Praca dydaktyczna nauczyciela

Spis treści

Rozdział 1

Nauczyciel a proces edukacyjny.................................................................................. 2

1.1. Proces nauczania we współczesnym świetle nauki........................................................... 2

1.2. Formy nauczania............................................................................................................... 3

1.3. Rodzaje sposobów nauczania........................................................................................... 3

1.4. Uczenie się........................................................................................................................ 4

1.5. Kształcenie........................................................................................................................ 5

1.6. Wychowanie...................................................................................................................... 5

Rozdział 2

Planowanie procesu dydaktycznego przez nauczyciela........................................ .7

2.1. Pojęcie procesu nauczania-uczenia się oraz jego ogniwa................................................ .7

2.2 .Przygotowanie nauczyciela do realizacji zadań dydaktycznych........................................8

2.2.1. Roczny plan nauczania.................................................................................................... 9

2.2.2 Okresowy plan nauczania............................................................................................... .9

2.2.3. Konspekt lekcji.............................................................................................................. ..9

2.2.4. Planowanie kierunkowe, wynikowe, metodyczne......................................................... ..9

Rozdział 3

Cele nauczania.....................................................................................................................11

3.1. Operacjonalizacja celów....................................................................................................11

3.2 .Zasady operacjonalizacji....................................................................................................12

3.3. Taksonomia celów nauczania............................................................................................13

Rozdział 4

Metody kształcenia............................................................................................................14

4.1. Podział metod.....................................................................................................................14

4.2 .Opis metod.........................................................................................................................15

Rozdział 5

Zasady dydaktyczne...........................................................................................................19

5.1. Zasady dotyczące materiału nauczania..............................................................................19

5.2. Zasady dotyczące motywacji.............................................................................................20

5.3. Zasady dotyczące pracy ucznia..........................................................................................20

5.4. Zasady dotyczące zharmonizowania systemów pedagogicznych......................................20

5.5. Zasady dotyczące stosunków społecznych w klasie..........................................................21

5.6. Zasady dotyczące czynności nauczania.............................................................................21

5.7. Zasady nauczania...............................................................................................................21

5.8 .Zasady dotyczące warunków zewnętrznych......................................................................22

Bibliografia.........................................................................................................................22

Praca dydaktyczna nauczyciela - to czytelny zbiór najważniejszych wskazówek dotyczących realizacji procesu dydaktycznego zebranych z różnych źródeł, tworzących jedną syntetyczną całość.

W pracy świadomie omówione zostały tylko niektóre zagadnienia z warsztatu pracy dydaktycznej nauczyciela. Pominięte zostały te, które każdy nauczyciel zgłębia indywidualnie zgodnie z rodzajem placówki szkolnej, w której pracuje i przedmiotu którego naucza.

Publikacja zawiera propozycję reguł i zasad metodycznych niezbędnych do sporządzania i prowadzenia dokumentacji nauczycielskiej oraz podstawowe wskazówki dotyczące realizacji procesu dydaktycznego.

Rozdział 1

Nauczyciel, a proces edukacyjny

1.1. Proces nauczania we współczesnym świetle nauki

Nauczanie to, świadome działanie podejmowane przez jedne osoby w stosunku do drugich, tak, aby te drugie nabrały pewnych umiejętności. Jest to systematyczna praca nauczyciela z uczniami, kierowanie procesem uczenia się uczniów. Jest to również część procesu nauczania - uczenia się, używana na oznaczenie zespołu czynności podejmowanych intencjonalnie przez nauczycieli dla realizacji społecznie akceptowanych celów dydaktycznych. Nauczyciel - uczeń tworzą nierozłączną parę współtwórców wyniku nauczania.

1.2. Formy nauczania

Według Cz. Kupisiewicza (1978) do głównych kryteriów podziału form organizacyjnych nauczania zalicza się na ogół:

- liczbę uczniów uczestniczących w procesie nauczania - uczenia się, czyli wyróżniamy formę jednostkową - indywidualną, zbiorową, grupową;

- miejsce uczenia się, czyli wyróżniamy zajęcia szkolne i pozaszkolne;

- czas prowadzenia zajęć, zaliczamy tutaj zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne.

1.3. Rodzaje sposobów nauczania

1. nauczanie całościowe - porządkowanie treści nauczania jak i metod jej przekazywania uczniom klas początkowych;

2. nauczanie przedmiotowe;

3. nauczanie problemowe - uczeń, dzięki zaaranżowanej przez nauczyciela określonej sytuacji dydaktycznej, zwaną problemową, zdobywa samodzielnie informacje przez rozwiązywanie problemów;

4. nauczanie programowe - porządkowanie i przekazywanie uczniom treści programowych;

5. nauczanie indywidualne;

6. nauczanie masowe;

7. nauczanie zindywidualizowane - podział treści programowych na jednostki tematyczne, które uczniowie rozwiązywaliby w tempie sobie właściwym;

8. nauczanie grupowe;

9. nauczanie zróżnicowane;

10. nauczanie integrujące - przez określone zabiegi metodyczne dokonuje się scalenie, integracja rozproszonych informacji;

11. nauczanie wychowujące - poza dostarczeniem wiedzy kształtuje się szereg właściwości osobowościowych.

1.4. Uczenie się

Uczenie się to proces nabywania przez jednostkę względnie trwałych zmian w zachowaniu na podstawie jej indywidualnego doświadczenia. Świadome i zamierzone zdobywanie wiadomości i umiejętności. O efektach uczenia się decydują cechy gatunkowe, rozwojowe i indywidualne.

Zdolność uczenia się wzrasta do dwudziestu kilku lat życia, po czym utrzymuje się w ciągu pewnego czasu na niezmienionym poziomie, a następnie obniża się. Ma na to wpływ zespół cech indywidualnych, takich jak: płeć, inteligencja, zdolności, styl poznawczy, zainteresowania, rodzaj aktywności, wiedza, postawa i poglądy, poziom aspiracji,

motywy uczenia się.

Efekty uczenia się zależą też od sytuacji uczenia się:

1. czynniki poprzedzające uczenie;

2. czynniki działające w trakcie uczenia się;

3. czynniki następujące po nim.

