2.

Analiza zachowań podmiotów gospodarujących

III. Teoria konsumenta

III.1. Gospodarstwo domowe jako podmiot gospodarowania. Założenia modelu. Funkcja celu.

System gospodarowania, oparty na mechanizmie rynkowym, powstał w wyniku ewolucji stosunków wymiennych w toku rozwoju historycznego społeczności ludzkich. Początkowe formy wymiany miały charakter wymiany towar-towar czyli barteru. Później rozwinęła się i ukształtowała wymiana wykorzystująca różne formy pieniądza. Podejście rynkowe wkroczyło współcześnie niemal we wszystkie dziedziny życia gospodarczego i społecznego. Obok dóbr i usług materialnych, które są przedmiotami oceny i weryfikacji o charakterze rynkowym, również wartości intelektualne, artystyczne, jak patenty, informacje, dzieła sztuki, spektakle teatralne itp. oraz sam pieniądz (krajowy i dewizowy), sprzedawany i kupowany w kantorach, w bankach i na giełdach, stają się przedmiotami obrotu rynkowego.

Zależności między występującymi na rynku podmiotami gospodarującymi zobrazować można za pomocą różnych ogólnych modeli gospodarki, charakteryzujących się wyższym lub niższym poziomem formalizacji (modele równowagi ogólnej typu Walrasa). Można również wykorzystać modele ideowe, które opisują pewne zależności w sposób graficzny. Powszechnie wykorzystywanym modelem tego typu jest model gospodarki okrężnej.

Model ten opiera się na następujących założeniach metodologicznych, które upraszczają rzeczywistość gospodarczo-społeczną, nie tracąc jednak zasadności:

1. w gospodarce funkcjonują dwie podstawowe grupy podmiotów gospodarujących: konsumenci - reprezentowani przez gospodarstwa domowe i producenci - reprezentantami, których są przedsiębiorcy,

2. w gospodarce funkcjonują dwa podstawowe rynki - rynek dóbr i usług konsumpcyjnych oraz rynek czynników produkcji,

3. podmioty gospodarcze działają na własną odpowiedzialność w oparciu o rachunek mikroekonomiczny, kierując się zasadą racjonalnego gospodarowania i swoimi indywidualnymi funkcjami celu. W przypadku przedsiębiorstw jest to maksymalizacja zysku, natomiast w przypadku gospodarstw domowych maksymalizacji użyteczności,

4. między podmiotami tworzą się różne zależności ujawniające się na rynkach.

Schemat III.1. Model gospodarki rynkowej

Motorem napędowym jakiejkolwiek ludzkiej aktywności są potrzeby, które muszą być zaspokojone. Aby zaspokojenie takie wystąpiło gospodarstwo domowe będą nabywać dobra i usługi na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych. Sprzedaży tych dóbr i usług musi towarzyszyć w gospodarce towarowo-pieniężnej ekwiwalentny strumień środków finansowych (wydatki). Aby dysponować tymi środkami finansowymi gospodarstwa domowe muszą oferować na rynku czynników produkcji swoją zdolność do wykonywania pracy czyli siłę roboczą. Jeżeli oferta zostanie zaakceptowana, wówczas za świadczoną usługę pracy gospodarstwo domowe otrzymuje określone dochody.

W przypadku przedsiębiorstw sytuacja jest nieco inna. Działają one po to, aby łączyć czynniki produkcji (zasoby ekonomiczne), wytwarzać dobra lub usługi, a następnie je zbywać na rynku, otrzymując określone przychody. Aby móc prowadzić działalność produkcyjną przedsiębiorstwo musi nabywać na rynku czynników produkcji usługi czynników produkcji lub zasoby ekonomiczne. Nabycie czynników produkcji odbywa się w zamian za ekwiwalentny strumień finansowy - kosztów przedsiębiorstwa. Efekt produkcji - dobra i usługi konsumpcyjne - trafiają na rynek, gdzie zostają nabyte przez gospodarstwa domowe. W zamian za strumień dóbr i usług przedsiębiorstwa otrzymują swoje dochody (przychody) ze sprzedaży.

Poszczególne podmioty gospodarujące kierują się w swoich działaniach określonymi motywami i zasadami. Nabywając dobra i usługi gospodarstwa domowe kierują się z jednej strony w dużej mierze tradycją, modą, chęcią wyróżnienia się i podobnymi motywami postępowania, z drugiej zaś stopniu rachunkiem ekonomicznym. Muszą uwzględniać rozmiary swoich dochodów. Również przedsiębiorstwa uwzględniają swoje możliwości finansowe, rzeczowe i czasowe. Zasady rządzące zachowaniami poszczególnych grup podmiotów gospodarujących są ważnym elementem przedmiotu mikroekonomii.

Badaniami zachowań konsumentów (gospodarstw domowych) zajmuje się teoria konsumenta. Biorąc pod uwagę ekonomiczne decyzje gospodarstw domowych należy zaznaczyć, że są one ukierunkowane z jednej strony na pozyskiwanie dóbr i usług służących konsumpcji, z drugiej zaś na otrzymywanie dochodów. Można przyjąć, że gospodarstwo domowe dąży do znalezienia odpowiedzi na pytanie - jak powinni postępować jego członkowie, aby ich potrzeby zaspokojone były w jak najlepszy sposób?

III.2. Kardynalna i ordynalna teoria użyteczności

Ludzie w dążeniu do zaspokojenia swoich potrzeb postępują w sposób samodzielny, a nie regulowany z zewnątrz. Człowiek jako jednostka, wchodząca w skład określonej zbiorowości, zmierza do osiągnięcia takiego celu i poszukuje środków do ich zaspokojenia. Teoretycznej interpretacji decyzji konsumpcyjnych gospodarstw domowych, pod wpływem których kształtują się ich wydatki, dostarczają koncepcje wywodzące się z założenia, iż u podstaw wyborów konsumenckich leżą pewne uniwersalne reguły postępowania, znajdujące wyraz w popycie konsumpcyjnym. Ogólnie rzecz biorąc zakłada się, że jednostka dążąc do realizacji swoich celów zachowuje się racjonalnie, czyli postępuje w sposób wewnętrznie spójny, umożliwiający maksymalizację zadowolenia tzn., że gospodarstwo domowe (konsument) będzie zgłaszało popyt na te dobra i usługi, które są w stanie dostarczyć mu najwięcej użyteczności.

