August Comte (1798-1857) - ojciec socjologii. Socjologia w zamyśle Comte'a miała być lekarstwem na bolączki epoki. Upatrując w socjologii nadzieje na pomoc w rozwiązaniu kwestii praktycznych i stworzenie „właściwego" ładu społecznego, Comte nie różnił się od wielu dawniejszych myślicieli, którzy poszukiwali idealnego kształtu organizacji społecznej. Różniło go natomiast przekonanie, że cel ten da się osiągnąć dzięki nauce. Niewątpliwą zasługą Comte'a jest stwierdzenie, że możliwa jest nauka o społeczeństwie kierująca się takimi samymi regułami jak wszystkie inne nauki. Konstruując jednolity, piętrowo zbudowany system nauk, na którego szczycie umieścił socjologię, określił trzy podstawowe reguły postępowania naukowego: badać fakty i tylko fakty, szukać między nimi związków i ustalać prawa.

I rewolucja - oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury, co było podstawowym krokiem w stronę nauki o społeczeństwie.

Wiedza przedsocjologiczna o zjawiskach społecznych miała dwie postacie:

• refleksji teoretycznej

• wiedzy potocznej.

Refleksja teoretyczna dotycząca rozmaitych aspektów życia społecznego była przez wiele stuleci częścią filozofii, podobnie jak i zaczątki innych nauk. Trzy cechy różniły ją od wiedzy społecznej spełniającej późniejsze standardy naukowości:

• normatywny i finalistyczny punkt widzenia - Znacznie bardziej interesowało filozofów to, jak być powinno, niż to, jak jest. Projekty idealnego państwa kreślili Platon i Arystoteles, a także autorzy renesansowych i późniejszych utopii. Jeśli w pismach filozofów zainteresowanych idealnym państwem możemy znaleźć całkiem dużo wiedzy o społeczeństwie i zasadach jego funkcjonowania, to opis i analiza rzeczywistości były dla nich głównie kontrastowym tłem dla ideału.

• Woluntaryzm - Wyrażał się on na różne sposoby. Przede wszystkim w postaci wiary we wszechmoc władcy. Uważano, że panujący, jeśli tylko rozporządza odpowiednimi środkami, może w sposób dowolny ukształtować formę państwa i społeczeństwa. Sądzono, że jeśli istnieją jakieś wady życia społecznego, to tylko dlatego, że rządzący nie chcą bądź nie potrafią ich usunąć. Żywa była wiara w „dobrego i mądrego władcę", który jest pełen dobrej woli i, jeśli tylko zrozumie, co jest dobre, natychmiast wcieli to w życie. Inną postacią woluntaryzmu, która zresztą miała bardzo długi-żywot, było przekonanie, że skoro ludzie obdarzeni są wolną wolą i każdy może robić, co chce i co mu tylko do głowy w danym momencie przychodzi, to rzeczywistość społeczna składa się wyłącznie z niespodzianek i jest całkowicie nieprzewidywalna. Dlatego też może być opisywana jedynie ex post. Za formę woluntaryzmu wypada też uznać wiarę w Opatrzność, w to, że może ona interweniować i zmieniać bieg spraw ludzkich; trudno więc sądzić, że rządzą nimi jakieś prawidłowości.

• koncentracja uwagi na państwie i władzy - Oddzielenie porządku społecznego od politycznego było drugą rewolucją w rozwoju wiedzy naukowej o procesach i zjawiskach zachodzących w zbiorowościach ludzkich.

Wiedza potoczna

Dysponuje nią każdy człowiek, mówi o tym, jak działa i funkcjonuje świat społeczny. Jest koniecznym warunkiem radzenia sobie z problemami, jakie stwarza Zycie w zbiorowości, a w konsekwencji jest warunkiem osobniczego przetrwania jednostki. Wiedza ta podporządkowana jest osiąganiu celów praktycznych. Ma jednak ograniczony zakres obserwacji - jest fragmentyczna. Wiedza jest nasączona emocjami. Inną jej cechą jest tendencja do przedstawiania świata w kolorach czarno-białych, bez uwzględniania odcieni pośrednich, i operowania podziałami dychotomicznymi; kolejna jej cecha to pochopność uogólnień. Jest związana z wartościowaniem. Znajdujemy w niej skłonność do traktowania następstwa w czasie, jako związku przyczynowego, a także do upatrywania przyczyn w celowych działaniach ludzi. Potoczna wiedza społeczna jest przeniknięta stereotypami.

Stereotypy - pewne struktury poznawcze, które SA zakodowane w umyśle, a które w sposób uproszczony nadmiernie zgeneralizowany, bez uwzględnienia całej uciążliwej wiedzy na dany temat, odnoszą się do jakiejś kategorii społecznej.

