TERAPIA LOGOPEDYCZNA
Sprawne posługiwanie się językiem ojczystym jest podstawą sukcesów szkolnych, a potem zawodowych. Praca nad mową to nie tylko systematyczne ćwiczenia (gdy jest taka potrzeba), to nieustanne zwracanie uwagi na to, jak dziecko mówi, to życzliwe i cierpliwe tłumaczenie, chwalenie go za ładnie wyrecytowany wiersz czy zaśpiewaną piosenkę.
Prawidłowy rozwój mowy uwarunkowany jest właściwym rozwojem intelektualnym, fizycznym i emocjonalnym ale pamiętać należy o tym, iż mowa rozwija się tylko poprzez kontakt werbalny z drugą osobą drogą naśladownictwa.
Większość dzieci zaczyna mówić poprawnie we właściwym czasie. U innych mowa pojawia się z opóźnieniem ale ich wymowa jest prawidłowa. Bywają też takie dzieci, które zaczynają mówić we właściwym czasie ale nieprawidłowo.
Ze złożoności problemu „mowy” zdajemy sobie sprawę dopiero wówczas, gdy ta pozornie „błaha” ludzka umiejętność staje się przyczyną zmartwień, głębokich przeżyć, cierpień i trudności w porozumiewaniu się.
O wadach (defektach) wymowy można mówić wtedy, gdy odbiega ona od normy fonetycznej ogólnie przyjętej w danym języku. Wady te obejmują szeroką gamę odchyleń od tej normy, poczynając od drobnych nieprawidłowości w realizacji poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady, które utrudniają kontakt z otoczeniem. Należy odróżnić wady wymowy od nieukończonego rozwoju mowy, który charakteryzuje się wymową właściwą dla wcześniejszych okresów życia dziecka. Nie wolno zatem mylić wad wymowy z jej niedojrzałymi, rozwojowymi formami, jak też dopatrywać się ich w regionalizmach, które stanowią lokalną normę językową. Różnica dotyczy prognoz terapeutycznych.
W przypadku nieukończonego rozwoju mowy może nastąpić (oczywiście nie w każdym przypadku) samoistna poprawa wymowy, natomiast w przypadku wady wymowy nie można na to liczyć - konieczna jest interwencja logopedy i im wcześniej ona nastąpi, tym skuteczniejsza będzie terapia logopedyczna.
Do najczęściej występujących wad wymowy u dzieci poniżej 7 roku życia, wymagających interwencji logopedy, zalicza się dyslalie o charakterze deformacji (zniekształcenia) głosek, w wyniku czego powstają dźwięki nie należące do zasobu głosek języka polskiego. Są to między innymi:
różne odmiany sygmatyzmu (seplenienia),
różne odmiany rotacyzmu (rerania),
Normą jest gdy:
Dziecko trzyletnie - wymawia wszystkie samogłoski a, o, e, u, i, y, ą, ę,
oraz spółgłoski p, b, m, w, f, t, d, n, ch, k, g, l, ś, ź, ć, dź, ń, j, ł,
Dziecko czteroletnie - oprócz wyżej wymienionych, wymawia głoski s, z, c, dz,
Dziecko pięcioletnie - dodatkowo wymawia głoski sz, ż, cz, dż, r,
Dziecko sześcioletnie - mówi zupełnie poprawnie pod względem artykulacyjnym,
(wszystkie głoski wymawia i używa prawidłowo),
Dziecko siedmioletnie - mówi zupełnie poprawnie pod względem artykulacyjnym
(zachowując właściwy akcent, rytm i melodię mowy),
gramatycznym i składniowym.
U dzieci powyżej 7 roku życia do wad wymowy zalicza się dyslalię o charakterze deformacji głosek oraz wymowę charakteryzującą się zamianą głosek trudniejszych łatwiejszymi, gdyż w 7 roku życia rozwój mowy dziecka powinien być zakończony od strony artykulacyjnej.
Najnowsze badania statystyczne wykazują, że co trzecie dziecko w wieku przedszkolnym wymaga zindywidualizowanej opieki logopedycznej.
Pierwszym sygnałem jest opóźniony rozwój mowy - zarówno późniejsze pojawienie się pierwszych słów, zdań, jak i powolne tempo ich przyrostu. Dziecko, które dłużej niż inne używa prostych, dwusylabowych słów, słowa wielosylabowe zniekształca, zdania buduje nieudolnie, co często powoduje zmianę ich sensu - wymaga wczesnej interwencji logopedycznej. Jeśli w wieku przedszkolnym mowę charakteryzują poważne zaburzenia artykulacyjne, spieszczanie, skracanie mowy dziecko wymaga ćwiczeń i korekcji już przed czwartym rokiem życia.
