Otoczenie instytucjonalne w rolnictwie. Otoczenie społeczne i środowiskowe

Otoczeniem dla dowolnej jednostki działającej w agrobiznesie jest wszystko to, co dzieje się poza nią samą. W tym sensie otoczenie tworzą jej dostawcy i odbiorcy, konkurenci i kooperanci, państwo ze swoimi instytucjami (w tym regionalne urzędy państwowe), banki, firmy ubezpieczeniowe, samorządy terytorialne, służby doradcze, szkoły, jednostki naukowo-badawcze i wiele innych firm, instytucji życia publicznego, urzędów i organizacji społecznych. Jeśli agrobiznes rozpatrujemy w układzie makroekonomicznym, jako wyodrębniony segment gospodarki narodowej, to wówczas jego otoczeniem są pozostałe działy i gałęzie tej gospodarki, państwo z jego aparatem władzy, rynek z jego instytucjami, środowisko społeczne, a także cały rynek międzynarodowy (świat), jeśli agrobiznes jest z nim powiązany. Jednym z segmentów otoczenia agrobiznesu z pewnością najrozleglejszy i przez swój zasięg najważniejszy jest rynek.

Rynkowa orientacja działalności w agrobiznesie

Rynek ma swoją warstwę instytucjonalną (instytucje rynku) oraz instrumentalną (mechanizmy i instrumenty regulacji stosunków między podmiotami rynku). W gospodarce rynkowej z oczywistych powodów zasięg stosunków (powiązań) rynkowych jest szeroki. Rynek reguluje większość stosunków (związków) między ludźmi oraz jednostkami gospodarczymi. Poza rynkiem pozostaje właściwie tylko sfera regulacji prawnych oraz zespól norm regulujących życie społeczne. Wszystkie pozostałe kwestie rozstrzygane są na rynku.

Rynek poza wymianą towarów i usług obejmuje także ruch pieniądza (rynek kapitałowy), zatrudnienie (rynek pracy) oraz wykorzystanie zasobów naturalnych (rynek ziemi, zasobów kopalnych) i tego wszystkiego, co z ziemią jest trwale związane. Wskazane tu segmenty rynku są niezwykle istotne dla sprawnego funkcjonowania agrobiznesu.

W warunkach gospodarki rynkowej podmioty gospodarcze agrobiznesu przyjmują orientację rynkową. Oznacza to że:

• dobra i usługi, które wytwarzają, przeznaczone są do sprzedaży na rynku. Są więc one produkowane dla anonimowego odbiorcy i muszą respektować jego potrzeby i oczekiwania.

• poniesione nakłady oraz jakość wytworzonego dobra znajdują lub nie znajdują potwierdzenia na rynku, lecz następuje to ex post, w związku z tym wytwórca ponosi określone ryzyko (nie istnieje gwarancja zbytu).

• podaż, którą oferuje każdy osobno wzięty wytwórca, jest zbyt mała, aby mogła wywrzeć decydujący (lub nawet znaczący) wpływ na stan równowagi rynkowej i poziom cen. W tej sytuacji ceny mają dla jednostek gospodarczych agrobiznesu charakter egzogeniczny (wyjątek stanowić mogłyby tylko monopole). Rynek rolny i żywnościowy ma więcej cech rynku wolnego niż jakikolwiek inny.

• z tego wynika, że jednostki gospodarcze agrobiznesu muszą się dostosowywać do zmieniających się warunków rynkowych. Właśnie ów proces dostosowawczy stanowi treść procesów decyzyjnych w agrobiznesie. Rynek powoduje konieczność zachowań aktywnych, a więc ciągłego rozpoznawania wielkości i struktury popytu, gustów i upodobań konsumentów, zachowania się konkurentów, poziomu cen, warunków sprzedaży itp. Przesłanek dla takich aktywnych zachowań dostarcza analiza rynku rolnego i żywnościowego oraz marketing.

Osobliwość agrobiznesu stanowi wielki sektor rolnictwa chłopskiego, w którym znacząca część produkcji (około 40%) nie jest przeznaczona bezpośrednio na rynek. Jest to samozaopatrzenie produkcyjne (własny materiał siewny i zarodowy, pasze wytwarzane w gospodarstwie) oraz autokonsumpcja (spożywane przez rodzinę chłopską produkty wytwarzane w gospodarstwie). Ta część produkcji nie jest zorientowana bezpośrednio na wymagania rynku i jest mało wrażliwa na ceny. Ale tak jest tylko pozornie, gdyż np. zużycie pasz własnych zależy od opłacalności produkcji zwierzęcej, a więc od cen rynkowych. Z kolei autokonsumpcja zależy od relacji detalicznych cen żywności do własnych kosztów produkcji w gospodarstwie rolnym. Tak więc istnienie samozaopatrzenia nie przeczy rynkowemu nastawieniu gospodarstwa chłopskiego. Podobnie jak inne podmioty agrobiznesu jest ono wrażliwe na warunki rynkowe.

Otoczenie instytucjonalne

Trwałym elementem otoczenia agrobiznesu są instytucje. Są wśród nich takie, które - ze względu na swój mandat - stanowią integralną część agrobiznesu, a inne stanowią jego dalsze otoczenie.