Wiedza naukowa

naukę cechuje niezadowalanie się samym opisem, ale zmierzanie do wyjaśniania przy wykorzystywaniu istniejących teorii. Uczonych obowiązuje przestrzeganie reguł postępowania badawczego. Są trzy podstawowe reguły:

1) wyraźne określenie badanego problemu tak w kontekście dotychczasowej wiedzy faktograficznej, jak i istniejących teorii;

2) staranne zbieranie danych i umożliwienie innym badaczom kontroli ich rzetelności (jawność warsztatu naukowego obowiązuje zresztą na wszystkich etapach postępowania badawczego);

3) odróżnianie twierdzeń opartych na faktach od tych, które są tylko domysłami, a także dopasowanie stopnia ogólności formułowanych twierdzeń do zakresu danych, które stanowią ich podstawę.

Wyróżnikiem nauki jest neutralność i powstrzymywanie się od wartościowania. Wypowiadając oceny, wykraczamy poza jej granice, chociaż oczywiście informacje dostarczane przez naukę mogą być dla nas podstawą do ich formułowania.

Historyczne warunki narodzin socjologii

• pierwsze odkrycia geograficzne (koniec XV początek XVIw)

• Wiek XVIII - próbowano odkryć prawa neutralne (które próbowały odkryć człowieka, nieważne, gdzie on żyje)

• Rewolucja francuska (1789r) - oddzieliła państwo od społeczeństwa, ukazała spontaniczność procesów społecznych

• XIX i XX w. - era uprzemysłowienia i urbanizacji; ludzie migrowali ze wsi do miast, zmienia się styl życia; dzień człowieka dzieli się na dzień pracy i dzień wolny; zrodzenie kwestii socjologii.

Wewnętrzne zróżnicowania w socjologii

• Socjologia scjentystyczna - badanie tylko faktów; uważano, że fakty społeczne należą do obiektywnie istniejącej rzeczywistości; wszystko należy zmierzyć i badać; wynik powinien być obiektywny.

• Socjologia humanistyczna - uważano, że procedury, które obowiązują w warunkach przyrodniczych nie maja zastosowania wobec nauk społecznych, ważne jest tzw. rozumienie.

Stanisław Dnowski wprowadził pojęcie współczesnego humanizmu, które oznaczało, że poprzez empatię jesteśmy w stanie zrozumieć działania i emocje drugiej osoby.

Podział na socjologie

• Redukcjonistyczny - zbiorowości społeczne są pojmowane wyłącznie jako zbiory pewnej liczby jednostek. Tylko jednostki istnieją realnie i tylko one, jak się niekiedy dodaje, są empirycznie uchwytne. Wszystkie twierdzenia o zbiorowościach oraz zachodzących w nich procesach można przetłumaczyć na język opisu zachowań bądź świadomych działań jednostek.

• Holistyczny - są traktowane jako całości swoiste, które nie dają się zredukować do zbioru tworzących je jednostek, tak jak trójkąt nie daje się zredukować do trzech tworzących go odcinków. Zbiorowość to nie tylko jednostki, ale sieć ich powiązań. Nie tylko interakcje osobników, ale także to, co jest ich rezultatem - normy, reguły, wzory zachowań, które, wyznaczając ramy zachowań i działań, wpływają na nie i sprawiają, że jednostki w grupie zachowują się inaczej, niż zachowywałyby się poza nią.

Mikrospołeczny poziom - przedmiotem zainteresowania są małe zbiorowości, których podstawą są bezpośrednie interakcje jednostek; także struktura i funkcja takich zbiorowości, jak również wzory jednostkowych zachowań i bezpośrednich interakcji.

Makrospołeczny poziom - przedmiotem zainteresowania są duże zbiorowości o złożonej, wielopoziomowej budowie, których częściami składowymi są grupy, instytucje i organizacje, wzajemne ich relacje, a także procesy zachodzące na poziomie całego społeczeństwa.

	techniki obserwacyjne	techniki oparte na wzajemnym komunikowaniu się
				bezposrednim	pośrednim
techniki standaryzowane	techniki obserwacji kontrolowanej	wywiad kwestionariuszowy	ankieta
techniki niestandaryzowane	techniki obserwacji niekontrolowanej	wywiad osobowy	analiza dokumentow osobistych

Standaryzacja

Ujednolicenie narzędzia badawczego, jak również wszystkich innych warunków, składających się na sytuację badawczą; w naukach społecznych pełna standaryzacja nie istnieje.

Techniki obserwacyjne

Polegają na obserwacji respondentów, może być kontrolowana lub nie.

Obserwacja kontrolowana

W kontrolowany sposób obserwujemy zachowania ludzi, np. eksperymenty.

Obserwacja niekontrolowana

W niekontrolowany sposób obserwujemy zachowania ludzi, np. zachowanie ludzi w hipermarketach.

Wywiad kwestionariuszowy

Technika standaryzowana polegająca na tym, że dysponujemy kwestionariuszem z pytaniami, głównie zamkniętymi oraz możliwymi odpowiedziami (kafeterią); technika bezpośrednia; mamy większa kontrolę nad udzielanymi odpowiedziami; widzimy, czy badamy osobę, która chcemy badać. Efekt ankieterki - niezamierzony wpływa badacza na odpowiedzi udzielane przez badanego.