Nauczyciel to doradca edukacyjny, który pomaga uczniowi stać się samodzielnym, dojrzałym człowiekiem, odpowiedzialnym za siebie i własny proces edukacyjny. Jednakże uczeń nie może być odpowiedzialny za efekty własnej edukacji, jeżeli tego nie zostanie nauczony (M.Taraszkiewicz - Kotańska 2003).

Autorka podaje w swej pracy nowatorskie i interesujące spojrzenie na proces edukacyjny. Warto przeanalizować owe propozycje, chociażby na podstawie kilku przytoczonych prze nią zasad skutecznej komunikacji w nauczaniu i wychowaniu.

1. Szkoła wymaga nie tylko zmian kosmetycznych (lepszych programów czy ładnych podręczników). Wymaga przede wszystkim zmiany myślenia.

2. Zmiana tendencji w edukacji z „przyłapywania” na brakach, na „profilaktykę niewiedzy i nieumiejętności”.

3. Dbanie o jakość i całość.

4. Wybierając temat lekcji musisz opierać się na programie swojego przedmiotu, ale możesz zrealizować go w dowolny i sensowny sposób. Należy na problem spojrzeć z punktu widzenia szkoły (ważne) i uczniów (atrakcyjne). Wziąć po uwagę rzeczywistość, w której funkcjonują uczniowie, wiek moich podopiecznych. Warto wykorzystać wiedzę zdobywaną przez uczniów na innych przedmiotach i pomóc uczącym się scalić różne fragmenty informacji w jedną całość.

5. „Człowiek, który nie robi błędów, zazwyczaj nic nie robi.” (E.J. Phelps)

6. „Kto chce osiągnąć sukces musi przyjąć punkt widzenia innych”.

7. Każdy nauczyciel powinien być „refleksyjnym praktykiem”, kontrolować swe doświadczenia zawodowe. Pomocne mogą stać się pytania:

1. Czego nauczyłeś się od swoich uczniów? (trudni uczniowie dostarczają ważnej lekcji na temat siły własnej akceptacji, elastyczności, kreatywności, tym samym wskazują, które obszary kompetencji zawodowych, osobistych wymagają przepracowania, doskonalenia, zmiany)

2. Co było dla Ciebie problemem? (Wymień kilka zasadniczych sytuacji problemowych).

3. Co było sukcesem, co się udało? (Wymień, chociaż 20 dobrych wydarzeń).

4. Co jest stale powtarzającym się problemem (na co najczęściej narzekałeś)

5. Wobec jakich problemów jesteś bezradny?

6. Jakie było Twoje największe zaskoczenie, zdziwienie?

7. Co jest stale powtarzającym się sukcesem?

8. Opisz najzabawniejsze wydarzenie ze swojej praktyki.

9. Opisz swoją największą „wpadkę”.

10. Czego mógłbyś nauczyć innych nauczycieli (np. wchodzących do zawodu)?

11. Jeśliby uczniowie mieliby wystawić Tobie opinię o tym jak ich traktujesz i jak uczysz - to, co by napisali? (Spójrz oczami swoich uczniów na samego siebie, wyobraź sobie, że jesteś swoim najlepszym uczniem, a następnie tym najczęściej omijanym, lekceważonym).

1.5. Kształcenie

Kształcenie - świadomy, celowy proces oddziaływania na postawy, poglądy, opinie. Świadomie organizowany proces wyposażania uczniów w wiedzę (o społeczeństwie, kulturze, życiu gospodarczym, politycznym), umiejętności, sprawności, zainteresowania, rozwijanie poglądów, zasad, norm wartości przy doborze odpowiednich metod, form, środków i treści kształcenia. Jest to całokształt takich poczynań, czynności, działań, procesów, metod oddziaływania na jednostki i grupy, by efektem było wykształcenie ogólne tych jednostek i grup, czyli zdobycie kwalifikacji i kompetencji ogólnych.

Przez tak pojęte wykształcenie ogólne rozumie się opanowanie podstawowych wiadomości, umiejętności, nawyków, rozwój zdolności, własnych poglądów i przekonań, rozwój wielostronnych zainteresowań, technik samokształcenia, samowychowania i samorealizacji.

Wyróżniamy trzy systemy kształcenia:

1. klasowo - lekcyjny;

2. pracowniano - laboratoryjny;

3. usługowo - produkcyjny.

1.6. Wychowanie

Wychowanie, to rozwijanie osobowości wychowanka, zmierzające do przygotowania go do życia, uwzględnianie indywidualnych cech człowieka. Każdy ma do spełnienia pewną rolę. Należy, uznawać, szanować i respektować normy, które są przypisywane danej roli. Wychowanie to również dostarczenie wiedzy, postaw, zobligowanie ucznia do pracy, świadome, celowe działanie na jednostkę przez słowo i przykład, przygotowanie do życia w społeczeństwie: umiejętność pójścia na kompromis w sytuacjach konfliktowych; umiejętność myślenia i samodzielnego działania; zasady moralne; nawiązywanie kontaktów; umiejętność konwersacji, bycia osobą kreatywną, twórczą; umiejętność pogodzenia się z porażkami; umiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi; znalezienie sposobu odreagowania stresu.

M. Taraszkiwicz - Kotańska uważa, iż jednym z głównych celów wychowania jest „ugruntowanie w wychowanku aspiracji do poszukiwania wartościowych celów życiowych, godnego i wartościowego miejsca w świecie”.

Godne uwagi są rady podane przez autorkę, aby nie stracić „zimnej krwi”, kiedy sytuacja wymyka się spod kontroli.

1. Przeczekaj kilka chwil. Może sami uczniowie uspokoją się, gdy zauważą że już jesteś w klasie.

2. Nie krzycz „Spokój”. Zwróć się do grupy uczniów, którzy wydają już gotowi do lekcji. Pamiętaj o sile ciekawości. Zacznij coś cicho mówić do tej grupki uczniów, uczniów pozostali na pewno się zainteresują, co ich omija.

3. Zacznij od czegoś, co wymaga uwagi: włącz względnie cicho kasety audio, video, CD itp.

4. Uczniowie lubią być chwaleni - pochwal tych, którzy słuchają. Podziękuj za uwagę.

5. Nie traktuj chaosu przedlekcyjnego w sposób osobisty, rzadko jest to wymierzone w nauczyciela.

6. Zakłócenia na lekcji to próba dla ciebie. Większość podopiecznych będzie pilnie obserwować jak sobie radzisz i jak się zachowujesz.