W otoczeniu instytucjonalnym można wyróżnić następujące rodzaje instytucji:

1. państwo,

2. instytucje samorządowe,

3. system bankowy,

4. giełdy towarowe i papierów wartościowych,

5. fundacje,

6. agencje rządowe,

7. jednostki doradcze,

8. związki zawodowe rolników

9. szkoły i uczelni wyższe

10. instytucje naukowo - badawcze.

Państwo

W sferze agrobiznesu państwo występuje w dwu rolach:

• jako naczelny podmiot polityki gospodarczej, który podejmuje decyzje strategiczne i stwarza prawno-ekonomiczne warunki funkcjono wania całej gospodarki oraz dba o harmonię między jej segmentami. W tej roli państwo stanowi prawo oraz prowadzi określoną politykę interwencyjną, zwłaszcza w stosunku do rolnictwa.

• jako organ władczy, który - na mocy prawa - podejmuje decyzje z klauzulą bezwzględnej wykonalności. Jednostki administracji państwowej spełniają określone funkcje władcze również na mocy prawa. Mogą egzekwować pewne powinności, działania czy zachowania podmiotów gospodarczych zarówno w stosunku do całego społeczeństwa, jak i osób trzecich.

Regulacje te (normy postępowania, nakazy oraz zakazy) zawarte są zwłaszcza w prawie cywilnym (majątkowym), administracyjnym i finansowym (podatkowym). Specjalny obszar tych powiązań stanowi budżet państwa. Prawo nakłada na wszystkie jednostki obowiązek płacenia podatków, składek ubezpieczeniowych oraz innych powinności, które mają charakter obligatoryjny i są egzekwowane na mocy prawa. Środki te płyną do budżetu państwa oraz budżetów terenowych i podlegają restrykcji według kryteriów ustanawianych przez ciała przedstawicielskie. Część z nich wraca w różnych postaciach, najczęściej pośrednio, do agrobiznesu. Saldo przepływów do i z budżetu może być na szczeblu jednostki dodatnie lub ujemne, a zależy to od polityki podatkowej z jednej strony oraz od zasad redystrybucji dochodów budżetowych z drugiej.

Jakkolwiek w gospodarce rynkowej rola państwa zmniejsza się, to jednak jest ona ciągle istotna. Wprawdzie angażuje się ono mniej w bieżące regulowanie gospodarki, ale nikt nie jest w stanie zastąpić państwa w roli kreatora warunków sprawnego funkcjonowania całości organizmu gospodarczego w okresach długich.

Instytucje samorządowe

Samorząd rolniczy i lokalny stanowią elementy najbliższego otoczenia rolnictwa. Ich kształt zależy od rozwiązań ustrojowych, gdyż to one określają zakres władzy, którą sprawują organy lokalne. Mamy tu dwa typy instytucji: samorządy lokalne oraz instytucje samorządu rolniczego.

Organy samorządu lokalnego pochodzą z wyborów powszechnych i na mocy prawa kontrolują oraz koordynują wszystkie te przedsięwzięcia, które dotyczą mieszkańców danej gminy, bez względu na to, czy są oni czy nie są rolnikami. Mieszkańcy danej gminy, niezależnie od ich zawodu, mają wspólne problemy, które muszą być wspólnie rozwiązywane (infrastruktura techniczna, szkoły, lecznictwo i ochrona zdrowia, usługi komunalne itp.). Społeczności lokalne wyodrębniają się i istnieją na zasadzie jedności terytorialnej.

Samorząd rolniczy (gospodarczy) dotyczy izb rolniczych czy Rolniczo-Handlowa Izba Gospodarcza „Samopomoc Chłopska” w Warszawie.

Izby rolnicze

Samorząd rolniczy działa na rzecz rozwiązywania problemów rolnictwa i reprezentujący interesy zrzeszonych w nim podmiotów.

Członkami samorządu rolniczego z mocy prawa są:

1. osoby fizyczne i prawne, będące podatnikami podatku rolnego w rozumieniu przepisów o podatku rolnym,

2. osoby fizyczne i prawne, będące podatnikami podatku dochodowego z działów specjalnych produkcji rolnej w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych i podatku dochodowym od osób prawnych,

3. członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych posiadający w tych spółdzielniach wkłady gruntowe.

Samorząd rolniczy jest niezależny w wykonywaniu swych zadań i podlega tylko ustawom.

Samodzielność samorządu rolniczego podlega ochronie sądowej.

Terenem działania izby jest obszar województwa.

Izby działają na rzecz rolnictwa, wpływają na kształtowanie polityki rolnej i uczestniczą w jej realizacji.