Wywiad swobodny

Technika jakościowa niestandaryzowana, oparta na komunikacji bezpośredniej.

Ankieta

Technika oparta na komunikacji pośredniej, jest rozdawana, np. ocena zajęć; standaryzowana. To masowe badania sondażowe przeprowadzane za pomocą ankiety.

Analiza dokumentów osobistych

Opiera się na analizowaniu pamiętników, blogów itd.

Proces badawczy

1. zdefiniowanie problemu badawczego, np. konflikty w firmie i sposoby ich rozwiązywania

• czynniki społeczne

• czynniki teoretyczne

2. przegląd istniejącej literatury

3. sformułowanie pytań badawczych (na jakie pytania chcemy odpowiedzieć, hipotezy)

4. wybór narzędzi badawczych i sposobu zbierania danych

5. zbieranie danych

6. formułowanie wniosków badawczych, mają charakter intersubiektywny (nie ograniczony wyłącznie do doznań, przeżyć i myśli jednostkowego podmiotu poznającego)

Socjobiologia

Opiera się na ekologii, która traktuje o przestrzennym rozmieszczeniu danej populacji oraz na etologii, która zajmuje się ewolucją zachowania w czasie i przestrzeni. To czerpanie wiedzy z biologii odpowiedzi dotyczących zachowań człowieka oraz grup społecznych. Przedstawiciel - Edward O. Wilson

Socjalność (społeczność)

Socjobiologia łączy dwie odrębne tradycje nauk biologicznych: genetyki populacji i ewolucyjnej ekologii z jednej strony, a etologii i innych badań zachowania się zwierząt z drugiej.

Wyróżniono cztery poziomy:

• korale i gąbki

• owady żyjące w koloniach

• ssaki

• człowiek

U zwierząt zauważono zjawisko altruizmu, to jest takich zachowań w obrębie gatunku, których koszty ponoszą jedne osobniki, korzyści zaś odnoszą inne.

• teoria łącznej wartości przystosowawczej (inclusive fitness)

• jednostka doboru jest gen

• organizmy dążą do jak największej przekazanej liczby własnych genów

• nosicielami tych samych genów SA osobniki ze sobą spokrewnione

• altruizm odwzajemniony

• jeden osobnik poświęcając się dla drugiego liczy na to, że w sytuacji analogicznej ktoś poświęci się dla niego.

Mechanizmy ograniczania agresji

Agresja wewnątrzgatunkowa ma charakter pozorowany, ryzyko uszkodzenia jest relatywnie niewielkie.

• Czynniki mówiące o tym, że agresja jest ograniczona

• Lokalizm / terytorializm - zwierzęta zaznaczają teren, minimalizuje się ryzyko, gdzie przedmiotem walk jest teren.

• Hierarchia - Raz ustalony porządek odtwarzany każdego dnia.

Współpraca i współdziałanie

• Dylemat więźnia

„Dylemat więźnia", będący podstawą skomplikowanych matematycznych analiz problemów współpracy, przedstawia się prosto: Zostały aresztowane dwie osoby podejrzane o wspólne dokonanie poważnego przestępstwa. Materiał dowodowy nie pozwala na wytoczenie procesu i skazanie ich. Więźniów zamknięto w areszcie bez możliwości kontaktowania się i porozumiewania. Prowadzący śledztwo każdemu z nich przedstawia tę samą propozycję: jeśli się przyznasz, a twój wspólnik będzie się wypierał, wyjdziesz na wolność, a on zostanie skazany na dziesięć lat. Jeśli ty się wyprzesz, a on się przyzna, to on wyjdzie na wolność, a ty pójdziesz do więzienia na dziesięć lat. Jeśli obaj się przyznacie, dostaniecie po pięć lat kary więzienia. Natomiast, jeśli żaden z was się nie przyzna, to wprawdzie nie będzie was można skazać za to przestępstwo, ale coś się zawsze znajdzie i obaj zostaniecie wsadzeni na rok do więzienia.

Zmieniając wysokość kar i nagród, można tworzyć różne warianty tego dylematu. Dzięki symulacjom komputerowym możliwe jest również powtarzanie rozgrywek.

• Wnioski z dylematu

• Oszukiwanie w grupach ludzkich - zawsze, dopóki nie zajdzie ryzyko ponownego spotkania

• Do spontanicznej współpracy dochodzi raczej w małych grupach niż w dużych

• Współpraca jest łatwiejsza do utrzymania w formie osiadłej

• Zmiany maja charakter skokowy

• Czy wszyscy mamy wolna wolę, czy w jakimś stopniu kierowani jesteśmy przez geny

• Genetyka to pewno potencjalność, geny zwiększają szanse na coś

• Natura czy kultura - kultura postępujemy wbrew biologii, sztucznie, wg wymogów.

Kultura

Wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.