Do dóbr, na które występuje popyt ze strony konsumentów zalicza się zarówno te, których zużycie następuje w ramach jednego aktu konsumpcji (artykuły żywnościowe), jak i te, których użytkowanie odbywało się w dłuższym okresie (dobra trwałego użytku). W analizie wyborów konsumenckich będziemy posługiwać się kategorią użyteczności.

Teoria użyteczności powstała jako teoria konkurencyjna w stosunku do teorii wartości opartej na pracy, rozwijanej w ramach ekonomii klasycznej, w latach siedemdziesiątych XIX wieku, w ramach nurtu subiektywno-marginalistycznego. Pierwsze zalążki teorii konsumenta pojawiły się już w ramach ekonomii postklasycznej, zwłaszcza w pracach H.Gossena i W.Seniora. Idee te zostały rozwinięte w szkole psychologicznej i przez przedstawicieli ekonomii anglosaskiej (S.Jevonsa i F.Y.Edgewortha, a także V.Pareto, reprezentującego szkołę lozańską.

Według przedstawicieli teorii użyteczności podstawowym kryterium porównywania i wymiany dóbr jest ich użyteczność. Pod tym pojęciem rozumiano całokształt przyjemności i doznań, które osiąga konsument w wyniku konsumpcji danego dobra.

Użyteczność to całokształt psychicznych przyjemności odczuwanych przez jednostkę (człowieka) w wyniku nabywania, konsumpcji i gromadzenia danego dobra.

Początkowo traktowano użyteczność w sposób psychologiczny. W koncepcji tej widoczne były elementy utylitarystyczne oraz normatywne, które nawiązywały do moralno-etycznych aspektów stopy życiowej i dobrobytu. Akcentowano również wymiar fizjologiczno-psychologiczny użyteczności, polegający na przyjęciu założenia, że możliwa jest introspekcja psychologiczna konsumenta.

Introspekcja psychologiczna oznacza kierowanie uwagi ku własnym przeżyciom, badaniu ich, analizowaniu i samoobserwacji.

Niekiedy też traktowano użyteczność dóbr jako przejaw działania prawa psychologii eksperymentalnej - prawa Webera-Fechnera. Pogląd ten znalazł swoje odzwierciedlenie w twórczości wybitnego prekursora ekonomii neoklasycznej F.Y.Edgewortha, w pracy "Psychika matematyczna". Okres ten, a zarazem kierunek rozwoju teorii użyteczności określany jest mianem kardynalnej lub ilościowej teorii użyteczności.

W toku historycznego rozwoju ukształtowały się dwa typy teorii użyteczności:

- teoria kardynalna, która zakładała mierzalność użyteczności,

- teoria ordynalna, która zakładała uporządkowanie preferencji konsumpcyjnych każdego człowieka.

Współcześnie dominuje w teorii użyteczności teoria porządkowa i ordynalna interpretacja kategorii użyteczności. Posługując się nią nie podajemy, ponieważ nie jesteśmy w stanie podać, wartości liczbowych pewnym stopniom zaspokojenia potrzeb i nie możemy zatem tworzyć skali użyteczności dobra ją zaspokajającego. Przy czym w teorii użyteczności pod pojęciem dobra rozumie się dobra materialne i niematerialne.

Ordynalna teoria użyteczności nie odrzuca twierdzeń i praw sformułowanych na początku jej rozwoju, oznacza jedynie odmienny sposób ich interpretacji i dowodzenia. Dotyczy to zwłaszcza podstawowych praw teorii użyteczności: prawa malejącej użyteczności krańcowej (I prawo Gossena) i prawa równowagi konsumpcji (II prawa Gossena). Ordynalna teoria użyteczności, w przeciwieństwie do kardynalnej teorii użyteczności, dowodzi swoje twierdzenia na podstawie obserwacji rynku i wyborów podejmowanych przez jednostki w trakcie zaspokajania potrzeb. Ordynalną teorię użyteczności uznajemy za próbę wtórnej obiektywizacji teorii użyteczności, tzn. odejście od czynników etycznych i psychologicznych (hedonizm i introspektywizm). Obiektywizacja ta prowadzi do tego, że we współczesnej neoklasycznej teorii użyteczności traktuje się ją jako badanie procesu zachowania się konsumentów na rynku. Ten kierunek rozwoju neoklasycznej teorii użyteczności najpełniej wyraził P.A.Samuelson w teorii ujawnionych preferencji.

Hedonizm - postawa życiowa i filozoficzno-światopoglądowa oparta na eksponowaniu znaczenia i akceptacji przyjemności, rozkoszy jako celu życia i naczelnego motywu działania. Przyjemność i rozkosz traktowana jest jako najwyższe, pożądane dobro.

Podstawowe różnice pomiędzy kardynalną teorią użyteczności i ordynalną teorią użyteczności można przedstawić następująco. Niech U = f(X¹,X²,...Xⁿ) oznacza funkcję użyteczności konsumenta, przy czym X¹,X²,...Xⁿ to ilości dóbr zaspokajających poszczególne potrzeby. Jeżeli z kolei X¹,X²,X³,...; U(X¹), U(X²),U(X³),... oznaczają struktury konsumpcji - ilościowe kombinacje (koszyki) dóbr oraz poziomy użyteczności odpowiadające tym strukturom (koszykom) konsumpcji. Przy pomocy kardynalnej teorii użyteczności możemy określić ilościową wartość U(X¹) i U(X²), natomiast w obrębie ordynalnej teorii użyteczności możemy jedynie stwierdzić, że U(X¹) > U(X²), co oznacza, że konsument preferuje kombinację X¹ w stosunku do X², ale nie jesteśmy w stanie określić jakie wartości liczbowe przyjmują użyteczności obu rozpatrywanych kombinacji. Ponadto o określonym kierunku preferencji możemy się wypowiedzieć na podstawie obserwacji, że określona struktura konsumpcji (koszyk) została rzeczywiście wybrana przez konsumenta. Kierunek preferencji w kardynalnej teorii użyteczności można określić bezpośrednio, dlatego, że umiemy poszczególnym ilościowym kombinacjom dóbr przypisać liczbowo poziom użyteczności.