Zadania i zasady działania izb

Do zadań izb należy w szczególności:

1) sporządzanie analiz, ocen, opinii i wniosków z zakresu produkcji rolnej oraz rynku rolnego i

przedstawianie ich organom administracji rządowej i samorządu terytorialnego,

2) występowanie do organów administracji rządowej w województwie i organów samorządu terytorialnego z inicjatywą w zakresie regulacji prawnych dotyczących rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych oraz opiniowanie projektów tych przepisów,

3. prowadzenie działań na rzecz tworzenia rynku rolnego oraz poprawy warunków zbytu płodów rolnych i produktów rolnych,

4. prowadzenie analiz kosztów i opłacalności produkcji rolnej,

5) gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji gospodarczych na potrzeby producentów rolnych oraz innych przedsiębiorców,

6. doradztwo w zakresie działalności rolniczej, wiejskiego gospodarstwa domowego oraz uzyskiwania przez rolników dodatkowych dochodów,

7. podejmowanie działań na rzecz rozwoju infrastruktury rolnictwa i wsi oraz poprawy struktury agrarnej,

8. podnoszenie kwalifikacji osób zatrudnionych w rolnictwie,

9. prowadzenie listy rzeczoznawców oraz przyznawanie tytułów kwalifikacyjnych w zakresie rolnictwa, na zasadach określonych w odrębnych przepisach,

10. kształtowanie i upowszechnianie zasad etyki i rzetelnego postępowania w działalności gospodarczej,

11. działanie na rzecz podnoszenia jakości środków i urządzeń stosowanych w działalności rolniczej oraz na rzecz poprawy warunków pracy i bezpieczeństwa w rolnictwie,

12. współdziałanie z jednostkami prowadzącymi szkoły rolnicze, wspieranie ich działalności, inicjowanie powstawania nowych szkół i zmian w programach nauczania oraz współorganizowanie praktyk,

13. kształtowanie świadomości ekologicznej producentów rolnych,

14) inicjowanie działań mających na celu powoływanie i wspieranie zrzeszeń i stowarzyszeń producentów rolnych i leśnych,

15. działanie na rzecz poprawy jakości produktów rolnych, promowanie eksportu produktów rolnych,

17) rozwijanie współpracy z zagranicznymi organizacjami producentów rolnych,

18) współpraca z administracją publiczną w zakresie ochrony środowiska, zdrowia i wiejskiego

dziedzictwa kulturowego.

Organy administracji rządowej w województwie oraz organy samorządu terytorialnego

zasięgają opinii właściwej miejscowo izby o projektach aktów prawa miejscowego

dotyczących rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych, z wyjątkiem przepisów porządkowych.

Banki

W gospodarce rynkowej rola banków niepomiernie wzrasta. W istocie obsługują one i kontrolują całą gospodarkę. W stosunku do sfery agrobiznesu banki występują w trzech rolach:

• jako depozytorzy wkładów oszczędnościowych podmiotów gospodarczych i ludności wiejskiej,

• jako kredytodawcy,

• jako jednostki prowadzące rachunki rozliczeniowe poszczególnych podmiotów gospodarczych.

Banki gromadzą chwilowo wolne kapitały (depozyty) i przeistaczają je w kredyt. Żadne większe przedsięwzięcie w agrobiznesie nie byłoby możliwe do wykonania bez kredytów bankowych. We współczesnym biznesie na ogół nie angażuje się kapitałów własnych. Biznes prowadzi się z wykorzystaniem kredytów. W rolnictwie chłopskim kredyty wprawdzie nie są popularne, ale w innych ogniwach agrobiznesu są one wykorzystywane w szerokim zakresie. W rolnictwie istotną rolę odgrywają kredyty preferencyjne, udzielane przez banki przy niższym (preferencyjnym) oprocentowaniu. Różnicę między rynkową a preferencyjną stopą procentową pokrywa budżet państwa. Rolą kredytów preferencyjnych jest pobudzanie koniunktury rolniczej, zważywszy w szczególności, że stopa dochodu w rolnictwie jest relatywnie niska, a obrót kapitału znacznie wolniejszy niż w innych gałęziach gospodarki.

Wszystkie podmioty gospodarcze agrobiznesu mają prawo lokowania swoich oszczędności, prowadzenia rachunków i zaciągania kredytów w dowolnym banku w kraju. Jednakże, zwłaszcza dla rolników, znaczenie ma łatwość dostępu do banku. Najbliżej rolników są zwykle banki spółdzielcze. oraz Bank Gospodarki Żywnościowej SA. One to specjalizują się w finansowej obsłudze agrobiznesu.

Współczesne banki nie są zwykłymi kasami. Są one samodzielnymi jednostkami gospodarczymi, a wobec tego, że działają na konkurencyjnym rynku kapitałowym prowadzić muszą własną politykę, uzyskują depozyty i współpracują aktywnie z kredytobiorcami. Bank jest zainteresowany w finansowym powodzeniu swoich klientów, gdyż od tego zależy ściągalność udzielonych kredytów. Tak więc, system bankowy jest niezwykle istotnym ogniwem pobudzania koniunktury gospodarczej.

Giełdy

Giełdy należą do rynków formalnych - w określonym miejscu i czasie dochodzi do konfrontacji podaży i popytu oraz kupna i sprzedaży towarów masowych, standaryzowanych pod względem jakości i ilości. Na giełdach funkcjonują rynki transakcji rzeczywistych (gotówkowych) i zawierane są transakcje kasowe, natychmiastowe oraz terminowe.

Giełda towarowa jest miejscem regularnych spotkań sprzedawców i nabywców, gdzie transakcje zawierane są na podstawie przedstawionych próbek towaru lub też według standardów obowiązujących na danej giełdzie. Zawierane mogą też być transakcje terminowe na przyszłe zbiory i dostawy (np. zbóż, rzepaku). Administracja giełdy rejestruje wszystkie transakcje i ceny. Są one publikowane i dzięki temu giełdy dostarczają potencjalnym sprzedawcom i nabywcom informacji o aktualnych cenach. W ten sposób giełdy towarowe porządkują rynek, upowszechniają wiedzę na temat relacji podaż/popyt oraz o poziomie cen i w ten sposób ułatwiają podejmowanie decyzji. Nawet jeśli obroty giełdowe nie są wielkie to ich funkcje informacyjne są znacznie większe.