Charakterystyka

• Obejmuje całość życia człowieka

• Pojęcie kultury nie ma charakteru wartościowego

• Twór zbiorowy, a nie indywidualny, nie da się samemu wytworzyć kultury; pochodna działań zbiorczych

• Narasta i zmienia się w czasie

Treść kultury

Wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania.

Wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia

• Idealny - wymaga dana sytuacja

• Realny - wynikający z faktycznego odczuwania

• Jawne - co do których mamy świadomość, wiemy skąd się biorą

• Ukryte - nie mamy pojęcia, że zachowujemy się zgodnie z nimi

• Jawne i ukryte to wzory zinternalizowane / uwewnętrznione

Wartości

Dowolny przedmiot materialny lub idealny, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisuje mu ważna rolę w swoim życiu i jego osiągnięcie odczuwają.

Wartości mogą mieć trzy postaci:

• Uznawane - o których człowiek wie, że są dla niego ważne i powinien je cenić, towarzyszy mu przymus wewnętrzny (patriotyzm)

• Odczuwane - które zostały głęboko wchłonięte i stały się częścią wewnętrznego świata; zinternalizowane (skłonność do ryzyka)

• Realizowane - odczuwane, jak i uznawane

Odczuwane uznawane

realizowane

Konflikt wartości

Stan napięcia, który wynika z dysonansu poznawczego; wynika z jednoczesnej rywalizacji dwóch wartości, które zajmują podobną pozycję w naszym systemie aksjonormatywnym.

Normy

Reguła, wedle której grupa żyje; kiedyś normy uniwersalne.

Ład aksjonormatywny = wartości + normy

Sankcje

Kary i nagrody za przestrzeganie lub nie przestrzeganie określonych norm i reguł

• Pozytywne

• Negatywne

Kultura dominująca - danego kraju, przez większa część kraju

Subkultura - kultura danej grupy społecznej

Kontrkultura - oparta na negacji kultury dominującej

Relatywizm kulturowy jako:

• Zasada metodologiczna - przekonana, że aby poznać kulturę, trzeba w nią wejść

• Element światopoglądu - zasadza się on na przekonaniu, że wszystkie kultury są równe, nie ma lepszych i gorszych

• Teorie i filozofie człowieka - uznajemy, że jest bez reszty wytworem danej kultury

• Relatywizm wartości - przekonanie, że nie ma wartości uniwersalnych

Kultura bytu

Obejmuje naszą konsumpcję, relację z naturą

Kultura symboliczna

Obejmuje wartości i wzory zachowań związane z zaspokajaniem potrzeb ludzkich wykraczających poza podstawowe potrzeby. Ważny język przekazu oraz symbolika towarzysząca wyrażeniom werbalnym.

Kultura społeczna

Odnosi się do stosunków pomiędzy ludźmi.

Markizm

Teoretyczne rozważania Marksa wynikały z potrzeby znalezienia sposobu zmiany współczesnego mu społeczeństwa, nazywanego przez niego kapitalistycznym bądź burżuazyjnym. Stwierdził, że krzywdy i cierpienia ludzi i w ogóle całe zło, jakie niesie ze sobą kapitalizm, nie są niczym przypadkowym i przejściowym, ale należą do jego niezbywalnych cech. Wynikał z tego prosty wniosek, że nie należy myśleć o naprawianiu istniejących stosunków, ale z całą mocą dążyć do ich całkowitej zmiany. Aby jednak działania na rzecz realizacji tego celu były skuteczne, należy odkryć, co rządzi zmianami społecznymi. Pytanie o to stało się dla niego pytaniem podstawowym, a odpowiedź, jakiej udzielił, w znacznej mierze określiła charakter marksowskiej socjologii jako materializmu historycznego (lokomotywa dziejów).

Teorię Marksa charakteryzowała scjentystyczna i makrospołeczna perspektywa oraz holizm. Z takiej perspektywy teoretycznej społeczeństwo ukazywało mu się jako obiektywnie istniejąca całość, której wszystkie części są ze sobą powiązane, a zainteresowanie jego zmianą prowadziło do koncentrowania uwagi na procesie historycznym. Marks uznał, że proces ten, podobnie jak procesy przyrodnicze, poddany jest rządom praw i przebiega w sposób konieczny. Marksowska teoria zmiany stała się teorią rozwoju społecznego, zadaniem naczelnym zaś - wykrycie jego praw.

Marks sformułował teorię formacji społecznych. Formacje społeczne były przez niego traktowane zarówno jako typy społeczeństw, jak i etapy rozwoju społecznego.

Wyróżnił formacje:

• azjatycką,

• antyczną,

• feudalną

• burżuazyjną.

Z czasem dodano do nich formację wspólnoty pierwotnej, w której nieznana była własność, oraz przyszłą, końcową formację komunistyczną, w której własność zostanie zniesiona.

Marks uważał, że charakter formacji określa istniejący w niej sposób produkcji (intensywny i ekstensywny /rolnictwo/) uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, to jest środków technicznych i umiejętności posługiwania się nimi.

