Prawo rzeczowe

§ 1. Pojęcie prawa rzeczowego Prawo rzeczowe jest działem prawa cywilnego. Obejmuje ono zespół norm prawnych regulujących instytucję własności oraz niektóre inne formy korzystania z rzeczy. W zakres prawa rzeczowego wchodzą przede wszystkim normy regulujące prawo własności, będące podstawowym prawem rzeczowym (normy regulują treść i wykonywanie prawa własności, sposoby jego nabycia i utraty, ochronę prawa własności itd.), oraz normy regulujące inne prawa rzeczowe, jak użytkowanie wie­czyste i ograniczone prawa rzeczowe, stanowiące grupę tzw. praw na rzeczy cudzej) Normy prawa rzeczowego regulują stosunki, z których wynikają prawa podmio­towe o charakterze bezwzględnym dotyczące rzeczy (tzw. prawa rzeczowe). Prawa podmiotowe bezwzględne są to takie prawa, którym odpowiada obowią­zek ciążący nie na oznaczonej osobie lub osobach, lecz na całym otoczeniu upraw­nionego.

Do praw rzeczowych należą tylko te spośród praw bezwzględnych, które dotyczą przedmiotu będącego rzeczą. Nie należą więc do praw rzeczowych, mimo ich bezwzględnego charakteru, prawa osobiste, ani prawa wynalazcze lub autorskie, są to bowiem tzw. prawa na dobrach niematerialnych, a nie prawa dotyczące rzeczy.

Prawami rzeczowymi są więc , tylko te prawa, którym taki charakter wyraźnie nadają przepisy. Natomiast strony jak już wspomniano - nie mogą w drodze umowy ustanowić nowych, me przewidzianych przepisami praw rzeczowych. Kodeks cywilny wymienia następujące prawa, rzeczowe: własność, użytkowanie wieczyste oraz następujące ograniczone prawa rzeczowe: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej oraz hipotekę.

§ 2. Własność Z punktu widzenia ekonomicznego określana jest własność jako stosunek do dóbr materialnych, obejmujący wszelkie formy przynależności tych dóbr do poszczególnych jednostek lub grup. Właściciele określonych dóbr materialnych, a w szczegól­ności środków produkcji, uzyskują wytworzony w procesie produkcji produkt, powiększając w ten sposób swą własność. Z punktu widzenia socjologicznego włas­ność określana jest przez pryzmat stosunków międzyludzkich w procesie produkcji i podziału, jest więc wyrazem układu istniejącego między ludźmi i ich grupami, uzależnionego od stanu posiadania (własności).dóbr. Instytucja prawa własności jest najdonioślejszą instytucją prawa rzeczowego. Spośród wszystkich praw rzeczowych prawo własności daje uprawnionemu najszersze uprawnienia. Wymienić można następujące cechy prawa własności: 1) Własność jest prawem mającym za przedmiot rzeczy. 2) Własność jest prawem wyłącznym, tzn. bezwzględnym, skutecznym wobec całego otoczenia uprawnionego. 3) Treścią własności jest możność korzystania z rzeczy i rozporządzania nią ­w granicach określonych przez przepisy i zasady współżycia społecznego.

Kodeks cywilny nie wymienia wszystkich wyliczonych wyżej uprawnień właści­ciela, operując skrótowo dwoma uprawnieniami: do korzystania z rzeczy i do roz­porządzania rzeczą. W zakres korzystania wchodzą jednak wszystkie uprawnienia określone przez tradycyjną triadę uprawnień. Korzystanie z rzeczy polega więc na uprawnieniu do jej posiadania, do używania rzeczy, pobierania z niej pożytków (zarówno naturalnych jak i cywilnych), wreszcie na uprawnieniu do przetwarzania rzeczy, zużywania jej lub zniszczenia. Rozporządzanie rzeczą obejmuje uprawnienia do dysponowania rzeczą, tj. dokonywania czynności prowadzących do wyzbycia się prawa własności rzeczy lub mających na celu obciążenie tego prawa.

§ 3. Nabycie i utrata własności Nabycie i utrata prawa własności nastąpić może w różny sposób, np. na podstawie umowy sprzedaży, darowizny, w drodze zasiedzenia, w drodze spadkobrania itd. Niekiedy nabycie prawa własności następuje, mimo że prawo to uprzednio nie przysługiwało nikomu (np. przy zawłaszczeniu rzeczy niczyjej).