Na pracę giełd wpływ mają takie regulacje, jak: poziom ceł, kontyngenty przywozowe i wywozowe (związane z obrotem z zagranicą), regulacje dotyczące cen minimalnych i inne związane z podatkami, stopami procentowymi itp.

Nie ulega wątpliwości, że obrót giełdowy jest szansą tworzenia nowych, efektywniejszych kanałów rynku masowych produktów rolnych. Podstawowym problemem jest ekonomiczna motywacja do koncentrowaniu podaży (hurt pierwotny), co leży w interesie polskich rolników. Jest to obszar wspólnego działania środowisk lokalnych i grup branżowych. Jednocześnie tworzenie hurtu pierwotnego zwiększa liczbę miejsc pracy dla ludności wiejskiej. Jednak pierwszy impuls ekonomiczny, uzasadniający powstanie hurtu, może powstać dopiero w momencie wprowadzenia standaryzacji w obrocie nie przetworzonymi produktami rolniczymi.

Giełda pieniężna jest miejscem, gdzie dokonuje się obrotów różnymi walutami. Notowania kursów poszczególnych walut mają istotne znaczenie dla eksporterów i importerów działających w sferze agrobiznesu.

Giełda papierów wartościowych jest miejscem, gdzie dokonuje się obrotów akcjami różnych firm (spółek akcyjnych). Uczestnikami tych giełd są również firmy agrobiznesu.

Agencje

W bezpośrednim otoczeniu polskiego rolnictwa funkcjonują następujące agencje rządowe: Agencja Rynku Rolnego (ARR), Agencja Nieruchomości Rolnych (dawniej Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa) oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARMR). Spośród nich tylko ARR stanowi element otoczenia rynkowego. Pozostałe z rynkiem mają związek pośredni.

Agencja Rynku Rolnego

Od 1 maja 2004 roku Agencja Rynku Rolnego jest agencją płatniczą i działa zgodnie z prawodawstwem unijnym.

Agencja Rynku Rolnego jako agencja płatnicza - po uzyskaniu akredytacji - administruje w Polsce wybranymi mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej.

Agencja Rynku Rolnego jako agencja płatnicza:

• wydaje decyzje administracyjne umożliwiające producentom rolnym, przedsiębiorcom z branży rolno-spożywczej, w tym podmiotom skupującym i przetwórczym oraz importerom i eksporterom uczestniczenie w mechanizmach WPR, za które odpowiedzialna jest ARR,

• kontroluje prawidłowość wykorzystania środków finansowych wypłacanych uczestnikom poszczególnych mechanizmów WPR,

• wypłaca środki finansowe uczestnikom poszczególnych mechanizmów WPR,

• przekazuje Komisji Europejskiej informacje dotyczące mechanizmów WPR realizowanych przez ARR,

• informuje uczestników mechanizmów o decyzjach podjętych na szczeblu Wspólnoty w odniesieniu do realizowanych przez ARR mechanizmów WPR.

Agencja Rynku Rolnego swoją działalnością obejmuje ponad 20 grup towarowych, realizując w ich obrębie 50 mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej, między innymi:

• interwencyjny zakup i sprzedaż produktów rolnych i ich przetworów,

• dopłaty do prywatnego przechowywania produktów,

• administrowanie regulacjami handlowymi, w tym wydawanie pozwoleń na przywóz i wywóz oraz wypłacanie refundacji wywozowych,

• administrowanie systemami kwotowania produkcji wybranych produktów: mleka, skrobi ziemniaczanej oraz tytoniu,

• wsparcie popytu wewnętrznego poprzez stosowanie dopłat, w tym dopłat do przetwórstwa, spożycia oraz sprzedaży po obniżonych cenach produktów organizacjom o charakterze niedochodowym.

Agencja Nieruchomości Rolnych

Agencja Nieruchomości Rolnych kontynuuje działalność Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, z uwzględnieniem regulacji zawartych w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego.

Istotę AWRSP charakteryzowały następujące zasady funkcjonowania:

• powiernictwo - wyrażające się w swobodnym (w granicach prawa) dysponowaniu
  majątkiem Skarbu Państwa, w wyniku powierzenia przez Państwo wszystkich swoich
  uprawnień wobec tego majątku,

• samofinansowanie - oznaczające konieczność prowadzenia gospodarki w okresie
  przekształceń i samych przekształceń bez dofinansowania zewnętrznego. Agencja
  działała na rzecz Skarbu Państwa, ale - stanowiąc odrębną osobę prawną - w imieniu
  własnym. Konsekwencją takiej konstrukcji prawnej było przyjęcie i konsekwentne
  stosowanie w praktyce zasady samofinansowania tej instytucji,

• obligatoryjność przekształceń - co oznaczało dla państwowych gospodarstw rolnych
  konieczność podporządkowania się procedurom restrukturyzacyjnym; ażeby to było
  możliwe państwowe przedsiębiorstwa gospodarki rolnej zostały zlikwidowane nie
  tylko fizycznie, ale i formalnie.