7. Sprawdź uważnie, czy nie ma jakiś połączeń między pojawieniem zakłóceń na lekcji, a tym co mówisz lub robisz.

8. Kiedy jakiś uczeń przeszkadza za bardzo, porozmawiaj z nim, ale na osobności - nigdy nie rób z tego publicznego przedstawienia!

9. Dla etapowych „przeszkadzaczy” miej przygotowany zestaw pytań lub drobnych prac do wykonania. Jeśli się nudzą - niech mają coś do roboty.

10. Zbliż się do osoby rozrabiającej - reguluj odległość w stosunku od uczniów, którzy przeszkadzają.

11. Jeśli obserwujesz dużo zachowań zakłócających prowadzenie lekcji - spróbuj znaleźć przyczynę (może jakieś wydarzenie, zmęczenie). Nie staraj się trzymać reguły „Ja zacząłem lekcję to skończę”. Zajmij się aktualnym problemem „tu i teraz”. Lepiej skupić się na sygnałach nadawanych przez klasę niż ciągnąc lekcje dalej mimo wszystko.

12. Rozmawiaj z innymi nauczycielami, jak oni radzą sobie z niewłaściwym zachowaniem uczniów na lekcji (obserwuj innych, poszerzaj swój repertuar rozwiązań).

13. Ustal wyraźne reguły zachowania na lekcji. Zachęć uczniów do współpracy nad ułożeniem regulaminu naszej wspólnej lekcji.

14. Właściwe zachowania nagradzaj natychmiast (uśmiech, kilka miłych słów), szczególnie jest to ważne w stosunku do uczniów szczególnie kłopotliwych, jeśli akurat uda się im zachować właściwie.

15. Jeżeli ciebie lub ucznia poniosą nerwy, dajcie sobie czas na ochłonięcie, na spokojnie porozmawiajcie, aby dane zachowanie się nie powtórzyło.

16. Bardzo często uczeń sprawiający szczególne problemy, pod maską cynizmu, arogancji, agresji rozpaczliwie skrywa swoje prawdziwe trudności, kłopoty. Okaż mu zrozumienie, cierpliwość, podaruj mu swoje zainteresowanie i czas!!!

Rozdział II

Planowanie procesu dydaktycznego przez nauczyciela

Dydaktyka - jest to teoria nauczania, uczenia się. Przedmiotem zainteresowań dydaktyki jest wychowanie umysłowe, czyli metody, formy, środki, treści i zasady skutecznego nauczania -uczenia się.

2.1. Pojęcie procesu nauczania - uczenia się oraz jego ogniwa

W. Okoń podaje, iż na proces nauczania składają się dwa współzależne procesy: kierowanie i uczenie się. Działalność dydaktyczna może przebiegać w różnorodny sposób w zależności od wieku ucznia, organizacji życia społecznego klasy, od właściwości przedmiotu i materiału nauczania, jednakże pewne ogniwa procesu nauczania - uczenia są wspólne dla wszystkich przedmiotów:

1. „(…)uświadomienie uczniom celów i zadań dydaktycznych - ze strony uczniów powinna narodzić się odpowiednia motywacja do uczenia się, „ład wewnętrzny”;

2. zaznajomienie uczniów z nowym materiałem poprze użycie właściwych środków dydaktycznych (słowo żywe, drukowane, materiały techniczno - poglądowe) - czemu ze strony uczniów powinno odpowiadać określona działalność praktyczna, obserwacja, gromadzenie materiału do rozwiązywania problemów i przyswajanie gotowych wiadomości;

3. kierowanie procesami uogólniania - ze strony uczniów opanowywanie pojęć i sądów ogólnych poprzez odpowiednie operacje myślowe, rozwiązywanie problemów;

4. utrwalenie wiadomości uczniów;

5. kształtowanie umiejętności, nawyków i przyzwyczajeń;

6. wiązanie teorii z praktyką;

7. kontrola i ocena wyników nauczania, procesie uczenia się - samokontrola”

Cz. Kupisiewicz oraz W. Okoń zgodnie uważają, iż ogniwa procesu dydaktycznego nie muszą występować w ustalonym porządku, ponieważ przede wszystkim mają one charakter dyrektyw postępowania dydaktycznego dla nauczycieli, które wskazują jak uczyć, aby otrzymać optymalne wyniki nauczania.

Należy zwrócić uwagę, iż jedno ogniwo może wypełnić ramy organizacyjne całej lekcji. Wynikać to może z typu lekcji, jaki jest realizowany przez nauczyciela, w ramach danego bloku tematycznego.

Współczesna dydaktyka wyróżnia następujące rodzaje lekcji, jako najmniejszej jednostki metodycznej:

1. podająca (wprowadzająca);

2. utrwalająca;

3. kombinowana (utrwalająco - sprawdzająca);

4. sprawdzająca.

1. Przygotowanie nauczyciela do realizacji zadań

dydaktycznych.

2.2.1. Roczny plan nauczania

Przygotowania do realizacji zadań dydaktycznych w nowym roku szkolnym nauczyciel rozpoczyna od sporządzenia rocznego planu nauczania, który podaje wykaz jednostek tematycznych odnoszących się do poszczególnych jednostek metodycznych (jedna jednostka tematyczna obejmuje przynajmniej dwie jednostki metodyczne). Podstawę do opracowania planu powinien stanowić program odpowiedniego przedmiotu nauki szkolnej, diagnoza wstępna zespołu klasowego (redagowanie narzędzia badawczego np. testu na podstawie, którego klarowne stają się poziomy zaawansowania wiedzy z danej dziedziny nauki). Nauczyciel powinien również zorientować się, z kim współpracuje szkoła, jakimi środkami dydaktycznymi dysponuje placówka (czy treści dydaktyczne owych środków są aktualne). Ważną kwestią są również treści programowe szkoły - szczególnie dziedzin wiedzy, z którymi może nauczyciel integrować treści nauczanego przez siebie przedmiotu (korelacja całościowa). Kalendarz roczny, szkolny - wynikające z nich przerwy w zajęciach, które wpływają na rozkład godzin poświęconych na dane partie tematyczne, lekcje powtórzeniowe, sprawdzające wiedzę.

