i podaż na rynku. Złoto wycenione na rynku mogłoby być traktowane jako towar, gdyby nie fakt, że w dalszym ciągu jest istotnym składnikiem światowych rezerw walutowych.
Rezerwy te są z reguły zamrożone, do rzadkości należą bowiem sytuacje, w których złoto używane jest do regulowania zobowiązań z tytułu zobowiązań międzynarodowych. Na gruncie tych spostrzeżeń powstała normalistyczna teoria pieniądza, która upatruje istoty pieniądza w jego abstrakcyjnej wartości, powszechnie akceptowanej społecznie. Nie jest przy tym istotne, jaką postać materialną pieniądz przybiera - muszli, kawałka metalu czy też papieru. Ważne jest jedynie aby występował on rzadko oraz budził powszechne zaufanie, co w żadnej mierze nie musi wynikać z wartości materiału, z którego pieniądz wykonano.
Pieniądz współczesny, niezależnie od swojej zewnętrznej postaci i systemu gospodarczego w którym obiega, jest prawnie określonym i powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym, mogącym wyrażać, przekazywać i przenosić wartość, która związana jest z wartością produktu społecznego kraju emitenta.
W praktyce sposób wprowadzania pieniądza do obiegu oraz rozmiary emisji zależą od ustroju pieniężnego kraju. Ustrój pieniężny kraju jest ustalony przez ustawę o Banku Centralnym( w Polsce - ustawa o Narodowym Banku Polskim) oraz inne akty prawne dotyczące systemu pieniężnego. Ustrój pieniężny( monetarny) reguluje stopień autonomii banku centralnego od rządu i instytucji państwowych, jego kompensację oraz cele i narzędzia realizacji polityki pieniężnej. Powszechnie w roli pieniądza występują dzisiaj niewymienialne na złoto znaki pieniężne, co powoduje stosowanie wyłącznie funkcjonalnego podejścia dla określenia jego istoty.
Pieniądz współczesny pełni w gospodarce następujące funkcje:
Miernika wartości - wyrażana jest w nim wartość towarów i usług; wartość towaru wyrażona w pieniądzu to cena - kiedy wszystkie dobra i usługi mają ceny pieniężne, łatwo jest mierzyć wartość jednej rzeczy w przeliczeniu na inne - porównujemy ich ceny. Pełniąc funkcję miernika wartości pieniądz występuje idealnie, co oznacza, że producenci dla wyrażenia wartości swoich towarów w pieniądzu nie muszą w danej chwili posiadać pieniędzy,
w wyobraźni porównują swoje towary do pieniądza i określają ich wartość.
Środka cyrkulacji (wymiany) - każdy produkt może być sprzedawany (wymieniony na pieniądze), a za pieniądze może być kupiony każdy towar. Dlatego też pieniądz spełnia tę funkcję pośrednicząc w wymianie towar - pieniądz - towar (T - P - T) i występuje realnie, ponieważ uczestniczy
w przekształcaniu form własności jako pośrednik. Użycie pieniądza umożliwia rozerwanie łańcucha wymiany na T - P ... P - T, co pozwala rozdzielić wymianę w czasie i w przestrzeni.
Pieniądz spełniający w odpowiednim stopniu funkcję środka wymiany musi charakteryzować się pewnymi właściwościami, a więc cechami, które zapewniają mu powszechną akceptowalność. Są to takie cechy jak:
Środka płatniczego (środka regulacji zobowiązań) - funkcję tę pieniądz pełni wówczas, gdy sprzedaż towarów i usług oddzielona jest w czasie od przekazania równowartości w pieniądzu. W wymianie towarowej wiele transakcji dokonuje się bez użycia pieniądza jako środka cyrkulacji (wymiany). Odbiorca otrzymuje towar, a producent otrzymuje od niego pieniądze
w terminie późniejszym. Są to tzw. Transakcje kredytowe, w których pieniądz pojawia się w momencie dokonania transakcji tylko jako miernik wartości, natomiast nie występuje realnie, tj. jako pośrednik wymiany. Pieniądz realny pojawia się później, w momencie regulowania przez dłużnika jego zobowiązań z tytułu transakcji kredytowych. Występuje on wówczas w innej funkcji, jako środek regulowania zobowiązań, a nie jako środek wymiany.