Niezależnie od różnic, jakie występują pomiędzy poszczególnymi podejściami we współczesnej neoklasycznej teorii użyteczności, teoria ta opiera się na kilku przesłankach:

1. Użyteczność dobra jest traktowana jako kategoria sfery wymiany lub zaspokojenia potrzeb - konsumpcji.

2. Analiza dotyczy tych wszystkich potrzeb, które są nasycalne. Potrzeby nienasycalne (żądze) nie mogą być rozpatrywane w kategoriach teorii użyteczności.

3. Konsument (gospodarstwo domowe) ma znany sobie układ preferencji, alternatyw w zakresie konsumpcji.

4. Preferencje w danym czasie nie zależą od cen nabywanych i konsumowanych dóbr.

5. Preferencje konsumenta są zgodne czyli jednoznacznie uporządkowane.

Ostatnia przesłanka jest bardzo ważna, gdyż jej spełnienie jest niezbędne aby można było traktować postępowanie jednostki (konsumentów) w sferze konsumpcji jako potencjalnie racjonalne. Zgodność tej preferencji można zapisać, jeżeli zachodzi jednocześnie X¹ > X² ⇒ U(X¹) > U(X²) i X² > X³ ⇒ U(X²) > U(X³). Zgodność ta oznacza, że musi także zachodzić: X¹ > X³ ⇒ U(X¹) > U(X³). Odwrotny kierunek oznaczałby, że konsument nie jest w stanie logicznie uporządkować swoich preferencji w zakresie konsumpcji czyli nastąpiłaby tzw. sprzeczność preferencji, co z kolei oznacza, że konsument nie może być rozpatrywany w kategoriach racjonalności ekonomicznej.

Kardynalna teoria użyteczności. W teorii ekonomii wartość była rozpatrywana z punktu widzenia: 1) czasu pracy, 2) różnie pojmowanych kosztów produkcji potrzebnych do wytworzenia towarów. W szkole austriackiej (psychologicznej) następuje identyfikacja wartości z użytecznością. Wartość jest pojmowana jako znaczenie, które przypisujemy dobrom ze względu na ich zdolność do zaspokajania naszych potrzeb. Dlatego ocena wartości jest równoznaczna z oceną zachowania się ludzi, którzy tę wartość oceniają. Jeśli mówimy, że pożądamy dobra nie dla nich samych, że stanowią element bogactwa, ale dlatego, że są warunkiem zaspokojenia naszych potrzeb to możemy powiedzieć, że wartość dóbr i hierarchia tej wartości wywodzi się z wartości potrzeb i hierarchii potrzeb.

W szkole austriackiej rozróżniano dobra gospodarcze i wolne. Dobra gospodarcze to te, które są w ograniczonej ilości w stosunku do potrzeb, wolne są w naturalnym nadmiarze do potrzeb. Wartość (użyteczność) wyraża relację między ilością dóbr a skalą intensywności naszych potrzeb. Zgodnie z tym dobra wolne nie posiadają wartości (ich użyteczność = 0). W ramach danej kategorii potrzeb potrzeba posiadania konkretnych jednostek danego dobra jest zróżnicowana. Zależy ona od tego czy rozpatrywana potrzeba była (jest) jakoś zaspokajana.

Intensywność odczuwania potrzeby słabnie w miarę procesu konsumpcji (nabywania) dobra. Użyteczność jest malejącą funkcją ilości dobra. Użyteczność tej ostatniej jednostki dobra, która odczuwalnie zwiększa sumę łącznej użyteczności określa się mianem użyteczności krańcowej (granicznej). Owa użyteczność krańcowa jest podstawą oceny wszystkich dóbr danego rodzaju znajdujących się we władaniu (zapasie) konsumenta.

Zgodnie z teorią użyteczności użyteczność i (wartość) posiadają dla jednostki gospodarującej tylko te dobra, które bezpośrednio zaspokajają jej potrzeby. Użyteczność (wartość) mają tylko dobra konsumpcyjne (bezpośrednie, I-rzędu). Dobra - środki produkcji to u zwolenników teorii użyteczności dobra pośrednie, wyższych rzędów (II służą do wytwarzania środków konsumpcji). Dobra te posiadają wartość tylko w sensie umownym i ich wartość jest jak gdyby "odbitym blaskiem" wartości dóbr konsumpcyjnych, do których wytwarzania służą. Konkretnymi metodami szacunku wartości dóbr wyższych zajmuje się w ujęciu kardynalnym teoria imputacji (rozliczenia).

Ordynalna teoria użyteczności. Ordynalna teoria użyteczności stanowi dominujący kierunek rozwoju neoklasycznej teorii użyteczności. Podstawowym modelem, przy pomocy którego analizuje się w ekonomii neoklasycznej zachowanie jednostek (konsumentów) w procesie zaspokojenia potrzeb jest tzw. krzywą obojętności konsumpcji. Za prekursorów koncepcji krzywych obojętności uznajemy F.Y.Edgewortha oraz V.Pareto, przy czym u F.Y.Edgewortha mamy do czynienia z kardynalną interpretacją krzywych. W teorii V.Pareto koncepcja krzywych obojętności konsumpcji rozpatrywana jest w ramach ordynalnej teorii użyteczności. V.Pareto swoje rozumowanie odnosi do dwóch dóbr. Rozumuje w sposób następujący: jeśli mamy dwa dowolne dobra to istnieje zawsze wiele takich ilościowych kombinacji dóbr, że każdej z nich odpowiada jednakowa suma łącznej użyteczności i łącznego zadowolenia konsumenta. Model krzywych obojętności wykorzystuje się do ordynalnej interpretacji praw (zasad) Gossena.