Nabycie prawa własności może być pierwotne, albo pochodne. Nabycie pierwot­ne prawa własności przez podmiot nabywający następuje niezależnie od praw poprzednika. Między prawami uprzedniego właściciela a prawami nabywcy nie ma więc ciągłości, nie ma następstwa prawnego. Oznacza to, że prawo własności nowego właściciela powstaje w wypadku nabycia pierwotnego samoistnie, nie stanowi sukcesji po poprzedniku. Następstwo prawa własności ma tu jedynie charakter czasowy. Wśród pierwotnych sposobów nabycia prawa własności wymienić można m.in. nabycie prawa własności w drodze wywłaszczenia, nabycie prawa własności od osoby nieuprawnionej, zasiedzenia, znalezieni. Nabycie pochodne prawa własności charakteryzuje się ciągłością praw poprzed­niego właściciela i osoby nabywającej prawo własności. Uzależnione jest ono od istnienia prawa poprzednika. Prawa te przechodzą na nabywcę, mamy tu więc do czynienia nie tylko z następstwem czasowym, lecz i prawnym. Następstwo takie określane bywa mianem sukcesji. Nabycie pochodne prawa własności nastąpić może na podstawie umowy (m.in. sprzedaży, darowizny, zamiany) lub na podstawie spadkobrania.

A. Pierwotne sposoby nabycia prawa własności Wywłaszczenie. Jest ono pierwotnym sposobem nabycia prawa własności nieruchomości przez państwo. Wskutek wywłaszczenia, które może nastąpić jedynie w wypadkach i w trybie określonych przez prawo, dotychczasowy właściciel zostaje pozbawiony swojego prawa własności, które nabywa państwo. b) Nabycie prawa własności od osoby nieuprawnionej. Mimo generalnej zasady, że nikt nie może przenieść więcej praw, niż sam posiada, kodeks cywilny dopuszcza - jako wyjątek - możliwość nabycia prawa własności rzeczy ruchomej od osoby nieuprawnionej. Odstępstwo to podyktowane jest dążeniem do realizacji innych zasad: uproszczenia i pewności obrotu. Zasiedzenie. Zasiedzenie polega na nabyciu prawa własności przez samoist­nego posiadacza (tj. przez tego, kto rzeczą włada tak jak właściciel), po upływie określonego czasu przewidzianego w ustawie. W drodze zasiedzenia nabyć można prawo własności nieruchomości, jak i prawo własności rzeczy ruchomej. Znalezienie. Znalazca rzeczy zgubionej powinien niezwłocznie zawiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Najczęściej jednak znalazca nie wie, kto jest uprawniony, lub nie zna jego miejsca zamieszkania. W takim wypadku powinien zawiadomić o znalezieniu właściwy organ państwowy. Odłączenie pożytków. Uprawniony do pobierania pożytków naturalnych rzeczy nabywa ich własność przez odłączenie ich od rzeczy. W ten sposób np. dzierżawca sadu nabywa prawo własności zerwanych owoców. Przeistoczenie rzeczy, Ten, kto wytworzył nową rzecz ruchomą z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiałów. Pochodne sposoby nabycia prawa własności

Do pochodnych sposobów nabycia własności należą: nabycie własności na podstawie umowy i nabycie w wyniku spadkobrania. Przeniesienie własności może nastąpić na podstawie umowy sprzedaży, zamiany, darowizny lub innej umowy zobowiązującej do przeniesienia własności. Umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Przeniesienie własności ruchomości nie podlega ograniczeniom występującym przy przeniesieniu własności nieruchomości. Nie wymaga ono formy aktu notarial­nego, ani nawet formy pisemnej, z wyjątkiem sytuacji, gdy przepisy stanowią ina­czej.

§ 4. Współwłasność Własność tej samej rzeczy przysługiwać może niepodzielnie kilku osobom. Mówimy wtedy o współwłasności. Kodeks cywilny wyróżnia dwa rodzaje współwłasności: - współwłasność łączną, - współwłasność w częściach ułamkowych.