2.2.2. Okresowy plan nauczania

Cz. Kupisiewicz (1978) wyjaśnia, iż okresowy plan nauczania to uszczegółowienie rocznego planu nauczania, ponieważ zawiera on tematy poszczególnych jednostek metodycznych. Szczególnie są one cenne w sytuacji, gdy w ciągu jednego okresu nauki nastąpiły zmiany w realizacji haseł programowych typu opóźnienia bądź też szybsze tempo przyswajania danych partii materiału.

1. Plan lekcji

Najważniejsze elementy palu lekcji: temat lekcji, złożone cele dydaktyczne, porządek lekcji (część wstępna - czynności przygotowawcze; część główna - czynności podstawowe; cześć końcowa).

2.2.4. Konspekt lekcji

Szablon konspektu najwyraźniej zobrazuje jego zawartość i znaczenie

Data:

Szkoła:

Osoba prowadząca:

Klasa:

Przedmiot:

Czas realizacji:

Cel główny (patrz program):

Temat lekcji:

Cele operacyjne (patrz program, nie zakładaj realizacji zbyt wielu celów, ambitnie, ale też realnie należy podejść do tej kwestii), wyrażamy w następującej formie: uczeń wie, uczeń pozna, uczeń potrafi.

Przebieg zajęć

Tabela 1. Tabelaryczne ujęcie konspektu lekcji

Części lekcji	Tok lekcji	Czas realizacji	Czynności nauczyciela	Czynności ucznia	Metody	Formy	Zasady	Środki	Uwagi
Wstępna
Główna
Końcowa

Część wstępna lekcji zawiera następujące etapy (np. 10 minut):

1. czynności organizacyjne: powitanie, sprawdzenie obecności, sprawdzenie zadania domowego;

2. powtórzenie wiadomości.

Część główna lekcji zawiera następujące elementy (np. 28 minut):

1. przygotowanie uczniów do nowego tematu: nawiązanie, podanie tematu lekcji;

2. przekazanie nowego materiału: np. pogadanka, opis, praca z podręcznikiem i inne metody dydaktyczne;

3. opracowanie nowego materiału: usystematyzowanie, uogólnienie, utrwalenie wiedzy (wspólne, zbiorowe ćwiczenia praktyczne typu - krzyżówka, rebus itp.),

sprawdzenie wiedzy - zadanie indywidualne (karta samodzielnej pracy ucznia).

Część końcowa lekcji zawiera następujące elementy (np. 7 minut):

1. uporządkowanie, przypomnienie, sprawdzenie stopnia zrozumienia, np. trzy krótkie pytania dotyczące najważniejszych treści lekcji, które muszą być koniecznie zapamiętane i właściwie rozumiane;

2. zadanie domowe;

3. ocena pracy uczniów na lekcji (słowna pochwała, uśmiech, bądź też wyrażenie niezadowolenia wobec uczniów mało aktywnych);

4. czynności porządkowe;

5. pożegnanie.

3. . Planowanie kierunkowe, wynikowe, metodyczne

B. Niemierko uważa, iż dotychczas nauczyciel planując zajęcia dydaktyczne większość swych zabiegów koncentrował na materiale nauczania oraz metodach jego przekazywania.

W obecnej sytuacji nauczyciel powinien uwagę skupić na celach, które mają być osiągnięte przez uczniów, i wymaganiach określających poziomy osiągnięcia tych celów.

Najwyraźniej tę kwestię obrazuje K. Kruszewski (1995r, za B. Niemierko).

Tabela 2. Planowanie zajęć dydaktycznych

Etapy	Zasięg	Aspekty (wymiary)
I. Planowanie kierunkowe	Rok szkolny, semestr	Cele poznawcze, cele motywacyjne, materiał kształcenia (nauczyciel ustala jakie jednostki materiału kształcenia umożliwiają osiągnięcie poszczególnych celów kształcenia)
II. Planowanie wynikowe	Dział programowy, duża jednostka tematyczna	Materiał kształcenia, wymagania programowe (nauczyciel ustala hierarchię wymagań programowych w związku z kolejnymi tematami zajęć)
III Planowanie metodyczne	Lekcja, cykl lekcji	Wymagania programowe, tok zajęć (projektowanie przebiegu zajęć dydaktycznych)

Rozdział III

Cele nauczania

3.1. Operacjonalizacja celów

Cele kształcenia są to świadome z góry oczekiwane, planowe w miarę konkretne efekty edukacji, odnoszą się do pożądanych zmian, które zachodzą w wiedzy, umiejętnościach, zdolnościach, zainteresowaniach uczniów pod wpływem procesu dydaktyczno - wychowawczego.

Cel powinien być określony w taki sposób by można było ustalić stan jego realizacji, aby była możliwość realizacji celu w określony czasie, logiczny, nie zawierający wewnętrznych sprzeczności, rzeczowy, precyzyjny, przedstawiający syntetyczny opis tego, co chcemy osiągnąć, wymierny.

B. Niemierko wyjaśnia, iż „cele formułowane jako kierunki dążeń pedagogicznych nazywamy ogólnymi (wyrażają wymogi programów nauczania), a cele formułowane jako zamierzone osiągnięcia - celami operacyjnymi. (…) Zmiana celów ogólnych na operacyjne nazywamy operacjonalizacją celów. W toku operacjonalizacji cele ogólne ulegają następującym zmianom: sprecyzowaniu (…); uszczegółowieniu (…); konkretyzacji (…); upodmiotowieniu (…).”

Bardzo pomocnym narzędziem, stworzonym przez B Niemierko jest tzw. „recepta” dla nauczycieli nie mających doświadczenia w operacjonalizacji celów.