Działalność Agencji w sferze restrukturyzacji i prywatyzacji zdeterminowały następujące cele i uwarunkowania:

1. wymóg szybkiego przejęcia mienia rolnego Skarbu Państwa do Zasobu,

1. konieczność zrestrukturyzowania tego mienia - dotyczy to zwłaszcza nieruchomości
   pochodzących ze zlikwidowanych pgr,

2. wymóg spłaty zadłużenia przejętego wraz z mieniem pochodzącym z PGR,

2. potrzeba administrowania mieniem wchodzącym w skład zorganizowanych jednostek
   gospodarczych w okresie poprzedzającym jego rozdysponowanie,

3. niezbędność wykonania licznych prac zabezpieczających obiekty przejęte do Zasobu,
   a także remontów i inwestycji umożliwiających dalszą eksploatację i często
   warunkujących możliwość trwałego rozdysponowania tych obiektów,

4. konieczność prywatyzacji mienia przede wszystkim poprzez jego sprzedaż i
   wydzierżawianie, a także poprzez nieodpłatne przekazywanie na rzecz ustawowo
   wskazanych jednostek i podmiotów,

5. wymóg sprawowania nadzoru właścicielskiego nad użytkownikami nieruchomości
   rolnych Skarbu Państwa.

Przejmowane przez Agencję nieruchomości rolne oraz mienie z nim związane stworzyły Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa. (ZWRSP).

Kierunki gospodarowania Zasobem zostały określone w ustawie. Agencja gospodarowała Zasobem w drodze:

• sprzedaży mienia w całości lub jego części,

• oddania na czas oznaczony do odpłatnego korzystania (wydzierżawienia) osobom prawnym lub fizycznym,

• wniesienia mienia lub jego części do spółki,

• oddania na czas oznaczony administratorowi całości lub części mienia w celu gospodarowania,

• przekazania w zarząd.

• nieruchomości wchodzące w skład Zasobu WRSP mogły być także przekazane nieodpłatnie: gminom na cele związane z inwestycjami infrastrukturalnymi, Polskiej Akademii Nauk, szkołom wyższym i jednostkom badawczo-rozwojowym na cele służące wykonywaniu ich zadań statutowych, Lasom Państwowym w celu zalesiania, osobom prawnym Kościołów (na podstawie przepisów szczególnych). W przypadkach uzasadnionych gospodarczo grunty rolne wchodzące w skład Zasobu mogły być odłogowane, czyli czasowo wyłączone z produkcji rolnej.

Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa

Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa jest instytucją rządową. Wspiera działania służące rozwojowi rolnictwa i obszarów wiejskich. Agencja powstała w 1994 roku. Wspomaga finansowo:

• inwestycje w rolnictwie i związanych z nim usługach oraz w przetwórstwie rolno-spożywczym,

• przedsięwzięcia tworzące dla mieszkańców wsi stałe miejsca pracy poza rolnictwem,

• rozwój infrastruktury wiejskiej,

• poprawy struktury agrarnej,

• inwestycje związane z budową giełd i rynków hurtowych,

• oświatę i doradztwo rolnicze oraz upowszechnianie i wdrażanie rachunkowości w gospodarstwach.

Formy pomocy

Agencja dopłaca do oprocentowania kredytów bankowych. Udziela także gwarancji kredytowych i poręczeń spłat kredytów oraz pożyczek. Wspólną cechą wszystkich form pomocy finansowej jest łączenie środków publicznych, którymi zarządza Agencja, ze środkami własnymi inwestora. Pomoc pochodząca z budżetu państwa jest ich uzupełnieniem. Poza rolnikami i przedsiębiorcami z pomocy Agencji korzystają zarządy gmin inwestujące w infrastrukturę techniczną i produkcyjną na terenach wiejskich.

Fundacje

W Polsce powołano wiele fundacji wspierających działalność instytucji rolniczych i społeczności wiejskiej. Do najważniejszych należy zaliczyć m.in.:

• PHARE program pomocy wspólnot europejskich dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej (doradztwo, szkolenia, opracowania badawczo-wdrożeniowe, działalność organizacyjna w dziedzinie rolnictwa)

• FAPA - Fundacja Pomocy dla Rolnictwa (administruje i koordynuje program PHARE, wspiera rozwój rolnictwa i jego otoczenia, infrastruktury rynku rolnego i przekształceń strukturalnych w rolnictwie)

• Fundacja Spółdzielczości Wiejskiej - prowadzi szkolenia i pomaga w przekształceniach spółdzielczości rolniczej.

• Fundacja Wspomagania Wsi - Program Mikropożyczek - celem programu jest ograniczenie bezrobocia na terenach wiejskich dzięki stworzeniu szansy rozwinięcia własnej działalności gospodarczej przez biedniejszych mieszkańców wsi oraz przez młodzież.

Doradztwo

Instytucje doradztwa rolniczego funkcjonują w trójkącie: badania naukowe - doradztwo - praktyka rolnicza. W Polsce umocniły się Ośrodki Doradztwa Rolniczego, które są instytucjami zajmującymi się przenoszeniem wyników badań naukowych do praktyki. W tym obszarze współdziałają one z rolnikami i stanowią bezpośrednie otoczenie agrobiznesu.