Stosunki produkcji

Uwarunkowania rodzajem produkcji sił wytwórczych i sposobami produkcji. Siły wytwórcze i uwarunkowane nimi stosunki produkcji stanowią bazę każdej formacji. Baza ta decyduje o kształcie nadbudowy, to jest o ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej każdej formacji.

Do komunizmu prowadzi jedna droga.

Do komunizmu nie trzeba dochodzić etapami.

Komunizm jest ostateczna formacją.

Ewolucjonizm

Podstawowe założenia ewolucjonizmu, którego dziewiętnastowiecznym klasykiem był Herbert Spencer (1820-1903), były po części takie same jak marksowskie. Ewolucjonizm, podobnie jak teorię Marksa, cechuje perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna oraz holizm. Łączy je też przekonanie, że rozwojem społecznym rządzą prawa.

Dwie różnice odmienności ewolucjonizmu i teorii marksowskiej

• Dla Spencera prawa rządzące ewolucją społeczeństw były tymi samymi prawami, które rządzą ewolucją w świecie przyrody. Za podstawowe, ogólne prawo ewolucji uznawali integrację materii i rozproszenie ruchu. Było to przechodzenie od „zdezintegrowanej homogeniczności" (w przyrodzie jej przykładem jest kolonia korali) do „zintegrowanej heterogeniczności" (przykładem jest wielokomórkowy organizm).

• odmienna orientacja czasowa, która u ewolucjonistów jest orientacją przeszłościową. Uwagę ich przyciąga droga, jaką ludzkość kroczyła i kroczy w kierunku nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego, będącego w ich oczach zwieńczeniem dziejów i poniekąd ich kresem. Za główne zadanie uważają wykreślenie ogólnej linii rozwoju, który mniej lub bardziej wyraźnie utożsamiają z postępem.

Ewolucjonizm zyskał znaczący wpływ w antropologii społecznej. Ewolucjonistycznie zorientowani antropolodzy, badając rozmaite społeczeństwa pozaeuropejskie, za jedno z głównych zadań uważali określenie ich etapu rozwojowego. Zmierzch ewolucjonizmu nastąpił wraz ze zmierzchem kolonializmu. Powstał neoewolucjonizm i to na różne sposoby:

• ewolucja konkretna - ewolucja poszczególnych kultur, z których każda idzie własną drogą rozwojową, przechodząc przez powiązany historycznie ciąg form.

• ewolucja ogólna - to wyłanianie się kolejnych poziomów rozwoju powszechnego, ciąg stadiów, których ilustracją są konkretne, historyczne formy.

Typy społeczeństw

W typologiach ewolucjonistów występują cztery podstawowe typy społeczeństw:

• społeczeństwo zbieracko-myśliwskie nie znające uprawy roli;

• rolnicze społeczeństwo kopieniackie nie znające pługa i uprawiające ziemię za pomocą motyki;

• rozwinięte społeczeństwo rolnicze używające pługa;

• społeczeństwo przemysłowe.

Społeczeństwo tradycyjne

Społeczeństwo tradycyjne oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi są gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne. Rynek i wymiana towarowa są słabo rozwinięte. Znikomą rolę odgrywa dążenie do zysku jako motywacja działań gospodarczych. Pieniądz ma niewielki wpływ na kształt stosunków społecznych oraz określanie miejsca człowieka w społeczeństwie. Człowiek jest postrzegany jako cząstka zbiorowości, a nie jako autonomiczna jednostka. Komunikacja i przekazywanie informacji odbywa się głównie drogą ustną. Pismo jest znane, ale umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni i są oni elitą. Miast jest mało. Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich. Charakter społeczności wiejskich decyduje o obliczu całego społeczeństwa. Tradycyjna społeczność wiejska jest zamknięta, a jej członkowie są zasiedziali i mało ruchliwi przestrzennie. Silnie odczuwają odrębność od reszty świata, co daje im poczucie wspólnoty nawet przy widocznych różnicach położenia ekonomicznego. Podstawowymi częściami składowymi społeczności wiejskiej są rodziny i sąsiedztwa. Sąsiedzi są bardzo ważni. Regułą jest pomoc sąsiedzka i wzajemna wymiana usług, jak również spotkania sąsiedzkie w celu wspólnego wykonywania różnych prac. Spotkania te, częste zwłaszcza jesienią i zimą, są źródłem najrozmaitszych informacji i pełnią rolę odpowiadającą roli gazet i książek w społeczeństwie przemysłowym. Tradycyjną społeczność wiejską cechuje zachowawczość i orientacja przeszłościowa. Przeszłość uzasadnia sposób postępowania i dostarcza wzorów zachowania się. Ich przestrzeganie zapewnia silna, nieformalna kontrola społeczna.