Stan mowy ma ogromny wpływ na naukę szkolną. Od tego, jak dziecko mówi zależą w znacznej mierze jego postępy w nauce oraz pozycja społeczna w grupie klasowej, co nazywa się powodzeniem szkolnym.
Wady wymowy mogą prowadzić do niepowodzeń szkolnych. Dlatego bardzo ważne jest wczesne rozpoznanie, diagnoza i terapia logopedyczną. Rodzice winni konsultować się z nauczycielem przedszkola i logopedą. Nie mogą liczyć na to, że dziecko „wyrośnie”.
Wpływ zaburzeń mowy na trudności w nauce przejawia się w przedmiotach, które wymagają od dziecka poprawnego pisania, czytania i wypowiadania się (dzieci z wadami artykulacyjnymi popełniają te same błędy w czytaniu, w pisaniu, które wykazują w mowie spontanicznej).
Najczęściej spotykane błędy wiążą się z seplenieniem, reraniem, ubezdźwięcznianiem głosek dźwięcznych, co często prowadzi do zmiany znaczenia wyrazu (dom - tom, bije - pije). Błędy wynikające z nieprawidłowego wybrzmiewania głosek syczących oraz głoski r stosunkowo rzadko zmieniają sens wyrazów, np. szafa - safa, czapka - capka, rower - lowel. W tych przypadkach obserwuje się zamiany głosek, które zmieniają sens czytanego tekstu i pisanego wyrazu, np. szum - sum, rak - lak. Zmiana znaczenia poszczególnych słów utrudnia uchwycenie sensu czytanego tekstu, co ma negatywne znaczenie dla procesu uczenia się. W pisaniu wypracowań i pisaniu ze słuchu pojawiają się błędy, będące odzwierciedleniem wadliwej wymowy.
Zaburzenia mowy powinny być zniwelowane przed rozpoczęciem nauki szkolnej - inaczej spowodują trudności w nauce a w efekcie niepowodzenia szkolne. U dzieci pojawią się też kompleksy oraz lęk przed mówieniem.
Jak wynika ze statystyk wśród uczniów, którzy mają trudności w czytaniu i pisaniu, dzieci z zaburzeniami mowy jest około 50%.
CELE ZAJĘĆ LOGOPEDYCZNYCH
Podczas zajęć logopedycznych prowadzona jest terapia zaburzeń mowy. Jest to całość czynności podejmowanych przez logopedę mających na celu usunięcie tychże zaburzeń u dzieci zakwalifikowanych na zajęcia (wyłonionych podczas badań przesiewowych).
Cel strategiczny:
Wypracowanie (odpowiedniej do wieku, poziomu rozwoju osobowości i środowiska) sprawności językowej pacjenta z zaburzoną mową,
Doprowadzenie dziecka do sukcesu terapeutycznego na miarę indywidualnych możliwości,
Cele operacyjne:
Zapewnienie możliwie najlepszych warunków sprzyjających pełnemu rozwojowi funkcji językowej,
kształtowanie prawidłowych postaw emocjonalno - osobowościowych (wzmocnienie uczuć społecznie oczekiwanych, wyrobienie poczucia własnej wartości, likwidowanie lękliwości),
doskonalenie prawidłowego toru oddechowego,
rozwijanie głosu,
kształcenie słuchu fonetyczno - fonematycznego,
usprawnianie motoryki narządów artykulacyjnych,
wywołanie żądanych głosek,
utrwalenie i automatyzacja artykulacji wywołanych głosek.
PLAN TERAPII LOGOPEDYCZNEJ (ETAPY PROCESU)
I ETAP - WSTĘPNY PRZESIEWOWY
Przeprowadzenie badań przesiewowych (selekcyjnych) - wstępna ocena stanu mowy, wykrycie zaburzeń jej rozwoju; wyselekcjonowanie dzieci, które powinny być poddane szczegółowym badaniom.
Przeprowadzenie badań wstępnych.
Przeprowadzenie pogłębionych badań zaburzonej artykulacji (ustalenie czy dziecko artykułuje dany dźwięk w każdym kontekście fonetycznym, czy też tylko w sąsiedztwie niektórych głosek, lub też - czy w każdej, czy tylko w niektórych pozycjach wokalicznych).
II ETAP - DIAGNOSTYCZNO - KWALIFIKACYJNY
Obserwacja aktywności słownej dziecka.
Obserwacja obecnych możliwości dziecka.
Określenie rodzaju zaburzeń artykulacji - przeprowadzenie indywidualnej diagnozy specjalistycznej.