Do kwestii doradztwa rolniczego w Polsce od dawna przywiązuje się wielką wagę, słusznie upatrując w tym najtańszy sposób stymulowania postępu.

Związki zawodowe rolników

Obecnie działają trzy związki zawodowe rolników indywidualnych. Związek Rolników, Kółek i Organizacji Rolniczych, Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych „Solidarność”, Związek Zawodowy Rolnictwa „Samoobrona”. Związki zawodowe, bez względu na ich orientację polityczną, pełnią w rzeczywistości dwie funkcje:

• reprezentacji zrzeszonych rolników wobec rządu, jego agend oraz innych władz państwowych,

• grup nacisku wywieranego na władze ustawodawcze i rząd.

W obu tych rolach związki zawodowe są integralnym elementem otoczenia rolnictwa.

Relacje między związkami zawodowymi a parlamentem i rządem układają się w ostatnich latach tak, że dominują w nich postawy roszczeniowe związkowców. Dotyczy to również związków zawodowych rolników. Model związku roszczeniowego, który ukształtował się w Polsce, nie jest konstruktywny. Z pewnością odpowiada on wczesnemu etapowi demokracji rynkowej, ale nie będzie do utrzymania w przyszłości. Postawy roszczeniowe muszą być zastępowane stosunkami typu negocjacyjnego, co wymaga wyższej dojrzałości politycznej społeczeństwa i większej otwartości władz państwowych.

Otoczenie społeczne i środowiskowe

Agrobiznes tkwi wewnątrz środowiska społecznego i przyrodniczego, a jednocześnie środowiska te stanowią jego otoczenie. Z tego punktu widzenia jest to struktura niekoherentna. Jeśli rozpatrujemy np. wieś, to istniejące tu jednostki gospodarcze są integralnymi składnikami agrobiznesu. Ale wieś, rozumiana jako wspólnota ludzi, wraz z jej instytucjami administracyjnymi, samorządem lokalnym, organizacjami społeczno-zawodowymi, systemem oświaty, kulturą itp., stanowi otoczenie agrobiznesu. W tym miejscu rozwijane będzie to drugie podejście.

Wieś jako środowisko produkcyjne i społeczne

Wieś polska, która ukształtowała się w procesie jej historycznego rozwoju, jest fenomenem unikalnym nie tylko w skali europejskiej. Pierwiastek „chłopski” jest tu dominujący, a zarazem silniejszy niż gdziekolwiek indziej. Wieś jest jednością następujących trzech elementów:

• Wspólnoty terytorialnej - wieś jest obszarowo zamknięta, a wszyscy żyjący tu ludzie, niezależnie od wykonywanego zawodu, mają pewne potrzeby wspólne, które mogą być zaspokajane tylko w skali całej wsi lub nawet w skalach przekraczających obszar danej wsi (np. infrastruktura techniczna). Tak więc ludzi żyjących w danej wsi wiąże z sobą przestrzeń geograficzna.

• Wspólnoty produkcyjnej - wieś jest wyodrębnioną i jednocześnie zintegrowaną jednostką produkcyjną, gdyż gospodarstwa rolne i rodziny chłopskie są ze sobą powiązane wieloma nićmi zależności (np. świadczenie sobie wzajemnie usług, wypożyczanie maszyn i sprzętu rolniczego, wymiana materiału zarodowego i nasion, wymiana dóbr na lokalnym rynku wiejskim itp.).

• Wspólnoty społeczno-kulturowej - wywodzącej się z tego, że ludzie -żyjąc i pracując razem - tworzą jeden organizm społeczny, kulturowy, religijny, który ma swoje historycznie utrwalone osobliwości. Jak zauważono w toku badań, poddaje się on procesom unifikacyjnym (infiltrowanie „miejskiego” modelu życia) wolniej aniżeli w innych grupach społeczno-zawodowych. Socjologowie i etnografowie słusznie dedukują, że te osobliwości społeczno-kulturowe wsi, wielka różnorodność form życia, odmienności wartości naczelnych - stanowią wielką wartość samą w sobie i powinny być chronione. Rozwój przez różnorodność, a nie unifikowanie form bytu społecznego - to jest koncepcja, która znajduje głębokie uzasadnienie nie tylko w skali krajowej, ale i międzynarodowej.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że rozwój społeczno-gospodarczy czyni ze wsi jednostkę multiprofesjonalną. Coraz mniej jest tu rodzin czysto rolniczych, a coraz więcej rodzin utrzymujących się z zarobkowych źródeł nierolniczych, dla których wieś jest przede wszystkim miejscem zamieszkania. Rodziny te zwykle posiadają niewielkie działki przydomowe i choć przeznaczane są na uprawy rolnicze, gospodarstwami rolnymi one nie są.

Agrobiznes a rozwój obszarów wiejskich

Można przyjąć bez dowodu, że agrobiznes wywiera pozytywny wpływ na rozwój obszarów wiejskich (w układach regionalnych i lokalnych). Spór dotyczy tylko wielkości tego wpływu. Czy, jak twierdzą niektórzy, rolnictwo i cały agrobiznes mogą być „lokomotywą” rozwoju i są zdolne nakręcać koniunkturę gospodarczą? Czy też, jak utrzymują inni, jednostki agrobiznesu, reprezentujące z reguły niższy poziom wydajności pracy i efektywności od innych gałęzi nowoczesnego przemysłu oraz usług, w istocie działają hamująco na rozwój gospodarczy? Rozsądna odpowiedź na to pytanie, jak zwykle, leży między tymi ekstremalnymi stanowiskami.