Społeczeństwo przemysłowe

Istotą społeczeństwa przemysłowego jest gospodarka rynkowa oraz masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy użyciu maszyn i poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są wyspecjalizowane w wytwarzaniu dóbr jednego rodzaju, z czym wiąże się pogłębianie podziału pracy. Wraz z rozwojem przemysłu i gospodarki rynkowej upowszechnia się dążenie do zysku jako motywacja działań gospodarczych. Pieniądz nabiera znaczenia jako wyznacznik miejsca człowieka w społeczeństwie. Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast. Zwiększa się przestrzenna i społeczna ruchliwość ludzi. Pojawiają się zbiorowości społeczne nowego rodzaju. Celowo konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniające jedynie część życia jednostek w odróżnieniu od wcześniej istniejących, które ogarniały całe życie człowieka i tworzyły się spontanicznie na podstawie więzów krwi bądź sąsiedztwa. Umacnia się i rozrasta władza centralna państwa, gdyż słabnie nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej: policji, sądów, więzień. Upowszechnia się umiejętność czytania i pisania oraz rośnie rola wykształcenia. Pojawiają się środki masowego przekazu: prasa, radio, z czasem telewizja. W rezultacie ich oddziaływania wytwarza się kultura masowa. Jednostka przestaje być tylko cząstką zbiorowości i zyskuje wartość autonomiczną, ważną zaś motywacją działań zaczyna być dążenie do osiągnięć osobistych. Dążenie do osobistych osiągnięć, racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm to charakterystyczne cechy kulturowe społeczeństwa przemysłowego.

Społeczeństwo poprzemysłowe, ponowoczesne i informacyjne

Istotną cechą społeczeństwa poprzemysłowego było przekształcenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy spowodowane pojawieniem się nowych technologii. Za jego podstawową cechę uznano przesunięcie większości aktywności gospodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych do sfery usług. Proces pracy zaczął polegać znacznie bardziej na relacjach z innym ludźmi niż na przetwarzaniu surowców. Społeczeństwo informacyjne to takie społeczeństwo, w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze zależy od przekazywania informacji; szybkie komputery i rozwój technik telekomunikacyjnych umożliwiają wytwarzanie, przekształcanie i przekazywanie znacznej liczby informacji. Zmienia się skład zawodowy i pojawia się płynność rynku pracy zagrażająca stabilizacji zatrudnienia i wymagająca stałej elastyczności. Społeczeństwo to bywa nazywane społeczeństwem ryzyka. Zmieniają się też relacje między pracownikami a ich miejscem pracy i domem. Aby wypełniać obowiązki służbowe i polecenia pracodawcy, nie jest niezbędne opuszczanie domu. Społeczeństwo informacyjne umożliwia zarówno rozwój demokracji, jak i rozszerzanie się niedemokratycznej władzy korporacji międzynarodowych. Wraz z rozwojem technik informatycznych intensyfikuje się proces globalizacji, który dodatkowo, poza samymi zmianami techniki, wpływa na przemiany społeczne.

Globalizacja jest stopniowym rozszerzaniem się na skalę całego globu ziemskiego terytorialnego zasięgu społecznego podziału pracy i wymiany rynkowej, powiązań i oddziaływań wzajemnych między zbiorowościami ludzkimi we wszystkich sferach życia. Oznacza wzrastające tempo ogólnoświatowego przepływu technik, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków komunikacji, informacji i idei. Obejmuje rozwój ponadnarodowych instytucji i organizacji technicznych, ekonomicznych, socjalnych, politycznych, kulturalnych, naukowych i artystycznych.

Teorie modernizacji, konwergencji i zależności

Modernizacja

proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Odnosi się do szerokiego zakresu zjawisk, w najróżniejszy sposób i w rozmaitym stopniu powiązanych z uprzemysłowieniem. Należy do nich między innymi upowszechnienie umiejętności czytania i pisania, rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej, a także poszerzenie zakresu uczestnictwa obywateli w życiu politycznym. Za przejaw modernizacji uważa się także zmiany w sposobie patrzenia na świat i systemach wartości, które towarzyszą rozwojowi społeczeństwa przemysłowego, oraz kształtowanie się osobowości człowieka nowoczesnego.

Lata pięćdziesiąte i początek lat sześćdziesiątych XX wieku był okresem tak zwanej zimnej wojny między dwoma wielkimi blokami polityczno-militarnymi. Stanowiły one dwa biegunowo różne światy.

„Pierwszy świat" tworzyły Stany Zjednoczone i Europa Zachodnia (wysoki stopień uprzemysłowienia, kapitalistyczna forma gospodarki rynkowej, ustrój demokratyczny i wyższy niż gdzie indziej poziom dobrobytu).

„Drugi świat", w którym główną rolę odgrywał Związek Radziecki, obejmował kraje słabiej uprzemysłowione, o socjalistycznej formie gospodarki planowanej, ustrojach autorytarnych, niższej stopie życiowej, natomiast większej pewności pracy i bardziej rozwiniętym systemie zabezpieczeń społecznych.

„Trzeci Świat” to kraje słabo, jeśli w ogóle, uprzemysłowione.