Współwłasność łączna jest zawsze powiązana z określonym stosunkiem praw­nym, który stanowi jej podstawę i bez którego współwłasność ta istnieć nie może. Przy współwłasności łącznej udziały stron w rzeczy wspólnej nie są oznaczone. W konsekwencji współwłaściciele nie mogą rozporządzać swymi udziałami w rze­czy wspólnej, jak również nie mogą żądać (z nielicznymi wyjątkami) zniesienia współwłasności łącznej, dopóki istnieje stosunek stanowiący jej podstawę. Tak np. współwłasność łączna małżonków ustaje z chwilą ustania małżeństwa, wtedy bo­wiem ustaje również wspólność majątkowa małżonków. Współwłasność w częściach ułamkowych polega na tym, że w rzeczy wspólnej każdy z współwłaścicieli ma swój udział oznaczony ułamkiem, (np. 1/2, 1/5, 1/10. Przy współwłasności w częściach ułamkowych każdy z współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez zgody pozostałych współwłaścicieli. W razie sprzedaży przez współwłaściciela nieruchomości rolnej udziału we współwłasności lub części tego udziału pozostałym współwłaścicielom przysługuje prawo pierwokupu. Do czynności zwykłego zarządu rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda większoś­ci współwłaścicieli Do rozpo­rządzania rzeczą wspólną oraz do innych czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. Zniesienie współwłasności może nastąpić w drodze porozumienia współwłaści­cieli oraz na mocy orzeczenia sądu. Roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu.

§ 5. Posiadanie i dzierżenie Posiadanie jest więc określonym stanem fakty­cznym, przy którym posiadacz mający rzecz w swoim władaniu korzysta z niej w taki sposób, w jaki mógłby z niej korzystać w wyniku przysługującego mu prawa podmiotowego. Posiadaniu jednak, jako władztwu faktycznemu, nie musi odpowia­dać istnienie po stronie posiadacza określonego prawa podmiotowego odpowiadają­cego treści wykonywanych faktycznie czynności. Zwykle jednak posiadaniu odpo­wiada prawo podmiotowe obejmujące swym zakresem władztwo nad rzeczą. Posiadanie jest zawsze faktycznym odpowiednikiem określonego prawa podmio­towego, w którego zakres wchodzi uprawnienie posiadania rzeczy. Kodeks cywilny rozróżnia dwa rodzaje posiadania: - posiadanie samoistne,

- posiadanie zależne. Posiadaczem samoistnym jest ten, kto rzeczą faktycznie włada tak jak właściciel. Posiadaczem zależnym jest ten, kto rzeczą faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określo­ne władztwo nad cudzą rzeczą. Posiadacz samoistny rzeczy nie traci posiadania rzeczy przez to, że oddaje dru­giemu rzecz w posiadanie zależne. Posiadanie, mimo że w myśl obowiązującego prawa jest tylko stanem faktycznym, regulowane jest przez przepisy prawa rzeczowego i podlega ochronie. Podyktowane jest to doniosłą funkcją, jaką posiadanie spełnia. Nabycie posiadania może nastąpić bądź przez jednostronny akt objęcia rzeczy w faktyczne władanie, bądź przez akt dwustronny w postaci przeniesienia posiadania z jednej osoby na drugą. Akt jednostronny może polegać na objęciu we władanie rzeczy, której uprzed­nio nikt nie posiadał (np. objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej), albo na objęciu we władanie rzeczy, będącej w cudzym posiadaniu, bez udziału dotychczasowego posiadacza.

§ 6. Ochrona własności, posiadania i dzierżenia Ochrona własności Prawa podmiotowe chronione są w ten sposób, że każdy czyje prawo jest naru­szone lub nawet tylko zagrożone, może zwrócić się do odpowiedniego organu państwowego (najczęściej sądów) o ochronę swego prawa. Również i prawo włas­ności, jako prawo podmiotowe, podlega takiej ochronie. Przepisy przyznają właści­cielowi możliwość wystąpienia z roszczeniem o ochronę prawa własności, zwanym generalnie roszczeniem petytoryjnym.

Roszczenie o ochronę prawa własności (roszczenie petytoryjne) maże być: - roszczeniem windykacyjnym, ' - roszczeniem negatoryjnym. Roszczenie windykacyjne (od rzymskiego rei vindicatio) polega na tym, że właściciel może żądać ad osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, aby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne wobec właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Podstawą roszczenia windykacyjnego jest takie naruszenie prawa własności, które pozbawia właściciela faktycznego władania rzeczą. Występując z roszczeniem windykacyjnym, właściciel domaga się wydania rze­czy od osoby, która nią włada bez podstawy prawnej, żąda więc inaczej mówiąc zwrotu swojej rzeczy. Roszczenie negatoryjne (rzymskie actio negatoria) przysługuje właścicielowi przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób, aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Treścią lega roszczenia jest żądanie przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania naruszeń. Roszczenie negatoryjne może np. właściciel gruntu kierować przeciwko osobie, która składa na jego nieruchomości swoje rzeczy, przechodzi bezprawnie przez nieruchomość, pobiera z niej wodę itd. Ochrona posiadania Ochrona posiadania jest dwojaka Po pierwsze, prawo przyznaje posiadaczowi możność zastosowania obrony koniecznej lub tzw. samopomocy. Po drugie, posiadacz może wystąpić do właściwego organu państwo­wego (sądu) o ochronę posiadania, wnosząc powództwo, posesoryjne.