III.3. Zasady zachowania gospodarstw domowych (prawa Gossena) - interpretacja kardynalna

Zasady Gossena formułowane są dla konsumentów, którzy zachowują się racjonalnie. Racjonalnie zachowujący się konsument opiera swoje funkcjonowanie na następujących założeniach:

• istnieje określona funkcja celu, która determinuje zachowanie danego konsumenta, jest nią maksymalizacja użyteczności całkowitej;

• konsument posiada jednoznacznie uporządkowaną skalę preferencji konsumenckich;

• w wyborach konsument kieruje się swoją skalą preferencji;

• w wyborach uwzględnia również swoje możliwości dochodowe i ograniczenia cenowe.

Zasady Gossena odpowiadają na cztery podstawowe pytania:

1. jak kształtuje się użyteczność każdej kolejnej konsumowanej jednostki danego dobra (użyteczność krańcowa)?

2. jak kształtuje się całkowita (łączna) użyteczność osiągana z tytułu konsumpcji wszystkich jednostek danego dobra w danym akcie konsumpcji?

3. w jaki sposób konsument wybiera koszyk dóbr, który optymalizuje jego użyteczność całkowitą związaną z konsumpcją wszystkich dóbr i usług, przy danych ograniczeniach dochodowych i cenowych?

4. jakie warunki muszą wystąpić aby konsument zwiększył swoją całkowitą użyteczność z tytułu konsumpcji wszystkich dóbr i usług?

Każde gospodarstwo domowe konsumuje wiele różnorodnych produktów i usług, przynoszących mu różnego rodzaju satysfakcję. Przyjmując, że konsument dąży do osiągnięcia możliwie największej użyteczności, tzn. największej sumy zadowolenia z konsumpcji lub posiadania danego dobra należy uwzględnić, że wielkość zadowolenia (żużyteczności) zmniejsza się aż do osiągnięcia poziomu nasycenia. Rozważmy na przykład potrzebę głodu i zaspokajanie jej za pomocą kanapek. Pierwsza kanapka sprawia konsumentowi szczególnie dużą satysfakcję, kolejna dostarcza nieco mniejszej satysfakcji, ponieważ sama potrzeba jest już częściowo zaspokojona. Podobna sytuacja występuje podczas konsumpcji kolejnych kanapek. Można to zobrazować za pomocą określonego schematu (wykres III.1).

Wykres III.1. Użyteczność krańcowa

MU

Ilość dobra

Pod pojęciem użyteczności krańcowej MU rozumieć będziemy przyrost użyteczności całkowitej TU z tytułu konsumpcji danego dobra, wywołany przyrostem konsumpcji o jednostkę według następującej formuły:

(III.1)

gdzie: MU to użyteczność krańcowa danego dobra, ΔTU - zmiana (np. przyrost) użyteczności całkowitej z tytułu konsumpcji danego dobra, TU - użyteczność całkowita z tytułu konsumpcji danego dobra, ΔQ - przyrost konsumpcji danego dobra, Q - wielkość konsumpcji danego dobra.

Użyteczność krańcowa, czyli użyteczność ostatniej, dodatkowej jednostki danego dobra, w miarę wzrostu ilości konsumowanej maleje. Dalsze powiększanie użycia (nabywanie) może nawet spowodować spadek użyteczność (użyteczność negatywną). Zasada malejącej użyteczności krańcowej w miarę wzrostu stopnia nasycenia potrzeb nosi nazwę prawa malejącej użyteczności krańcowej lub pierwszego prawa H.Gossena (pierwszej zasady Gossena).

Pierwsza zasada (prawo) Gossena mówi, że użyteczność krańcowa z tytułu konsumpcji danego dobra maleje wraz ze wzrostem rozmiarów konsumpcji, aż do punktu nasycenia, kiedy użyteczność krańcowa równa jest zeru.

Jeżeli założymy ciągłość zmian użyteczności krańcowej i ilości konsumowanego dobra to można ją również zobrazować za pomocą schematu III.2.

Wykres III.2. Pierwsza zasada Gossena (prawo malejącej użyteczności krańcowej)

MU

MU Ilość dobra

Druga zasada Gossena obrazuje zmiany użyteczności całkowitej osiąganej w wyniku konsumpcji kolejnych jednostek tego samego dobra. Możemy wówczas zaobserwować, że funkcja użyteczności całkowitej wzrasta początkowo szybko (pierwsze jednostki dobra mają dla nas wysoką użyteczność krańcową), następnie tempo wzrostu spada (kolejne jednostki konsumowanego dobra mają coraz niższą użyteczność krańcową). Funkcja użyteczności całkowitej osiąga swoje maksimum w punkcie, w którym funkcja użyteczności krańcowej osiąga poziom zerowy (punkt nasycenia potrzeby). Następnie obserwujemy spadek funkcji użyteczności całkowitej (użyteczność krańcowa przyjmuje wartość ujemną).

Wykres III.3. Druga zasada Gossena

Maksimum TU

MU, TU

TU

MU Ilość dobra

Druga zasada Gossena mówi o tym, że funkcja użyteczności całkowitej z tytułu konsumpcji danego dobra wzrasta aż do osiągnięcia punktu maksimum, gdy użyteczność krańcowa jednostki tego dobra osiąga wartość zerową, a następnie spada

W dotychczasowych rozważaniach badaliśmy zachowanie gospodarstwa domowego (konsumenta), nabywającego tylko jedno dobro i zaspokajającego tylko jedną, określoną potrzebę. W rzeczywistości gospodarstwo domowe, dysponując danym dochodem, musi dokonać wyboru między różnymi potrzebami i zaspokajającymi je dobrami, o zróżnicowanych cenach. Postępując zgodnie z zasadą racjonalnego działania, gospodarstwo (konsument) stara się dokonać takich wyborów, aby zgodnie z własną funkcją celu osiągnąć najwyższą całkowitą użyteczność. Musi przy tym uwzględniać ograniczenia cenowe i dochodowe.