Teoria konwergencji

„konwergencja" oznacza zbieżność. W miarę postępującego uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodobniać się do siebie, w tym również pod względem ustroju politycznego.

Teoria konwergencji głosiła, że „pierwszy" i „drugi świat" różnią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego.

Koncepcja zależności i systemu światowego

Dotyczyła charakteru zmian powodowanych procesami globalizacji. Głosiła, że globalizacja prowadzi do wzajemnego uzależniania się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje jeden system światowy.

W koncepcji zależności pobrzmiewało echo marksizmu, podobnie jak w teoriach modernizacji - ewolucjonizmu. Główną jej tezą było, że światowy system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku. Rozdział bogactwa, władzy i zasobów jest w świecie nierówny. Pozwala to krajom najobficiej w nie zaopatrzonym i najbardziej rozwiniętym oraz będącym potęgami przemysłowymi wyzyskiwać gospodarczo kraje słabiej rozwinięte i podporządkowywać je sobie politycznie, a także traktować wyłącznie jako źródło surowców i taniej siły roboczej, co hamuje ich rozwój i utrwala biedę.

Podstawowymi pojęciami koncepcji systemu światowego są:

• Centrum tworzą kraje bogate, wysoko uprzemysłowione, rozporządzające najnowocześniejszymi technologiami i produkujące zróżnicowane produkty. Sprawują kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świata. Są stosunkowo niezależne, stabilne politycznie, o ustrojach demokratycznych.

• Peryferie tworzą kraje niegdyś zaliczane do Trzeciego Świata. Są ubogie i mają mało zasobów produkcyjnych, wobec czego nie są konkurencyjne na rynkach światowych. Dostarczają surowców lub jednorodnych produktów przemysłowych. Są uzależnione od krajów tworzących centrum: od napływu stamtąd nowych technologii, od ich rynków, a nawet pomocy finansowej. W rezultacie kraje peryferyjne są mało stabilne politycznie i dalekie od demokracji.

• Półperyferie to kraje, które ze względu na swój poziom rozwoju gospodarczego sytuują się między centrum a peryferiami i nie można ich zaliczyć do żadnej z tych dwóch kategorii. Są to zarówno odnoszące sukcesy kraje pozaeuropejskie, jak i postkomunistyczne kraje europejskie, w których poziom życia, chociaż znacznie wyższy niż w dawnych krajach Trzeciego Świata, wyraźnie odbiega od poziomu życia czołówki europejskiej.

Ruchy społeczne jako czynniki zmiany

są to zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu.

Różnice między ruchami społecznymi:

• Ruch społeczny może przyczyniać się do zmiany społecznej lub być przez nią wywołany. Tym samym być jej przyczyną albo skutkiem.

• Ruch społeczny może zmierzać do wprowadzenia zmian lub do ich zahamowania.

• Ruch społeczny dążący do wprowadzenia zmian może orientować się na przyszłość lub przeszłość. Celem mogą być nowatorskie przekształcenia bądź przywrócenie wcześniejszego stanu rzeczy.

• Ruch społeczny może być ukierunkowany na zmianę zewnętrznej rzeczywistości społecznej lub na zmianę człowieka.

• Zarówno ruch ukierunkowany na zmianę w społeczeństwie, jak i na zmianę człowieka może stawiać sobie za cel zmianę całościową albo cząstkową.

• Ruch społeczny może dążyć do wprowadzenia zmian szybko, za jednym zamachem, bądź działać na rzecz stopniowego, powolnego ich wprowadzania. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z ruchem rewolucyjnym, w drugim - reformatorskim.

Interakcje społeczne

Różnice między działaniem a zachowaniem ludzi. Działanie różni się od zachowania tym, że składają się nań nie tylko dające się obserwować z zewnątrz jego przejawy, ale także niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego osobnika.

George Simmel - odrzucił dotychczasowe rozumienie interakcji jako bytu zewnętrznego wobec osoby.

Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania.

W pojęciu interakcji uwypuklony zostaje element wzajemnego oddziaływania, interakcji. Z takim oddziaływaniem mamy do czynienia wtedy, kiedy poszczególni osobnicy wzajemnie na siebie wpływają i każdy z nich modyfikuje swoje zachowania w odpowiedzi na zachowania pozostałych. Wskazuje się, że „u podłoża wszelkiej interakcji znajduje się chęć każdego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i kontrolowania ich".

Uczestników interakcji określa się najczęściej mianem aktorów społecznych bądź po prostu aktorów. Termin ten bywa odnoszony do wszystkich osób, które podejmują działania społeczne. Z dodatkiem przymiotnika zbiorowy jest także stosowany jako określenie zbiorowości i organizacji.

W socjologicznych zainteresowaniach interakcjami można wyróżnić dwa podejścia.

• Interakcja jako wymiana - dobrowolne transakcje polegające na przekazywaniu różnego rodzaju dóbr między dwoma lub więcej osobnikami, z czego wszyscy odnoszą korzyść. Teoria sprawiedliwej wymiany. Koncepcja człowieka racjonalnego, koncepcja behawiorystyczna.