Agrobiznes, polega na pionowym zintegrowaniu poszczególnych ogniw i stadiów tworzenia finalnych produktów żywnościowych w jeden organizm. Jeśli zespolenie jest udane, a cały nowy organizm funkcjonuje prawidłowo, agrobiznes może być akceleratorem ogólnego rozwoju gospodarczego. Jeśli np. mleczarnia ma właściwy rynek na swoje produkty i osiąga zyski, wzrasta wówczas popyt na mleko, a to daje dodatkowe zatrudnienie pewnej liczbie osób na wsi. Rosną dochody rolników, a za nimi ich wydatki na pasze oraz inne środki produkcji pochodzenia przemysłowego. Fakt ten wywołuje ożywienie w gałęziach przemysłowych i wtórnie oddziałuje korzystnie na całą gospodarkę.

Takich sprzężeń, w których wydatki jednych stają się dochodami drugich i wywołują ożywienie gospodarcze, w strukturze agrobiznesu jest wiele. Dobrze zorganizowane struktury pionowe mogą pociągać za sobą rozwój licznych ogniw w gospodarce regionu, nie tylko tych, które wchodzą do agrobiznesu. Ożywienie w jednym ogniwie agrobiznesu przenosi się na inne jego człony oraz na całą gospodarkę. W uproszczeniu rzecz ujmując, taki jest mechanizm pozytywnego wpływu agrobiznesu na ogólną koniunkturę. Powodzenie zależy od dostosowania się do warunków rynkowych dominujących ogniw agrobiznesu, zwłaszcza przemysłu spożywczego jako ogniwa finalnego. Jeśli tu osiągnie się sukces, jest szansa na przyspieszenie w całej gospodarce.

Powszechnie znane są przykłady pozytywnego wpływu jednostek przetwórstwa rolno-spożywczego na rolnictwo i ekonomikę mikroregionów. Zlokalizowanie np. przetwórni owocowo-warzywnej w regionie rolniczym wywołuje najpierw popyt na siłę roboczą, która znajduje zatrudnienie przy budowie danego obiektu. Później, po uruchomieniu zakładu, pojawia się popyt na surowce, co aktywizuje produkcję rolniczą, dając ludziom dodatkowe zatrudnienie oraz relatywnie wysokie dochody. To wszystko wywiera korzystny wpływ na rozwój całego regionu, a pośrednio także oddziałuje na inne gałęzie, gdyż zamożniejsi rolnicy zgłaszają coraz większy popyt na dobra i usługi pochodzenia nierolniczego.

Ten łańcuch zależności może prowadzić też do skutków negatywnych. Jeśli np. naszej mleczarni czy przetwórni owoców i warzyw nie uda się wejść ze swoimi produktami na rynek, wystąpią negatywne zjawiska we wszystkich ogniwach z nimi związanych. Demonstrować będzie się to spadkiem produkcji i dochodów, a w dalszej konsekwencji również nakładów rozwojowych (zawężenie frontu inwestycyjnego), co redukować będzie pojemność (chłonność) kolejnych rynków.

Współczesność nadaje nowego znaczenia koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich. Zainteresowanie tą ideą znajduje swoje uzasadnienie w ekonomicznych realiach polskiej wsi w okresie transformacji ustrojowej. Jednym z wielu jej skutków okazał się szybki wzrost bezrobocia, co boleśnie dotyka również wieś. Należy tu zwrócić uwagę na kumulację skutków dwóch zjawisk:

• w wyniku transformacji przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych pracę straciło wielu chłopów-robotników, którzy wrócili na wieś i faktycznie stali się bezrobotnymi, gdyż małe gospodarstwa nie są w stanie zaoferować im efektywnego zatrudnienia;

• doszło do rozpadu większości państwowych gospodarstw rolnych, w wyniku czego duża część załóg pracowniczych byłych Państwowych Gospodarstw Rolnych została bez pracy, a w związku z tym, że PGR były skoncentrowane w zachodniej i północnej części kraju, powstały tam wielkie enklawy bezrobocia i stagnacji gospodarczej.

Te i inne zjawiska stworzyły przymus poszukiwania jakichkolwiek źródeł zarobkowania. W związku z tym, że ssanie wiejskiej siły roboczej przez miasta praktycznie ustało, jedyną realną drogą jest tworzenie nowych, nierolniczych miejsc pracy na terenach wiejskich. Prowadzi to ku wielofunkcyjnemu rozwojowi wsi przez pobudzanie przedsiębiorczości jednostek i społeczności lokalnych. Koncepcja ta odwołuje się do przyrodzonych człowiekowi cech przedsiębiorczości i motywacji działania.

Do najważniejszych uwarunkowań wpływających na pobudzaniu przedsiębiorczości należą:

• dostępność kapitału niezbędnego dla podjęcia nowej działalności;

• stan rynku i wielkość popytu na dobra i usługi, jakie mogą oferować nowo zatrudnieni;

• stan infrastruktury technicznej i rynkowej w układach mikroregionalnych;

• stopień sprawności instytucji wiejskich, w tym samorządów lokalnych i władz gminnych;

• struktura demograficzna w danym mikroregionie;

• potencjał edukacyjny i możliwość kształcenia dla nowych zawodów.