Środka tezauryzacji (gromadzenia skarbu) - ludzie nie wydają całych
swoich dochodów, część pozostawiają do rozdysponowania w przyszłości (oszczędzają). Dlatego też w tej funkcji pieniądz występuje wówczas, gdy zostanie wycofany z procesu cyrkulacji (obiegu). Aby pieniądz w sposób satysfakcjonujący pełnił tę funkcję, musi mieć stabilną siłę nabywczą.
Pieniądza światowego - jeśli dana jednostka pieniężna pełni cztery wyżej wymienione funkcje na rynku międzynarodowym, to pieniądz ten pełni rolę pieniądza światowego.
"Ostatnie lata przyniosły burzliwy rozwój nowego rodzaju pieniądza, a mianowicie pieniądza bezgotówkowego (skrypturalnego) zwanego również bankowym. Jest to pieniądz występujący w formie zapisów na rachunkach depozytowych w bankach. Wpłacając pieniądze do banku, bank zaciąga wobec nas dług. Przy pomocy tych pieniędzy możemy regulować nasze zobowiązania wystawiając odpowiednie czeki, które bank zobowiązany jest realizować. Czeki te są powszechnie akceptowane,
a więc stają się pieniądzem. Czeki to tylko jedna z form pieniądza bankowego.
Ich bogactwo jest coraz większe."
Obecnie w wielu krajach funkcjonuje pieniądz elektryczny, który jest zespołem znaków na karcie magnetycznej, przekształcanych za pomocą impulsów elektrycznych zawierających zakodowane informacje. Przy tym pieniądzu rachunki bankowe znajdują się w pamięci komputera, zaś formy rozliczeń dokonywane są za pomocą kart magnetycznych.
Pieniądz jako miernik wartości, sam w sobie wartości mieć nie musi lub też może mieć ją w niewielkim stopniu. Przykładem w tym zakresie mogą być współczesne banknoty, których koszty produkcji są niewspółmiernie niskie w stosunku do wartości nominalnej na jaką opiewają. Choć określony przedmiot sam w sobie nie musi mieć jakiejkolwiek wartości by mógł być pieniądzem, to można w jego jednostkach wyrażać wartość(ceny) wszystkich innych towarów.
Pojawienie się pieniądza pozwoliło mierzyć ceny wszystkich dóbr, określić wzajemną relację wartości tych dóbr oraz konstruować system cen. Pieniądz pozwolił zatem na przejście od systemu cen względnych(relatywnych) do systemu cen absolutnych. Z pojęciem pieniądza jako środka wymiany należy łączyć likwidację przymusu podwójnej lub wielokrotnej zbieżności przy wymianie towarów
i świadczenia usług. Relacja, wymiana: towar - towar - towar itd., została zastąpiona relacją : towar - pieniądz - towar - pieniądz itd. Po prostu, dzięki umowie, iż „dobro pośrednie” czyli pieniądz, jest przyjmowane jako zapłata przy wymianie na inne dowolne dobro, znacznie obniżają się koszty dokonywania różnych transakcji gospodarczych.
SPIS TREŚCI
LITERATURA
D. Begg, S. Fisher, R. Dornbush, Makroekonomia, PWE, Warszawa 1999
Z. Nowak, E. Krakowińska, Z. Skrzypczak, T. Zalega, Makroekonomia, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Koźmińskiego, Warszawa 2001/2002
Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W. Cabana, Absolwent, Łódź 1998
T. Zalega, Leksykon ekonomii, Wydawnictwo WSHE, Łódź 2001
P. A. Samuelson, W. D. Nordhaus, Ekonomia, PWN, Warszawa 1997
R, E. Hall, J. B. Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, PWN, Warszawa 1999
A. Z. Nowak, E. Krakowińska, Z. Skrzypczak, T. Zalega, Makroekonomia, Wydawnictwo WSPiZ im. Leona Kożmińskiego, Warszawa 2001/2002
Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W. Cabana, Absolwent, Łódź 1998
Ekonomia, Praca zbiorowa pod redakcją W. Cabana, Absolwent, Łódż 1998
T. Zalega, Leksykon ekonomii, Wydawnictwo WSHE, Łódź 2001
STRONA - 4 -