Obrona konieczna polega na odparciu samowolnego naruszenia posiadania.Z powództwem posesoryjnym wystąpić może posiadacz przeciwko temu, kto samowolnie naruszył posiadanie, jak również przeciwko temu, na czyją korzyść naruszenie nastąpiło.

Roszczenie posesoryjne wygasa, jeżeli nie będzie dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania. Ochrona dzierżenia Dzierżyciel może natomiast zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie dzierżenia, a w określonych przypadkach może również stosować samopomoc.

§ 7. Użytkowanie wieczyste Użytkowanie wieczyste jest prawem rzeczowym polegającym na długotrwałym użytkowaniu gruntów stanowiących własność Skarbu Państwa albo własność gmin lub ich związków. Użytkowanie wieczyste jest formą mającą ułatwić, osobom fizycznym jak i osobom prawnym. Wykorzystywanie terenów państwowych lub gminnych, przede wszystkim na potrzeby budownictwa ieszkaniowego.

Oddanie gruntów państwowych lub gminnych w użytkowanie wieczyste na długi okres (zwykle na 99 lat) umożliwia użytkownikom korzystanie z tych grun­tów w zakresie bardzo szerokim: mogą oni wznosić na nich budynki i inne urzą­dzenia. Ich interesy są przy tym zabezpieczone, bowiem domy i urządzenia wznie­sione przez wieczystych użytkowników stanowią ich własność. Okres wieczystego użytkowania jest dostatecznie długi do spełnienia celu gospodarczego zamierzone­go przez wieczystego użytkownika oraz wystarczający do pełnej amortyzacji poczy­nionych nakładów. Podmiotami, które mogą otrzymać grunty w wieczyste użytkowanie są osoby fizyczne lub prawne (np. spółdzielnie mieszkaniowe). Umowa o oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie ustala z reguły okres użytkowania oraz sposób korzystania z gruntu. Dopuszczalne jest oddanie gruntu na okres krótszy, co najmniej jednak na lat 40. W ciągu ostatnich 5 lat przed upływem zastrzeżonego w umowie terminu wieczysty użytkownik może żądać jego przedłużenia na dalszy okres od 40 do 99 lat. Zarówno budynki i urządzenia, które wieczysty użytkownik nabył przy zawarciu umowy o wieczyste użytkowanie, jak i te, które wzniósł na gruncie, stanowią jego własność. W razie wygaśnięcia użytkowania wieczystego wygasają wszelkie ustanowione na nim obciążenia. Wieczystemu użytkownikowi należy się ustalone w umowie wynagrodzenie za wzniesione lub nabyte budynki i urządzenia, chyba że zostały wzniesione wbrew postanowieniom umowy.

§ 8. Ograniczone prawa rzeczowe Do ograniczonych praw rzeczowych kodeks zalicza:

1) użytkowanie, 2) służebność, 3) zastaw, 4) własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, 5) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego, 6) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, 7) hipotekę. Użytkowanie Użytkowanie jest ograniczonym prawem rzeczowym polegającym na możności używania rzeczy cudzej- i pobierania. jej pożytków. Użytkowaniem można obciążyć zarówno rzecz (ruchomą i nieruchomą), jak i prawo. Może ono być ustanawiane na rzecz osób fizycznych, jak i prawnych. Użytkowanie ustanawia się w drodze umowy właściciela z użytkownikiem. W umowie określa się również, czy użytkowanie jest odpłatne, czy nieodpłatne. W toku użytkowania cudzej rzeczy może zachodzić konieczność jej konserwacji, dokonywania napraw, remontów itd. Kodeks cywilny przewiduje, że użytkownik ponosi ciężary, które zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki powinny być pokrywane z pożytków rzeczy. Użytkowanie jest niezbywalne. Może ono wygasnąć na skutek niewykonywania użytkowania przez lat 10, a ponadto użytkowanie ustanowione na rzecz osoby fizycznej wygasa najpóźniej z jej śmiercią.