Tabela 3. Operacjonalizacja celów

kolejność czynności	Rodzaj czynności
Krok 1	Napisz cel ogólny.
Krok 2	Wyobraź sobie uczniów, którzy osiągnęli ten cel. Co ich odróżnia od reszty?
Krok 3	Zapisz luźne określenia, opisy zachowań, czynności wyobrażonych uczniów.
Krok 4	Dokonaj selekcji luźnych zapisów (odrzucamy zapisy nie wyrażające czynności, a także zapisy luźno związane z celem ogólnym).
Krok 5	Dokonaj klasyfikacji luźnych zapisów (narzędziem klasyfikacji jest taksonomia celów nauczania).
Krok 6	Sformułuj cele operacyjne (uwzględnij wspólność merytoryczną i bliskość kategorii sformułowanych celów operacyjnych).
Krok 7	Sprawdź operacyjność sformułowanych celów (wyobraź sobie egzamin sprawdzający, czy sformułowane cele operacyjne są osiągnięte).
Krok 8	Sprawdź trafność celów operacyjnych. Czy na podstawie egzaminu z zakresu celów operacyjnych moglibyśmy podzielić uczniów na osiągających cel ogólny i nie osiągających tego celu? Jeżeli tak, Operacjonalizacja jest poprawna. Jeżeli nie, to cele operacyjne nie składają się na cel główny i kroki 2- 7 należy powtórzyć.

3.2. Zasady operacjonalizacji

Cele operacyjne to precyzyjne wyrażenie celów ogólnych, to opis zachowań, jakie mają przejawiać uczniowie po zakończeniu lekcji.

B. Niemierko (1999) uważa, iż nauczyciel, który dokonuje zamiany celów ogólnych na cel operacyjne powinien przestrzegać pewnych zasad:

• Zasada 1. Poszanowanie osobowości wychowanka (nie wolno ignorować prawa ucznia do zajmowanie własnego stanowiska w wielu kwestiach).

• Zasada 2. Umiar w uszczegóławianiu (należy dążyć do tego aby jak najmniejsza liczba celów operacyjnych wyrażała cel główny).

• Zasad 3. Zachowanie celu ogólnego w pamięci (pamiętaj cel główny to uogólnieni celów operacyjnych).

• Zasad 4. Otwartość zbioru celów operacyjnych (życie przynosi możliwość realizacji celu ogólnego w nowy sposób, uczniowie mogą wykazać inicjatywy, dające się wykorzystać do osiągnięcia celów operacyjnych zupełnie nowych).

• Zasad 5. Pełna realizacja celów operacyjnych (nauczyciel nie powinien zakładać sobie wielu, ambitnych celów operacyjnych, a następnie nie podejmować pracy nad osiągnięciem ich przez uczniów)

3.3. Taksonomia celów nauczania

Cele jako zamierzone osiągnięcia, w programach nauczania bardzo często wymienione są jako cele ogólne, kierunkowe, dlatego niezbędna okazała się operacjonalizacja celów.

Cele operacyjne jednakże wymagały dalszej obróbki m. in. było dokonanie klasyfikacji hierarchicznej celów nauczania.

B. Niemierko (1999) przedstawił bardzo przejrzystą taksonomię celów nauczania nazywając ją taksonomią ABC, obejmuje ona dwa poziomy: „wiadomości” (stąd wyrażenie w konspekcie lekcji - uczeń pozna, wie); „umiejętności” (stąd wyrażenie w konspekcie lekcji - uczeń potrafi, będzie potrafiła zastosować) oraz dwie kategorie celów na każdym poziomie.

Poziom I Kategoria A: Zapamiętywanie wiadomości

Wiadomości dotyczące terminologii, aktów, praw, teorii naukowych, zasad działania, klasyfikacji, procedur itp. Uczeń uzyskuje gotową wiedzę, wymagającą najwyżej powiązania jej z wiedzą poprzednio uzyskaną.

Uczeń powinien powiedzieć lub pokazać „jak to zrobić”, ale nie koniecznie musi umieć wykonać daną czynność.

Poziom I Kategoria B: Zrozumienie wiadomości

Operowanie wiadomością w zakresie uznanym za niezbędny na danym szczeblu nauczania przedmiotu. Główne rodzaje operacji:

• tłumaczenie, polegające na przedstawieniu wiadomości „swoimi słowami”;

• interpretacja, polegająca na streszczeniu danych wiadomości i porównaniu ich z innymi wiadomościami;

• ekstrapolacja, polegająca na „przedłużeniu” opisu zjawiska na inne sytuacje równoległe bądź przyszłe.

Poziom II Kategoria C: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych.

Wzór czynności, które uczeń opanował w toku ćwiczeń, powinien wykonać w sytuacji zbliżonej do tej, w której były one ćwiczone. Należy jednak mieć cały czas na uwadze, iż zastosowanie wiadomości nie może ograniczyć się do odtwarzania wzoru z pamięci, czynności nawykowe to najniższa kategoria celów nauczania - zapamiętania wiadomości.

Poziom II Kategoria D: Zastosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych.

Jest to najwyższa kategoria celów nauczania obejmuje złożone procesy umysłowe służące znalezieniu rozwiązania w sytuacji nowej dla ucznia. Wykorzystane są tutaj wiadomości z różnych dziedzin oraz twórcze rozwiązania opierające się na: analizie, syntezie, ocenie

Rozdział IV

Metody kształcenia

4.1. Podział metod

K. Kruszewski wyjaśnia, iż zakres „czynności nauczyciela, dzięki którym wprowadza on do lekcji wiadomości i kieruje ich obiegiem, mogą toczyć się według rozmaitych wzorców, najbardziej typowe wzorce noszą nazwę metod nauczania (…).” Nauczyciel stosując różnorodne metody nauczania (…) wywołuje, ukierunkowując i wspomagając te operacje ucznia, dzięki którym następuje uczenie się, a w wiadomościach, umiejętnościach i systemie wartości ucznia następują planowe zmiany(…).

E. Pasternak (1994, za W. Okoniem 1987) podaje, iż we współczesnej dydaktyce powinno mówić się o metodach kształcenia (nauczania i uczenia się). Nauczanie to przede wszystkim organizowanie racjonalnego uczenia się. Metody kształcenia obejmują ogólne kształcenie uczniów, zmianę ich osobowości mając na uwadze przede wszystkim czynności uczniów, ich aktywność poznawczą, emocjonalną lub praktyczną.

Autor podaje (za W. Okoniem) bardzo czytelne zestawienie metod.