Wykres III.4. Trzecia zasada Gossena (punkt równowagi konsumenta)

MU_A MU_B

R

MU_B MU_A

Ilość B Ilość A

Na wykresie III.4. konsument osiąga taką sytuację w momencie kiedy użyteczności krańcowe dla obu konsumowanych dóbr wyrównują się (punkt R). Wówczas łączna użyteczność z tytułu konsumpcji obu dóbr A i B, obrazowana przez pole figury pod prostymi MU_A i MU_B jest maksymalna.

Trzecia zasada Gossena, nazywana również drugim prawem Gossena mówi, że konsument osiąga maksimum całkowitej użyteczności z tytułu konsumpcji wszystkich dóbr, przy danych ograniczeniach cenowych i dochodowych wówczas, gdy użyteczność krańcowej jednostki pieniądza przeznaczonej na zakup dowolnego dobra zrównuje się.

Oznacza to sytuację, w której konsumentowi jest obojętne na zakup jakiego dobra przeznaczy swoją ostatnią jednostkę dochodu. Punkt R nazwać możemy punktem równowagi konsumenta. Oznacza on taką ilościową kombinację wszystkich konsumowanych dóbr, która jest osiągalna dla konsumenta (z punktu widzenia jego dochodów i istniejącego poziomu cen), a jednocześnie zapewnia mu najwyższy poziom całkowitej użyteczności.

Dla n dóbr oznacza to wyrównywanie się pochodnych cząstkowych funkcji użyteczności całkowitej względem ilości konsumpcji poszczególnych dóbr. Drugie prawo Gossena jest prawem równowagi wymiany. Wymiana jest ekwiwalentna, jeżeli w zamian za ostatnią jednostkę dobra w wymianie uzyskane jest dobro o takiej samej użyteczności.

Czwarta zasada Gossena określa warunki, jakie muszą wystąpić, aby konsument znajdujący się w równowadze mógł powiększyć swoją całkowitą użyteczność z tytułu konsumpcji wszystkich dóbr.

Wykres III.5. Czwarta zasada Gossena

MU_A MU_B

R*

R

MU_B MU_A

Ilość B Ilość A

Zmiana punktu równowagi nie będzie możliwa, dopóki nie zmienią się preferencje, ceny i dochody gospodarstwa domowego (konsumenta). One są warunkami ograniczającymi w procesie poszukiwania punktu równowagi. Znalezienie nowego punktu równowagi R*, położonego wyżej niż poprzedni punkt równowagi jest możliwe wówczas, gdy:

1. spadnie cena przynajmniej jednego nabywanego dobra, przy założeniu ceteris paribus,

2. wzrośnie dochód konsumenta, przy założeniu ceteris paribus,

3. pojawi się nowa potrzeba i skala preferencji konsumpcyjnych zostanie uporządkowana ponownie.

Pierwsze dwa przypadki dotyczą tej samej przestrzeni konsumpcji, w jakiej występował punkt równowagi R. Przypadek trzeci oznacza przemieszczenie się do nowej przestrzeni konsumpcji, wyższej o jeden wymiar (jeżeli pojawi się jedna nowa potrzeba) lub więcej wymiarów (jeżeli pojawi się więcej nowych potrzeb).

Czwarta zasada Gossena mówi, że konsument znajdujący się w stanie równowagi może zwiększyć swoją całkowitą użyteczność z tytułu konsumpcji wszystkich dóbr tylko wówczas, gdy odkryje nową potrzebę, przy założeniu, iż istnieje dobro (usługa) zaspokajająca ją i przewartościuje swój system preferencji lub gdy zmienią się warunki ograniczające (wzrośnie jego dochód lub spadną ceny dóbr konsumowanych przez niego).

III.4. Prawa Gossena - interpretacja ordynalna

Jak już wcześniej wspomniano, ordynalna teoria użyteczności nie wymaga mierzalności użyteczności. Do określenia zasad zachowania konsumenta na rynku wystarczy tylko fakt, że posiada on uporządkowane preferencje. Możemy zatem wyobrazić sobie następującą sytuację. Konsument nabywa i wykorzystuje dwa różne dobra A i B, które zaspokajają dwie różne potrzeby. Jeżeli będzie on nabywał coraz większe ilości poszczególnych dóbr, to wówczas funkcja użyteczności U(A,B) będzie przyjmować coraz większe wartości. W trójwymiarowej przestrzeni xyz utworzy ona pewną hiperpłaszczyznę, która odzwierciedlać będzie zmiany tej funkcji, w zależności od zmian ilości nabywanych dóbr A i B. Przyjmijmy teraz, że interesuje nas pewien określony, stały poziom całkowitej użyteczności. Oznacza to, że hiperpłaszczyzna jest „cięta” za pomocą płaszczyzny prostopadłej do osi 0z obrazującej wartość funkcji U(A,B). Jeżeli wykonamy rzut krawędzi cięcia na płaszczyznę 0xy to otrzymamy wykres funkcji dwóch zmiennych o stałej wartości tej funkcji (krzywą indyferencji).

Wykres III.6. Krzywa obojętności

Ilość B

Ilość A

Dana krzywa indyferencji (obojętności) reprezentuje pewien, apriorycznie określony poziom całkowitej użyteczności. Inaczej mówiąc, krzywa ta przedstawia takie ilościowe kombinacje dobra A i dobra B, dla których łączna użyteczność z tytułu ich konsumpcji jest stała.

Krzywa obojętności (indyferencji) to geometryczne miejsce tych wszystkich punktów, które obrazują takie ilościowe kombinacje dobra A i dobra B, dla których całkowita użyteczność z tytułu ich posiadania i konsumpcji odczuwana przez konsumenta jest stała.