• Interakcja jako gra - teoria rier, racjonalnego wyboru; koncentracja uwagi na aktorze podejmującym racjonalne wybory, czyli metodologiczny indywidualizm. Są dwa typy gier: o sumie zerowej (gra jest określona i każdy z graczy może wygrać jedynie kosztem innych ) i sumie zmiennej (korzyści i nagrody pochodzić mogą z zewnętrznego źródła, a uczestnicy gry mogą wszyscy razem zyskać bądź stracić.).

Podejście do interakcji jako wymiany oraz gry bliższe jest obszarowi socjologii scjentystycznej. Podejście do interakcji jako komunikacji sytuuje się natomiast w granicach socjologii humanistycznej.

Interakcja jako komunikacja symboliczna

Człowiek jest istotą, która potrafi pojąć symbole i się nimi posługiwać. Manipulowanie wrażeniami nie ogranicza się do języka, ale obejmuje także komunikację niewerbalną.

Interakcja symboliczna jest ciągłym procesem interpretowania znaczeń, odczytywania zamiarów i wzajemnego dopasowywania się jej uczestników.

Interakcjonizm symboliczny

George Herbert Mead (1863-1931), Kierunek ten wywarł znaczny wpływ na ukształtowanie oblicza socjologii współczesnej. Dał początek wielu późniejszym orientacjom usytuowanym w obszarze socjologii humanistycznej i koncentrującym uwagę na procesach interakcji.

Interakcja jako manipulowanie wrażeniami

Erving Goffman (1922-1982), Zajmował się technikami manipulowania wrażeniami i wykorzystywał metaforę teatru, wskazując na problemy, jakie musi rozwiązywać uczestnik interakcji, kiedy przedstawia swą działalność innym. Działania danego uczestnika interakcji w danej sytuacji, których celem jest wpływanie w jakiś sposób na któregokolwiek z jej uczestników, określał mianem „występu”. Wyróżniał „scenę", na której odbywa się przedstawienie, i „kulisy", gdzie się je przygotowuje. Dla goffmanowskiej perspektywy dramaturgicznej istotne jest pojęcie fasady. Na fasadę składają się trzy elementy: dekoracja, powierzchowność jednostki oraz jej sposób bycia. Te dwa ostatnie elementy tworzą fasadę osobistą jednostki.

Ukryte założenia i milcząco przyjmowane procedury interakcji

Harold Garfinkel, zastanawiał się jak to się dzieje, że posiadamy wyobrażenie na dany temat rzeczywistości i jak je budujemy.

Społeczeństwo z perspektywy interakcji

elementami składowymi stają się nie zbiorowości ani nawet nie jednostki, ale interakcje społeczne, ono zaś samo przybiera postać skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaływań jednostek.

Socjalizacja

złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych, określanych często mianem „wychowania", jak i niezamierzonych.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:

• Umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych

• Normy i wzory zachowań

Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech mechanizmach:

• Wzmacnianie - Zachowania „właściwe" zostają nagrodzone i w ten sposób skojarzone z przyjemnością, niepożądane zaś - ukarane i skojarzone z przykrością.

• Naśladowanie - Widząc, jak wokół nas zachowują się inni ludzie, zaczynamy zachowywać się podobnie.

• przekaz symboliczny

Osobowość

termin osobowość jest używany dla oznaczenia zorganizowanej struktury cech indywidualnych i sposobów zachowania, które decydują o sposobach przystosowania się danej jednostki do jej środowiska.

Typy osobowości

• osobowość autorytarna, Theodor Adorno, została scharakteryzowana jako wyposażona w takie cechy, jak aprobata konwencjonalnych wartości i przyjętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób uznających normy odmienne od przyjętych przez daną osobę, bezkrytyczne podporządkowanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę tak własną, jak i innych ludzi, poczucie zagrożenia, także w silną skłonność do wrogości wobec innych grup i duży stopień etnocentryzmu, sztywność, oschłość, odrzucanie indywidualizmu i twórczej inwencji, preferowanie działania z pozycji siły lub identyfikowanie się ze sprawującymi władzę, projekcję własnych nieuświadomionych stanów emocjonalnych na otoczenie, wreszcie przesadne zainteresowanie sprawami seksualnymi.

Osobowość podstawowa

to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest ona podłożem postaw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości.

Osobowość modalna

nawiązuje w swojej nazwie do używanego w statystyce określenia wartości występującej najczęściej w zbiorowości. Osobowość modalna to typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji.

Rola społeczna

Pojęcie to związane jest z pojęciem pozycji społecznej (statusu). Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości.

Rolę społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Powiada się, po pierwsze, że rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie, że jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.

konstrukcji roli

• zachowania nakazane

• zachowania zakazane

• margines swobody

konflikt ról

różne jego role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań

---