Tabela 4. Metody kształcenia

Metody asymilacji wiedzy oparte głównie na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym (m. podające)	Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy zwane problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej polegające na rozwiązywaniu problemów	Metody waloryzacyjne zwane też eksponującymi o dominacji aktywności emocjonalno - artystycznej (m. eksponujące)	Metody praktyczne cechujące się przewagą aktywności praktyczno - technicznej, zmieniającej otoczenie lub stwarzającej nowe jego formy
1. Pogadanka - pogadanka wstępna - pogadanka przedstawiająca nowe wiadomości - pogadanka utrwalająca 2. Dyskusja 3. Wykład 4. Opis 5. Opowiadanie 6. Praca z książką	1. Klasyczna metoda problemowa - wytwarzanie sytuacji problemowej - formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania - weryfikacja pomysłów rozwiązania porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach o charakterze praktycznym lub teoretycznym	1. Metody impresyjne 2. Metody ekspresyjne	1. Metody ćwiczebne 2. Metody realizacji zadań wytwórczych

4.2. Opis metod

Metod we współczesnej dydaktyce jest bardzo wiele. Rozmiary oraz cel owej pracy ograniczają nas do krótkiej analizy wybranych metod

Pokaz - demonstracja przedmiotów, zjawisk, doświadczeń, ale warunek o metodzie pokazu mówimy wówczas, gdy zajmuje ona znaczną część lekcji i jest podstawą do opanowania przez uczniów określonych wiadomości, umiejętności. Metoda ta ściśle wiąże się z obserwacją, która powinna być zorganizowana, aby uczeń mógł na jej podstawie odpowiedzieć na wcześniej postawiono pytania nauczyciela.

Pogadanka - nauczyciel kieruje rozmową z uczniami zmierzając do osiągnięcia znanego sobie celu, tak krok po kroku uczniowie przechodzą z stanu niewiedzy w stan wiedzy.

Wykład - krótki wykład wprowadzający w szersze zagadnienie, może być urozmaicony n. pokazem, fragmentem dialogu z klasą, pytaniami kontrolnymi itp.

Metoda zajęć praktycznych - różne ćwiczenia w zależności od przedmiotu, np. język polski - wypracowania pisemne, zajęcia teatralne; matematyka - zajęcia miernicze, modelarskie, kreślarskie itd. Są to różnorodne zadania o charakterze praktycznym pod kierunkiem nauczyciela, w celu opanowania wiedzy o świecie i zastosowania jej w życiu.

Do tej grupy metod zaliczamy:

*Metodę laboratoryjną - przede wszystkim tradycyjna laboratoryjna (doświadczenia, eksperymenty, dłuższe obserwacje powinny być wykonywane wspólnie przez zespół klasowy pod kierunkiem nauczyciela).

*Realizację zadań wytwórczych - prace użytkowe z drewna, metalu, mas plastycznych, szycie, urządzanie różnych obiektów w szkole.

*Metodę ćwiczebną - niezbędna dla wytworzenia u uczniów odpowiednich umiejętności i nawyków.

Dyskusja - najczęściej jej celem jest uzupełnienie wiedzy przez uczniów; wspólne rozwiązywanie problemów przez grupy, klasę; kształtowanie przekonań młodzieży.

Metody waloryzacyjne (eksponujące) - to takie, których realizacja związana jest z przeżywaniem. Eksponowanie wartości prowadzi do utożsamienia się ucznia z nimi lub do ich odrzucenia. Ocena nie jest tutaj narzucana (np. przez nauczyciela). Do tej grupy metod zaliczamy: metody impresyjne i ekspresyjne.

Metody impresyjne - metody te mają szczególne znaczenie dla kształtowania wewnętrznych emocji, przeżyć, ważne jest to czy udało się wywołać głębsze uczucia u wychowanków, wpłynąć pozytywnie na ich system wartości, postawy, sprawić by uczniowie utożsamili się z właściwymi wartościami. Nauczyciel powinien zorganizować uczniowi „spotkanie” z dziełami literackimi, muzycznymi, cenną architekturą, dziełami sztuki plastycznej itd.). Zwrócić uwagę możemy także na:

*Film - dzieło sztuki, które reprezentuje istotne wartości z punktu widzenia celów kształcenia i wychowania. Do obejrzenia filmu trzeba uczącego przygotować, odpowiednio zmotywować, aby w skupieniu uczestniczył w projekcji filmu. Po obejrzeniu filmu powinna nastąpić wymiana poglądów i wrażeń.

*Sztuka teatralna - spektakl profesjonalny, w którym uczący się uczestniczy jako odpowiednio przygotowany widz, po zakończeniu spektaklu przedstawia swoje odczucia, ocenę (na piśmie lub w dyskusji). Odbiór wartości na podstawie sztuki teatralnej jest dla ucznia trudniejszy niż na podstawie filmu, dlatego też należy ucznia lepiej przygotować do obejrzenia sztuki.

Metody ekspresyjne - duże znaczenie mają w kształtowaniu sfery psychicznej, emocjonalnej ucznia poprzez zewnętrzne wyrażanie stanów uczuciowych; wskazanie na właściwe postawy uzewnętrzniana emocji ze względów społecznych oraz zdrowotnych, ukierunkowanie emocji. Do konkretnych przykładów ekspresji należą:

*pokaz łączony z przeżyciem - stworzenie sytuacji, w której uczestnicy sami wytwarzają bądź odtwarzają określone wartości „na oczach” widowni. Do najbardziej znanych należą:

*przedstawienie szkolne - udział uczniów w przedstawieniu szkolnym w roli: autorów, aktorów, reżyserów;

*pokaz prac - pokaz wykonanych przez uczących się prac;

*happening - wielowątkowa scenka z udziałem osób i przedmiotów, w której scenariusz dopuszcza przypadkowość sytuacji;

*psychodrama - wyrażanie różnych przeżyć w formie improwizowanych scen.

*wystawa, ekspozycja - powinna być przestrzegana zgodność prezentowanych wartości z celami i tematyką zajęć lekcyjnych, odpowiednie przygotowanie uczącego się do odbioru prezentowanych eksponatów, zaangażowanie podczas samej prezentacji, ocena i poglądy po prezentacji - ich znaczenie.