Krzywych indyferencji jest nieskończona ilość. Ich zbiór nazywamy mapą obojętności.

Wykres III.7. Mapa obojętności

Ilość B

Wektor R

III

II

I

Ilość A

Krzywa obojętności wykorzystywana jest do ordynalnej interpretacji praw Gossena. Pierwsze prawo Gossena jest interpretowane poprzez kształt krzywej obojętności. Zgodnie z tym prawem rozkład empiryczny preferencji konsumenckich ma być taki dlatego, że w miarę tego jak zmniejsza się ilość konsumowanego dobra A, musi wzrastać ta ilość dobra B (ΔB_i), która równoważyłaby spadek użyteczności związany ze spadkiem konsumpcji dobra A. Im mniejsza jest ilość dobra A, tym jego użyteczność jest większa. Konsument chętnie będzie przechodził na wyższe krzywe obojętności, takie, które przy tych samych ilościowych proporcjach między A i B są wielokrotnością wyjściowej krzywej obojętności. Kolejne krzywe są coraz mniej wypukłe (zgodnie z I prawem Gossena), ponieważ łatwiej substytuować dobra A dobrem B (jest więcej dóbr). Pierwsze prawo Gossena można zatem interpretować w sposób następujący (wykres III.8.).

Wykres III.8. Interpretacja pierwszego prawa Gossena

Ilość B

ΔB₄

ΔB₃

ΔB₂

ΔB₁

1 2 3 4 5 Ilość A

Konsument przechodząc na wyższe krzywe obojętności napotyka na ograniczenia (jego dochody i ceny dóbr oraz ograniczenia podaży). Kierując się ograniczeniami konsument przechodzi na wyższe krzywe, a droga przejścia jest krzywą preferencji konsumenta. Brak odpowiedzi jednoznacznej na pytanie: na jakiej krzywej obojętności i w jakim punkcie znajdzie się konsument (punkt równowagi konsumenta, rozwiązanie II prawa Gossena)? R.Allen i J.R.Hicks rozwiązali ten problem następująco: uwzględnia dwa ograniczenia (dochody I i ceny P_A i P_B). Są one stałe i dane. Konsument kupiłby A* dobra A za cały dochód lub B* drugiego dobra, przy danych cenach P_A i P_B. Wszystkie punkty racjonalnego wyboru konsumenta leżą na odcinku wyznaczonym przez punkty A* i B*. Jest to ścieżka cen konsumenta (linia budżetowa, ograniczenia dochodowego), o postaci I = P_AA + P_BB. Gdy cena P_A zmniejszy się, to ścieżka zmieni nachylenie. Gdy względne ceny pozostaną bez zmian, a dochody wzrosną to nastąpi przesunięcie równoległe ścieżki budżetowej. Nachylenie ścieżki cen wyraża relację pomiędzy cenami dóbr.

Wykres II.9. Ścieżka budżetowa konsumenta

Ilość B

B**

B*

A* A** A*** Ilość A

Na zbiór krzywych obojętności (mapę obojętności) nakłada się ścieżkę budżetową. Zawsze któraś z krzywych obojętności będzie styczna do danej ścieżki cen. Punkt styczności będzie punktem równowagi konsumenta (II prawo Gossena). Jest to bowiem ta ilościowa kombinacja dobra A i dobra B, która z jednej strony spełnia równanie ścieżki budżetowej, a zatem jest dostępna dla konsumenta przy danym poziomie cen P_A i P_B oraz dochodzie I, z drugiej położona jest na najwyższej z dostępnych krzywych obojętności, a zatem poziom całkowitej użyteczności z tytułu nabycia i konsumpcji tego koszyka dóbr jest największa.

Wprowadzona przez J.R.Hicksa krańcowa stopa substytucji do analizy problemu optymalnej struktury konsumpcji ma istotne znaczenie, gdyż w sposób ilościowy opisuje wzajemną zastępowalność dóbr w obrębie krzywej obojętności. Posługując się kategorią nieskończenie małych zmian ilości dóbr, w odniesieniu do dóbr A i B krańcowa stopa substytucji dobra A dobrem B można określić:

S_B/A = - (dB)/(dA) (III.1)

Ekonomicznie rzecz biorąc krańcowa substytucja wyraża się w tym, że przy jej pomocy można określić jaki przyrost dobra B jest konieczny, aby przy (nieskończenie małym) zmniejszaniu się ilości dobra A łączny poziom użyteczności osiągany przez konsumenta pozostał bez zmian. Rozważając wielkości skończone można to ująć w następujący sposób: krańcowa stopa substytucji określa, jaki jest konieczny przyrost dobra B do zrekompensowania zmniejszenia się ilości dobra A, aby funkcja użyteczności pozostała na stałym poziomie. Miarą geometryczną S_B/A jest tangens kąta nachylenia stycznej do krzywej obojętności w danym jej punkcie, a więc dla pewnej ilościowej kombinacji dóbr A i B. W ten sam sposób można określić krańcową stopę substytucji dobra B dobrem A.

W miarę przechodzenia od większych ilości dobra A do B krańcowa stopa substytucji maleje. J.R.Hicks określił to prawem malejącej krańcowej stopy substytucji. Można to porównać z prawem malejącej użyteczności krańcowej w obrębie krzywej obojętności konsumpcji. Ten zobiektywizowany sposób wyrażania prawa malejącej użyteczności krańcowej w krzywej obojętności konsumpcji wskazuje nam, że w interpretacji tej nie musimy się odwoływać do znajomości liczbowych, wystarcza nam znajomość ilości dóbr i tempa ich zmienności. Prawo malejącej krańcowej stopy substytucji opisuje kształt krzywej obojętności w każdym jej punkcie.