Wybór właściwej metody korekcji (wywołania głoski).
Ustalenie ogólnych zasad postępowania korekcyjnego (opracowanie indywidualnych programów terapii logopedycznej).
III ETAP - OGÓLNOROZWOJOWY
Określenie niezbędnych kierunków rozwoju dziecka i działań terapeutycznych.
Prowadzenie ćwiczeń ogólnorozwojowych przygotowujących do kolejnych etapów pracy logopedycznej.
Weryfikowanie diagnozy.
IV ETAP - WYWOŁUJĄCY GŁOSKI I SŁOWA
Określenie stanu narządów mowy jako bazy do artykulacji oraz stanu funkcjonowania struktur mózgowo - nerwowych.
Wywołanie prawidłowej artykulacji konkretnej, zaburzonej głoski lub niewystępującej dotąd w systemie fonologicznym dziecka (na początku głosek łatwych optycznie oraz kolejno pojawiających się w rozwoju mowy dziecka).
Kontynuowanie proponowanych ćwiczeń i zabaw.
Motywowanie dziecka do częstych i systematycznych powtórzeń.
Włączanie rodziców do aktywnej współpracy.
V ETAP - WDRAŻAJĄCY GŁOSKI I SŁOWA
Uzyskanie trwałego zapamiętania formy językowej lub niejęzykowej występującej w akcie mowy. Dążenie do wypracowania cech umożliwiających swobodne jej użycie w tym akcie tj. w sposób zautomatyzowany (arefleksyjny).
Wdrażanie prawidłowej artykulacji w logotomach, słowach i frazach, w mowie kontrolowanej oraz w piśmie (etap szkolny).
Wprowadzanie wywoływanych głosek do stałego zasobu wymowy dziecka oraz do tworzenia nowego nawyku mowy przez zastosowanie wprowadzonego słownictwa z odpowiednimi formami gramatycznymi, fleksyjnymi i składniowymi (na miarę możliwości dziecka).
VI ETAP - UTRWALAJĄCO - AUTOMATYZUJĄCY
Utrwalanie i automatyzacja głosek w mowie spontanicznej oraz utrwalanie wprowadzonego słownictwa.
Zachęcanie dziecka do:
opowiadania ilustracji w książkach,
relacjonowania ważnych dla niego wydarzeń,
rysowania i opowiadania obrazka, którego elementy rozpoczynają się daną głoską,
recytowania opanowanych pamięciowo wierszy, wyliczanek, rymowanek z daną głoską,
rozwiązywania zagadek z hasłem rozpoczynającym się ćwiczoną głoską,
czytania (dzieci starsze), oglądania książek i wyszukiwania w tekście wybranych liter.
VII ETAP - KOŃCOWY
Podsumowanie pracy terapeutycznej jednorocznej lub w cyklu nauczania i wychowania.
Zapewnienie możliwości cyklicznego, ale rzadszego korzystania z konsultacji logopedycznych.
Kontrolowanie stanu spontanicznej mowy dziecka w grupie przedszkolnej lub szkolnej.
Prowadzenie ćwiczeń automatyzujących.
Skontrolowanie dydaktycznych skutków metodyki usuwania zaburzeń mowy odniesionej do konkretnego dziecka/ucznia.
Praca terapeutyczna przebiega przy współpracy wspierających osób dorosłych - rodzica i nauczyciela.
Efekty pracy dziecka są uzależnione od stopnia:
złożoności i uporczywości wady wymowy,
jego motywacji do ćwiczeń,
dotychczasowego poziomu stosowania prawidłowych form gramatycznych, fleksyjnych i składniowych,
zaangażowania rodzica i innych „wspierających dorosłych” w proces utrwalania efektów terapii,
głębokości i rozległości zaburzeń globalnych w rozwoju,
dlatego też czas trwania terapii jest bardzo zróżnicowany.
PLAN PRACY KOREKCYJNEJ
(RAMOWY PLAN BEZPOŚREDNIEJ PRACY Z PACJENTEM)
Etapy pracy korekcyjnej to następujące po sobie w ściśle ustalonej kolejności etapy pracy korekcyjnej zmierzające do uzyskania prawidłowej artykulacji głoski oraz jej utrwalenia i automatyzacji.
I ETAP WSTĘPNY - wybór właściwej metody korekcji i ustalenie ogólnych zasad postępowania korekcyjnego, następujący po ustaleniu i zorientowaniu się w możliwościach dziecka
II ETAP PRZYGOTOWAWCZY - Ćwiczenia przygotowawcze (przygotowanie podbudowy anatomiczno - fizjologicznej) - zespół czynności przygotowujących dziecko z zaburzeniami artykulacyjnymi do etapu właściwej pracy korekcyjnej (wszystkie czynności poprzedzające wywołanie głoski).