Metoda problemowa - uczeń poprzez rozwiązanie problemu zdobywa nową wiedzę teoretyczną oraz praktyczną. W każdym problemie musi być coś znane oraz nieznane. Rozwiązywanie problemu dokonuje się w trzech fazach:

1. tworzenie sytuacji problemowej;

2. szukanie pomysłów rozwiązania;

3. sprawdzenie rozwiązania połączone z usystematyzowaniem nabytych wiadomości.

Do metod problemowych należą:

*metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez niewielką grupę uczniów opisu jakiegoś przypadku np. na temat odkryć naukowych, handlu, prawa i rozwiązywania trudności w celu wyjaśnienia tego przypadku. Po otrzymaniu opisu wraz z kilkoma pytaniami, uczestnicy sesji formułują pytania dotyczące tego przypadku, a nauczyciel udziela wyjaśnień. Ważnym krokiem podczas dyskusji jest ustalenie problemu głównego, a następnie rozwiązanie go. Dość często dochodzi do przyjęcia kilku możliwych rozwiązań, następnie do ich konfrontacji, znalezienia różnic, ewentualnych błędów w rozumowaniu uczniów.

*Metoda gier dydaktycznych - wspólną cecha tych metod jest obecność pierwiastka zabawy. Do tej grupy metod zaliczamy:

*Metodę sytuacyjną - wprowadzenie uczniów w jakąś nową dla nich sytuację za pomocą opisu, filmu, fotografii itp., postawienie pytań, które skłaniają do analizy sytuacji. Uczniowie muszą podjąć decyzję w sprawie jej rozwiązania, a następnie przewidzieć skutki tej decyzji. Sytuacje przedstawione uczniom mają charakter fikcyjny, prospektywny, nie nawiązują do ich wcześniejszego doświadczenia, powinny charakteryzować się pewnego rodzaju złożonością, za takim lub innym rozwiązaniem powinny przemawiać argumenty „na tak” i „na nie”.

*Metoda symulacyjna - odtwarzanie przez uczniów sytuacji prawdziwych, autentycznych, mających charakter retrospektywny. Są to sytuacje, które wymagają rozwiązania, podjęcia decyzji, wyboru, co do rzeczywistej sytuacji. Uczniowie podejmują próbę odtworzenia rzeczywistości, prowadzą do ustalenia modelu symulacyjnego o charakterze słownym, matematycznym, przedmiotowym lub technicznym.

*Metoda inscenizacyjna - odgrywanie różnych ról, odtwarzanie sytuacji rzeczywistych lub fikcyjnych (wydarzenia historyczne, biografie sławnych ludzi, sceny z życia, legendy itp.).

*Burza mózgów - giełda pomysłów, wszystkie pomysły rozwiązania danego problemu są notowane np. na tablicy, po zebraniu wszystkich pomysłów następuje ich ocena i wybranie najbardziej wartościowych.

*Gry decyzyjne - doskonalą umiejętności podejmowania decyzji w stosunkowo krótkim czasie i w warunkach konkurencji. Istotą gier decyzyjnych jest przydział uczącym się ról

(np. dyrektora przedsiębiorstwa itd.), których „odegranie” nie polega na wypowiadaniu nauczonego tekstu, ale na prezentacji myśli, stanowisk formułowanych szybko „tu i teraz”.

Tok zajęć prowadzonych metodą gier decyzyjnych obejmuje następujące etapy: sformułowanie przez nauczyciela problemu, przydział ról uczącym się oraz przekazanie im warunków wyjściowych, szczegółowe wyjaśnienie zasady gry, w tym ponowne omówienie warunków wyjściowych, prowadzenie dialogów (przetarg argumentów) i prezentacja pomysłów rozwiązania problemów zgodnie z kompetencjami wynikającymi z przydzielonych ról, przyjęcie decyzji odnośnie dalszej strategii działania, podjęcie kilku decyzji wykonawczych, ocena postaw i zachowań grających przez nauczyciela, ocena przyjętych decyzji przez nauczyciela

*Gry psychologiczne - można wykorzystać je w szkole, klasie, świetlicy terapeutycznej,

na wycieczce, spotkaniu towarzyskim. Pomagają w rozwijaniu umiejętności indywidualnych i grupowych, budzą wrażliwość na problemy innych, przełamują bariery między ludźmi, są okazją do ekspresji uczuć, a także do szukania nowych sposobów zachowania. Wyróżniamy: gry służące rozwojowi społecznemu, gry służące rozwojowi osobistemu, gry na koncentrację, gry wprowadzające (np. w środowisko grupy).

Rozdział V

Zasady dydaktyczne

K. Kruszewski zasady dydaktyczne zdefiniował jako „(…) ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie informacji z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów”

5.1. Zasady dotyczące materiału nauczania

1. Łącz to, czego uczeń ma się nauczyć, z tym, co już wie.

2. Materiał ustrukturyzowany jest opanowywany szybciej niż materiał nie ustrukturyzowany.

3. Zasada, według której zorganizowano materiał, powinna odzwierciedlać rodzaj materiału i rodzaj zmiany psychicznej, do jakiej ma doprowadzić nauczenie się tego materiału (pomiędzy kolejnymi wiadomościami, czynnościami powinien istnieć dostrzegalny przez uczącego się związek; uczeń powinien znać cel i mieć ogólny projekt jego osiągnięcia).

4. Optymalny stopień zorganizowania materiału jest własnością indywidualną ucznia (im bardziej inteligentny uczeń, tym niższy stopień zorganizowania materiału jest mu potrzebny).

5. Traktuj dany materiał nauczania jako osobną partię, ale pamiętaj, że jest on częścią większej całości.

6. Nie wprowadzaj wiadomości, o których nie wiesz, do czego są potrzebne.

7. Opracuj „pomysł na lekcję” integrujący uczniów z materiałem nauczania (jako nauczyciel zadaj sobie pytania: „jak prowadzić ucznia przez materiał?”; „jaki materiał i jak uporządkowany, przedstawić uczniom?”).

5.2. Zasady dotyczące motywacji

1. Motywacja do wykonania danego zadania jest tym silniejsza, im mocniejsze ma uczeń przekonanie, że treść zadania, warunki jego wykonania, decyzja o postawieniu zadania zależą od niego.