Obecnie uogólnimy nasze rozważania na dowolną ilość dóbr. Chodzi o znalezienie warunkowego maksimum funkcji U(X_i) przy ograniczeniu

(III.2)

gdzie: X_i - ilość dobra i-tego, p_i - cena tego dobra, I - dochód konsumenta. Przy rozwiązaniu tego typu problemów użyteczna jest metoda mnożników Lagrange'a. Zakładamy, że funkcja użyteczności ma postać U(X₁,X₂) i jest ciągła oraz różniczkowalna, natomiast ograniczenie budżetowe wygląda następująco:

X₁p₁ + X₂p₂ = I (III.3)

czyli

I - X₁p₁ - X₂p₂ = 0 (III.4)

Aby pokazać algebraicznie, jak wybiera konsument zaczynamy od zdefiniowania funkcji pomocniczej zwanej lagrangnianem czyli:

L(X₁,X₂,λ) = U(X₁,X₂) + (I - X₁p₁ - X₂p₂) (III.5)

gdzie: λ - mnożnik Lagrange'a, który mierzy czułość funkcji celu na warunki ograniczające. Twierdzenie Lagrange'a mówi, że optymalny wybór (X₁*, X₂*) musi spełniać trzy warunki, tj. w punkcie optymalnym pierwsze pochodne funkcji L względem wszystkich zmiennych muszą być równe zero.

∂L/∂X₁ = ∂U/∂X₁ - λp₁ = 0 (III.6)

∂L/∂X₂ = ∂U/∂X₂ - λp2 = 0 (III.7)

∂L/∂λ = I - X1p1 - X2p2 = 0 (III.8)

O powyższych równaniach można powiedzieć, że są to po prostu pochodne lagrangnianu ze względu na X₁ i X₂ oraz λ porównywane za każdym razem do zera. Ostatnia pochodna ze względu na λ jest po prostu ograniczeniem budżetowym. Otrzymaliśmy trzy równania o trzech niewiadomych X₁ i X₂ oraz λ, to też pojawia się szansa na rozwiązanie X₁ i X₂ w kategoriach p₁, p₂ i I.

Przekształcając wzory (1), (2) i (3) otrzymamy:

∂U/∂X₁ = λp₁ (III.9)

∂U/∂X₂ = λp₂ (III.10)

λ = (∂U/∂X₁)/p₁ (III.11)

λ = (∂U/∂X₂)/p₂ (III.12)

Z powyższych warunków uzyskaliśmy zależność, że:

(∂U/∂X₁)/p₁ = (∂U/∂X₂)/p₂ (III.13)

Skoro λ jest równe, jak w równaniu (III.11, III.12) to musi pokazać zmianę użyteczności spowodowaną zmianą wydatków - odpowiednio na dobro X₁ i X₂. A zatem λ to nic innego, jak użyteczność krańcowej jednostki pieniądza. Ponieważ podczas liczenia krańcowej stopy substytucji, λ znika z równań, jej wielkość nie wpływa na rozwiązanie problemu optymalizacji, co oznacza, że w przypadku tej analizy wystarczająca jest użyteczność porządkowa (liczbowa wartości krańcowej użyteczności pieniądza nie wpływa na jej wynik).

III.5. Krytyka modelu równowagowego konsumpcji. Niekonwencjonalne zachowania konsumpcyjne.

W przeprowadzonej powyżej analizie zakładaliśmy, że każde gospodarstwo domowe jest niezależną jednostką gospodarującą tzn., że uzależnia swoją użyteczność (satysfakcję, zadowolenie) jedynie od ilości konsumowanych przez siebie dóbr, a nie od ilości dóbr konsumowanych przez inne gospodarstwa domowe czy od dochodów innych gospodarstw. Jak wykazują badania rynkowe w wielu przypadkach zadowolenie gospodarstwa osiągane z realizowanej konsumpcji uzależnione bywa jednak od popytu innych gospodarstw domowych (wzorców konsumpcji). Te oddziaływania ze strony innych gospodarstw, które w pewnym stopniu korygują zachowania konsumpcyjne określonego gospodarstwa, nazywane są jako zewnętrzne efekty konsumpcyjne lub efekty popytowe. Do najważniejszych zaliczamy:

• efekt naśladownictwa (mody lub owczego pędu),

• efekt demonstracji (efekt Veblena),

• efekt snobizmu (wyróżnienia się).

Pierwszy z nich, tzn. efekt naśladownictwa, zwany jest także efektem przyłączenia się do większości. Z efektem tym mamy do czynienia wówczas, kiedy popyt indywidualnego konsumenta na dane dobro zmienia się w zależności od popytu rynkowego, czyli popytu większości konsumentów. Efekt naśladownictwa występuje także wówczas, gdy dany konsument kształtuje swój popyt pod wpływem zachowania się gospodarstwa domowego uznawanego przez danego konsumenta za wzorcowe dla siebie.

Efekt naśladownictwa polega na dostosowaniu własnych wyborów konsumpcyjnych do zachowania wzorca konsumpcji i rezygnacji przy tych wyborach z własnej skali preferencji konsumpcyjnych.

Występowanie efektu prestiżowego (demonstracji) zwanego także paradoksem Veblena oraz efektu snoba związane jest z faktem, iż niektórzy konsumenci chcą poprzez swoją konsumpcję odróżniać się od pozostałych. Kupując produkty specyficzne chcą oni zamanifestować swój prestiż oraz odróżniającą ich od innych pozycję społeczną. Na rynku spotykamy również konsumentów, którzy kupując bardzo drogie produkty chcą wywrzeć odpowiednie wrażenie na innych. Krzywa popytu na tego rodzaju produkty ma nachylenie dodatnie, im większa cena, tym większy popyt. Kupno danego produktu nie tyle uzasadnione jest jego wartością użytkową, ile chęcią wywarcia wrażenia na innych ludziach. Producenci dóbr tego typu, mając pełną świadomość występujących tu zależności, podwyższają ceny wyzwalając w ten sposób popyt. Efekt ten jest łatwy do zauważenia, zwłaszcza w przypadku pewnych rodzajów dóbr, takich jak niektóre rodzaje biżuterii i drogich kamieni czy szczególnie ekskluzywne samochody.