Każdy z tych czynników może stymulować rozwój, lecz może też być jego barierą. W obecnych polskich warunkach główne ograniczenia (bariery) wiążą się z trzema pierwszymi czynnikami. Deficyt kapitału jest zjawiskiem powszechnym i najsilniej ograniczającym multiprofesjonalną aktywizację obszarów rolniczych. Na wsi niewielu jest ludzi, którzy mogą zgromadzić większy kapitał własny.

Jeśli pokonana już zostanie bariera kapitałowa, nowy biznes staje przed barierą popytu na dobra i usługi, które on oferuje. Problem polega na tym, że ludność wiejska zubożała, w związku z czym trudno jest liczyć na większy popyt na to, co ów rodzący się „wiejski biznes” jest w stanie oferować. Granice jego ekspansji wyznaczane są zatem nie tyle przez możliwości wzrostu produkcji i podaży, co przez chłonność rynków lokalnych.

Stan infrastruktury technicznej na obszarach wiejskich jest niski, wobec czego nie zachęca on do inwestowania. Współczesny biznes wymaga dogodnych połączeń komunikacyjnych, sprawnej łączności, fachowej obsługi bankowej, nowoczesnego serwisu itp. Tego wszystkiego na obszarach wiejskich na ogól nie ma. Są to ograniczenia strukturalne, a na ich przełamanie trzeba wielkich kapitałów. Jakikolwiek element rozpatrywalibyśmy, zawsze natrafimy na barierę kapitałową.

Z licznych badań wynika, że samo rolnictwo, rozumiane jako wytwórczość rolnicza i produkcja surowców, tylko w wyjątkowych, sprzyjających warunkach może rokować sukces w biznesie. Dzieje się tak dlatego, że rolnictwo jest ekonomicznie deprecjonowane w procesie rozwojowym, gdyż mechanizm rynkowy preferuje te ogniwa agrobiznesu, które są bliżej konsumenta. Z międzynarodowych badań wynika, że nadwyżka ekonomiczna, która powstaje w agrobiznesie, podlega transferom z jednych ogniw do drugich. W podziale tej nadwyżki uprzywilejowane jest przetwórstwo spożywcze oraz handel. Tracą natomiast ogniwa wytwarzające środki produkcji i surowce, a więc przemysły wytwarzające środki produkcji dla rolnictwa i przemysłu spożywczego oraz samo rolnictwo. Z faktu tego dobrze zdają sobie sprawę biznesmeni, którzy - poszukując dla siebie szansy w agrobiznesie - starają się wiązać w jedną całość dwa, lub nawet trzy ogniwa, np. rolnictwo + przetwórstwo + handel. Dopiero to zintegrowanie różnych ogniw pozwala realizować większą część marży. Na tym zresztą polega agrobiznes. Powstał on ze świadomości, że dopiero zespolenie kilku ogniw w jeden organizm rokuje sukces.

Interakcje między rozwojem agrobiznesu a środowiskiem naturalnym

Agrobiznes tkwi nie tylko w określonym środowisku społecznym, lecz także w środowisku naturalnym. Stan tego środowiska ma decydujące znaczenie dla produkcji żywności, a zwłaszcza jej jakości. Zdrową żywność produkować można tylko w czystym środowisku naturalnym.

Rolnicy są powiernikami jednego z najcenniejszych zasobów naturalnych, jakimi dysponuje społeczeństwo, mianowicie ziemi i gleby. Racjonalne gospodarowanie tym zasobem ma ogromne znaczenie nie tylko dla rozwoju agrobiznesu, lecz także dla całej gospodarki.

Rolnictwo wytwarza surowce żywnościowe i wywiera ogromny wpływ na stan ekosystemu globalnego. Korzysta ono z różnych zasobów, wobec czego rolnicy zainteresowani są w tym, aby środowisko naturalne, w jakim odbywa się produkcja żywności, było ekologicznie czyste. Z drugiej strony samo rolnictwo niszczy to środowisko, zwłaszcza przez stosowanie technologii zakłócających jego naturalną równowagę. Istnieje tu więc układ wewnętrznie sprzecznych interesów, a godzenie ich nie jest bynajmniej sprawą prostą. Jak się okazuje, nie jest łatwe określenie punktu, po którego przekroczeniu zaczyna się proces destrukcji środowiska i entropia poszczególnych zasobów naturalnych. Jest to nie tylko problem wiedzy i świadomości, lecz także polityki spoleczno-gospodarczej, która kreuje instrumenty i mechanizmy wywołujące określone zachowania ludzi. Pozostaje poza dyskusją, że społeczeństwo jako całość zainteresowane jest w tym, aby rolnictwo, dostarczając pożądany strumień dóbr materialnych i usług na rynek, nie niszczyło środowiska naturalnego, które jest wartością nadrzędną i stanowi warunek harmonijnego rozwoju całego społeczeństwa. Z drugiej jednak strony rolnicy zainteresowani są w tym, aby emisja szkodliwych substancji do powietrza, wody i gleby przez przemysł była możliwie najmniejsza.

---