2. Pozytywny stosunek do zadań podnosi motywację do ich wykonania.

3. Zadania pobudzające ciekawość ucznia wzbudzają większą motywację do ich wykonania.

4. Motywacja wykonania zadania może wzrastać, jeżeli uczeń uważa wykonanie zadania jako sukces, natomiast niewykonanie zadania jako porażkę (negatywnym przejawem jest obojętny stosunek ucznia wobec wyników pracy szkolnej - tzw. „trudny uczeń”).

5. Należy dążyć do wzbudzenia w uczniu motywacji wewnętrznej i/ lub przekształcenia motywacji zewnętrznej (uczenie się ze względu na konsekwencje) w wewnętrzną (działanie podejmowane ze względu na jego treść).

5.3. Zasady dotyczące pracy ucznia

1. Warunki stworzone dla ucznia mają mu ułatwić uczenie się i doprowadzić do społecznie uznanych i społecznie ustalonych zmian w jego psychice.

2. Uczenie się jest procesem ciągłym, długie przerwy w uczeniu się danego materiału lub wyeliminowanie niektórych faz uczenia obniża efektywność.

3. Sytuacja dydaktyczna musi być dla ucznia zrozumiała, a cel jasno określony.

4. Bardziej wartościowe są efekty dzięki poznaniu bezpośredniemu.

5. Skuteczność uczenia się w długim okresie zależy od zgodności doraźnych i długotrwałych celów.

6. Sposób i efekty uczenia się zależą od indywidualnych właściwości ucznia.

5.4. Zasady dotyczące zharmonizowania systemów pedagogicznych

1. Planując system np. lekcję powinniśmy wziąć pod uwagę wszystkie elementy tworzące system, rozpatrzyć związki między nimi i związek każdego z nich z całością systemu.

2. Szczególne znaczenie dla efektywności systemu ma równowaga celów oraz możliwości ludzkie i materialne.

3. Projekt lekcji powinien gwarantować osiągnięcie założonych celów mimo nieprzewidzianych sytuacji zmieniających założenia.

5.5. Zasady dotyczące stosunków społecznych w klasie

1. Społeczny kontekst zadania dydaktycznego wpływa na jakość, zakres rezultatów uczenia się i szybkość nauki, należy wyszukać w zadaniu dydaktycznym te składniki, które można wesprzeć oddziałując na społeczny kontekst ich wykonania.

2. Atmosfera społeczna w klasie wpływa na wydolność uczniów w czasie uczenia się, na ich stosunek do szkoły i zadań szkolnych.

3. Uczenie powinno przebiegać w takim układzie społecznym, który umożliwi przygotowanie i przyzwyczajenie uczniów do współpracy oraz kształtowanie hartu potrzebnego w rywalizacji.

5.6. Zasady dotyczące czynności nauczania.

1. Nauczyciel kieruje lekcją i odpowiada za nią.

2. Rola nauczyciel wobec ucznia jest zawsze kierownicza (dążąc do partnerstwa należy brać po uwagę, jacy są uczniowie, raz ustaliwszy granice należy ich przestrzegać zawsze).

3. Żeby uczyć skutecznie, nie można mieć kłopotów z dyscypliną (najlepszy poziom dyscypliny to taki, przy którym uczenie się jest najbardziej skuteczne; uczeń nie może czuć lęku przed popełnieniem pomyłki, nauczyciel zawsze sprawuje kierownictwo nad pracą uczniów).

4. Lekcja składa się z ciągu zadań stawianych przez nauczyciela, najefektywniejsze jest rozwiązywanie zadań, które angażują sferą intelektualną, emocjonalna, wolicjonalną.

5. Każde zachowanie nauczyciel wywołuje efekty wychowawcze, choćby niezamierzone.

5.7. Zasady nauczania.

Będąc przy zasadach nauczania warto zwrócić uwagę na podział zasad nauczania wyróżniony przez Cz. Kupisiewicza :

• zasada poglądowości;

• zasada przystępności w nauczaniu (stopniowanie trudności);

• zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania - uczenia się;

• zasada systematyczności;

• zasada trwałości wiedzy uczniów;

• zasada operatywności wiedzy uczniów;

• zasada wiązania teorii z praktyką.

5.8. Zasady dotyczące warunków zewnętrznych

1. Warunki zewnętrzne nie mogą powodować zmęczenia u uczniów.

2. Materialne obudowanie lekcji sprzyja podnoszeniu wyników nauczania tylko wtedy, gdy posłuży metodycznemu projektowi lekcji sporządzonemu ze względu na cele kształcenia, rodzaj materiału nauczania, właściwości uczniów i możliwości nauczyciela.

Bibliografia

1. Aktualne źródła internetowe - www.nevbelfer.prv.pl i inne.

2. Hamer H., Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli, MEN, Warszawa

1994.

3. Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN, Warszawa 1995.

4. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki, PWN, Warszawa1978.

5. Łukasiewicz M., Sukces w szkole, Ośrodek Doskonalenia umiejętności, Poznań 1999.

6. Materiały Edukacyjne Programu KREATOR, MEN 1999.

7. Niemierko B., Między oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki, WSiP S.A,

Warszawa1999.

8. Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych,

Warszawa1968.

9. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa1996.

10. Pasternak E., Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

w szkole specjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie - Skłodowskiej, Lublin.

11. Taraszkiwicz - Kotańska M., Zasady skutecznej komunikacji w nauczaniu i wychowaniu, Wydawnictwo Verlag Dashöfer Sp. z.o.o., Warszawa 2003.

Spis tabel

M. Taraszkiwicz - Kotańska Zasady skutecznej komunikacji w nauczaniu i wychowaniu. Warszawa, str. 24

W. Okoń Zarys dydaktyki ogólnej. Warszawa 1968, PZWS, str. 93 - 114

B. Niemierko Między oceną szkolną a dydaktyką. Warszawa 1999, WSZiPSA, str. 80.

K. Kruszewski Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Warszawa 1995, PWN, str. 145

E. Pasternak Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej. Lublin 1994, str 109 - 126. Materiały internetowe - www.nevbelfer.prv.pl i inne

K. Kruszewski Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela. Warszawa 1995, PWN, str. 198

19

---