Efekt demonstracji (Veblena) polega na dokonywaniu takich wyborów, które pozwalają zademonstrować naszą pozycję społeczną i bogactwo, nie będąc zgodnymi z racjonalnymi zachowaniami konsumenckimi.

Efekt snobizmu występuje wówczas, kiedy wielkość popytu na dane dobro zgłaszane przez konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu do zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów. Na rynku, na którym występuje efekt snobizmu konsumenci zgłaszają mniejszy popyt jeżeli sprzedaż danego produktu jest duża. Konsumenci "snobi" nie będą kupować produktów, które masowo kupują pozostali konsumenci, ponieważ nie będą wówczas mogli odróżniać się od większości konsumentów.

Efekt snoba polega na dokonywaniu takich wyborów, które pozwalają się wyróżnić spośród innych konsumentów.

Należy podkreślić, że każda zmiana ceny danego dobra może spowodować powstanie dwóch efektów: dochodowego i substytucyjnego. Przy czym efekt substytucyjny zmiany ceny danego dobra polega na tym, że przy obniżce ceny tego dobra (przy założeniu stałości cen pozostałych dóbr) staje się ono względnie tańsze i konsumenci mogą zastąpić nim inne dobra. Natomiast efekt dochodowy oznacza zmianę ilościową popytu na dane dobro w wyniku zmiany realnego dochodu, wywołanej zmianą jego ceny absolutnej. Dla większości dóbr efekt substytucyjny przeważa nad efektem dochodowym. Pewnym odstępstwem od tej zasady są tzw. dobra Giffena i sytuacja paradoksu Giffena. R.Giffen zauważył w połowie XIX wieku w Irlandii, w sytuacji głodu i powszechnej nędzy, że wzrost ceny na ziemniaki (dobro podstawowe) zamiast powodować odstępowanie gospodarstw od konsumpcji tego dobra i zastępowanie go innym, powodowało wzrost jego spożycia. Działo się tak na skutek przewagi negatywnego efektu dochodowego (spadku dochodów) nad efektem substytucyjnym. Konsument opierający swoją konsumpcję na danym produkcie, po wzroście jego ceny nie jest w stanie zastąpić go dobrem substytucyjnym ze względu na spadek realnego dochodu, więc jest zmuszony odejść od innych dóbr i zaoszczędzony w ten sposób dochód wydać na zwiększoną ilość danego dobra. Paradoks Giffena dotyczy dóbr o charakterze podstawowym (poślednich-gorszej jakości) i występuje w sytuacjach zagrożenia biologicznego życia (głód, powódź, wojna). Podobną sytuację obserwowano w Polsce tuż przed wybuchem II wojny światowej, kiedy, mimo wzrostu cen, kupowano większe ilości mąki, kaszy, zapałek czy soli.

Można również zauważyć, że dla niektórych konsumentów charakterystyczne są zachowania nieracjonalne, związane przede wszystkim z impulsami czy też przyzwyczajeniami. Kierowanie się impulsem zależy od czynników o charakterze przypadkowym, nie zaś od czynników natury ekonomicznej, jak ceny i dochody. Są one typowe dla drobnych zakupów dóbr pierwszej potrzeby. Zachowania związane z przyzwyczajeniami są pochodną wcześniejszej konsumpcji i wynikają z indywidualnego nastawienia czy też tradycji. Takie zachowania odnoszą się głownie do dóbr codziennego użytku oraz artykułów żywnościowych. Mogą one kształtować się na bazie wcześniejszych racjonalnych zachowań, które na skutek zmiany warunków danego gospodarstwa przestają po pewnym czasie być racjonalne. W zależności od tego, jak szybko zmieniają się te warunki, zwłaszcza ceny i dochody, zachowania pierwotnie racjonalne coraz szybciej nabierają nieracjonalnego charakteru.

Pytania i zadania kontrolne

1. Przedstaw założenia i sposób interpretacji funkcjonowania gospodarki w modelu gospodarki okrężnej.

2. Przedstaw teorię użyteczności.

3. Czym różni się podejście kardynalne od ordynalnego w teorii użyteczności?

4. Wyjaśnij założenia nowoczesnej teorii użyteczności.

5. Przedstaw kardynalną interpretację pierwszej zasady Gossena.

6. Przedstaw ordynalną interpretację pierwszego prawa Gossena.

7. Przedstaw kardynalną interpretację drugiej zasady Gossena.

8. Przedstaw kardynalną interpretację trzeciej zasady Gossena.

9. Przedstaw ordynalną interpretację drugiego prawa Gossena.

10. Przedstaw kardynalną interpretację czwartej zasady Gossena.

11. Na czym polega analityczne rozwiązanie problemu równowagi konsumenta.

12. Czym charakteryzują się niekonwencjonalne zachowania konsumpcyjne?

Literatura podstawowa i uzupełniająca

Begg D., Fischer S., Dornbusch R., Mikroekonomia, Warszawa 1999

Blaug M., Metodologia ekonomii, Warszawa 1995

Bremond J., Salort M., Odkrywanie ekonomii, Warszawa 1994

Czarny E., Nojszewska E., Mikroekonomia, Warszawa 2000

Forlicz S., Jasiński M., Podstawy mikroekonomii, Wrocław-Poznań 1997

Forlicz S., Jasiński M., Mikroekonomia, Poznań 2000

Kamerschen D., McKenzie R., Nardinelli C., Ekonomia, Gdańsk 1991

Klimczak B., Mikroekonomia, AE Wrocław, Wrocław 1998

Mikroekonomia, red. S.Czaja, I.Rumianowska, Wałbrzych 1998

Nojszewska E., Podstawy ekonomii, Warszawa 1996

Podstawy ekonomii, red. R.Milewski, Warszawa 1999

Rekowski M., Wprowadzenie do mikroekonomii, Poznań 1998

Walesiak M., Bąk A., Conjoint analysis w badaniach marketingowych

Szerzej na ten temat: Czaja S, Historia gospodarki, Wałbrzych w druku

105

---