1. Ćwiczenia oddechowe
ćwiczenia mobilizujące aparat oddechowy
ćwiczenia kształtujące oddychanie brzuszno - przeponowe
ćwiczenia łączące oddychanie z ruchem
ćwiczenia oddechowo - fonacyjne
Ćwiczenia fonacyjne
ćwiczenia wstępne znoszące napięcie mięśni krtani
ćwiczenia w wymawianiu samogłosek
ćwiczenia w wymowie samogłosek i spółgłosek
3. Ćwiczenia słuchowe
ćwiczenia słuchu fizycznego i muzycznego
ćwiczenia słuchu fonemowego
ćwiczenia słuchu fonetycznego
4. Ćwiczenia usprawniające narządy mowy / motoryki narządów mowy
ćwiczenia warg
ćwiczenia języka
ćwiczenia podniebienia miękkiego
ćwiczenia szczęki dolnej
Ćwiczenia prowadzone są w formie zabaw, nie tylko w przypadku korekty wad wymowy, ale także w ramach szeroko rozumianej profilaktyki logopedycznej).
III ETAP - WŁAŚCIWA PRACA KOREKCYJNA - Ćwiczenia artykulacyjne
Wywołanie żądanej głoski - opanowanie przez dziecko, przy pomocy środków technicznych i słuchu, umiejętności poprawnego artykułowania dźwięku (2 - 4 tygodnie)
Utrwalanie i automatyzacja artykulacji głoski (utrwalanie oraz automatyzacja ruchów narządów mowy charakterystycznych dla nowo nauczonej głoski)
etap utrwalania artykulacji głoski
utrwalanie artykulacji głoski w izolacji,
utrwalanie artykulacji głoski w sylabach,
utrwalanie artykulacji głoski w wyrazach,
utrwalanie artykulacji głoski w parach wyrazów,
utrwalanie artykulacji głoski w zdaniach,
utrwalanie artykulacji głoski w krótkich tekstach oraz różnorodnym materiale językowym.
etap automatyzacji głoski (wypracowanie umiejętności autokontroli słuchowej i autokorekcji wymawianiowej)
samodzielne opowiadanie treści obrazka,
opowiadanie historyjek składających się z kilku obrazków powiązanych ze sobą treściowo,
zabawy (dialogi).
ORGANIZACJA ZESPOŁÓW KOREKCYJNYCH
Logopeda sprawuje opiekę nad dziećmi, u których:
występują już zaburzenia w rozwoju mowy,
rozwój przebiega prawidłowo, ale nie został jeszcze ukończony.
Zajęcia logopedyczne prowadzone są indywidualnie lub w małych (2 - 4 osobowych) grupach. Do zespołów korekcyjnych wybierane są dzieci, wyłonione w wyniku badań przesiewowych, wymagające specjalnych zabiegów. W skład zespołu korekcyjnego wchodzą dzieci, u których stwierdza się takie samo zaburzenie mowy. Osobno grupowane są dzieci ze zdiagnozowanym sygmatyzmem, osobno z rotacyzmem itd. Taki dobór umożliwia ćwiczenia grupowe, nie tylko ogólne, ale również wybiórcze, tzn. dostosowane do rodzaju wady.
WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI
Rodzice są powiadamiani o wyniku badania logopedycznego - stanie mowy dziecka oraz konieczności podjęcia terapii. W szkole w ramach pomocy psychologiczno - pedagogicznej udzielana jest dziecku bezpłatna pomoc (cykl około 30 zajęć terapeutycznych w ciągu jednego roku).
Opiekunowie są na bieżąco informowani, nad czym dziecko aktualnie pracuje. Każde dziecko / uczeń objęty terapią posiada zeszyt ćwiczeń logopedycznych, który stanowi bezpośrednią płaszczyznę współpracy logopedy z domem. Logopeda wpisuje do zeszytu polecenia do wykonania w domu oraz te instrukcje, których udzielił podczas zajęć. Rodzice mają za zadanie utrwalanie z dzieckiem opracowanego przez logopedę materiału.
Rodzice zachęcani są do udziału w zajęciach logopedycznych (mogą uczestniczyć we wszystkich spotkaniach).
Konsultacje logopedyczne odbywają się podczas Dni Otwartych oraz Zebrań z Rodzicami.
Opracowanie:
Elżbieta Leciak - Barszczewicz, logopeda SP84