Po wygaśnięciu użytkowania użytkownik obowiązany jest zwrócić rzecz właści­cielowi w odpowiednim stanie. Gdy przedmiotem użytkowania są rzeczy oznaczone co do gatunku lub pieniądze, użytkownik staje. się. z chwilą wydania mu tych przedmiotów ich właścicielem. Po wygaśnięciu użytkowania obowiązany jest do zwrotu według przepisów o zwrocie pożyczki. Tego rodzaju użytkowanie nosi nazwę użytkowania ieprawidłowego. Służebność Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym, które może być ustanowione tylko na nieruchomości. Polega ona na obciążeniu nieruchomości prawem, którego treść może polegać albo na korzystaniu w oznaczonym zakresie przez uprawnione­go z nieruchomości obciążonej, albo na ograniczeniu właściciela nieruchomości obciążonej w jego prawach.. Służebność, której treścią jest możność korzystania wy ozna­czonym zakresie z nieruchomości obciążonej, nosi nazwę służebności czynnej. Słu­żebność polegająca na obowiązku powstrzymywania się właściciela od pewnych działań lub wykonywania uprawnień nosi nazwę służebności biernej. Ze względu na to, komu służebność przysługuje: - służebność gruntową,

- służebność osobista. Służebność gruntowa ustanawiana jest na rzecz właściciela innej nieruchomości. Służebność osobista natomiast ustanawiana jest na rzecz konkretnej osoby fizycznej. Wygaśnięcie służebności nastąpić może z licznych przyczyn. Tak np. gdy umowa przewidywała określony termin, na jaki służebność została ustanowiona, wygasa ona z upływem tego terminu. Służebność gruntowa czynna wygasa wskutek niewykonywania jej przez lat 10. Służebność osobista wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego. Prawo dopuszcza również możliwość wygaśnięcia służebności przez zrzeczenie się jej przez uprawnionego. Zastaw Zastaw służy do zabezpieczenia wierzytelności na rzeczy ruchomej. Treść zastawu polega na możności zaspokojenia przez wierzyciela swojej wierzytelności z rzeczy zastawionej z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami. Ten, kto daje rzecz w zastaw, zwany jest zastawcą. Ten, czyja wierzytelność zabezpieczona jest zastawem, zwany jest zastawnikiem.

Zastaw może być ustanowiony na rzeczy ruchomej lub na prawach (np. na wierzytelności). Nie może natomiast być ustanowiony na nieruchomości.

Zastaw może być ustanowiony w drodze umowy lub może powstać z mocy ustawy.

Umowny zastaw powstaje przez zawarcie umowy między właścicielem a wierzycielem, któremu towarzyszyć musi wydanie rzeczy. Zastaw ustawowy powstaje w przewidzianych przez przepisy sytuacjach z mocy samej ustawy. Własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego oraz prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej. Hipoteka

Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym służącym, podobnie jak zastaw, zabezpieczeniu wierzytelności, jednak nie na rzeczy ruchomej, a na nieruchomości. Przedmiotem hipoteki może być także użytkowanie wieczyste, własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego oraz prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej, a także wierzytelność zabezpieczona hipoteką. Do ustanowienia hipoteki konieczne są najczęściej dwie przesłanki: umowa stron oraz dokonanie odpowiedniego wpisu w księdze wieczystej. Do ważności umowy konieczne jest, aby oświadczenie woli właściciela nieruchomości złożone było w formie aktu notarialnego. Hipoteka zabezpiecza jedynie wierzytelności pieniężne i może być wyrażona tylko w oznaczonej sumie pieniężnej. Istota hipotecznego zabezpieczenia wierzytelności polega na tym, że wierzycielowi służy przy zaspokojeniu swej wierzytelności z nieruchomości pierwszeństwo przed wierzycielami osobistymi każdoczesnego właściciela. Oznacza to, że wierzyciel, na rzecz którego ustanowiono hipotekę, nie tylko ma pierwszeństwo w zaspokojeniu swych roszczeń przed innymi wierzycielami, którzy nie są wierzycielami hipotecznymi, lecz również, że zmiana właściciela nieruchomości nie ogranicza jego uprawnień. Księgi wieczyste Prowadzenie ksiąg wieczystych należy do kompetencji sądów rejonowych. W zasadzie dla każdej nieruchomości prowadzi się oddzielną księgę wieczystą. Księgi wieczyste są jawne.

---