FALSYFIKATY ZANKÓW PIENIĘŻNYCH „PRANIE BRUDNYCH PIENIĘDZY”

1. Pojęcie, funkcje i cechy znaków pieniężnych

W każdym kraju obrót pieniędzmi jest realizowany przez funkcjonujący system bankowy. Zgodnie z Ustawą o Narodowym Banku Polskim z dnia 29 sierpnia 1997 r., NBP przysługuje wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych Rzeczypospolitej Polskiej.

Znakami pieniężnymi emitowanymi przez NBP są banknoty i monety. Są one prawnymi środkami płatniczymi w Polsce. Pieniądze w gospodarce rynkowej pełnią następujące funkcje:

• miernika wartości, tzn., że pieniądz wyraża wartości wszystkich towarów i usług;

• środka wymiany (cyrkulacji);

• powszechnego środka płatniczego, tzn., że są instrumentem regulowania wszelkich zobowiązań w gospodarce;

• środka akumulacji oszczędności.

Technologia produkcji środków płatniczych zarówno w Polsce, jaki i na świecie jest bardzo podobna. Dzięki temu można ustalić wspólne cechy znaków pieniężnych.

1. Banknoty cechuje:

• nazwa instytucji emisyjnej (nazwa państwa lub banku - emitenta);

• wartość - określenie nominału wielokrotnie powtórzone cyfrowo i słownie;

• data emisji;

• wymiary dogodne w liczeniu i przechowywaniu;

• papier i farba;

• zabezpieczenie znaku banknotowego;

• oznaczenie serii i numeracji;

• podpisy - na niektórych banknotach ich brak;

• obustronny druk - obecnie powszechnie stosowany;

• grafika banknotowa;

• techniki druku;

• zabezpieczenia papieru banknotowego;

• specjalne rozwiązania graficzne.

2. Monety natomiast cechuje:

• nazwa państwa;

• data emisji;

• wartość nominalna;

• średnica;

• waga;

• otok.

2. Materiały i specjalne rozwiązania techniczne stosowane do produkcji pieniędzy

Autentyczne monety są wyłącznie tłoczone. Swój ostateczny wygląd otrzymują w wyniku dwustronnego, jednoczesnego działania pod dużym naciskiem stempli metalowych na krążek monetarny. Otok, z reguły cylindryczny, ma gładką powierzchnię. Karbowanie, jeżeli występuje, jest regularne.

Podstawowym materiałem niezbędnym do produkcji banknotów jest papier banknotowy. Powinien on spełniać następujące wymagania:

- wytrzymałość na zginanie, łamanie i rozerwanie;

- wytrzymałość na rozciągliwość i na ucisk maszyn drukujących;

- równomierność powierzchni i grubości;

- nieprzezroczystość;

- gładkość powierzchni;

- dobra przyswajalność farb podczas stosowania różnych technik druku;

- stosunkowo mała waga;

- odporność na mechacenia (brzegi, załamania).

Drugim ważnym składnikiem do produkcji banknotów jest farba. Musi ona mieć następujące właściwości: zdolność krycia, światłotrwałość (odporność na działanie światła dziennego), zdolność przylegania
i spoistość, równomierność układania się, dobre schnięcie i wsiąkanie w papier.

Bardzo ważną rolę w produkcji banknotów odgrywa grafika banknotowa. Obejmuje ona kilka technik druku, zapewniających wysoką jakość szaty graficznej. Techniki druku wyróżniamy w zależności od kształtu stosowanej formy. Może to być :

- druk stalorytniczy - wklęsły (wgłębiony) - technika druku wklęsłego (staloryt), spełnia rolę druku głównego i stosowana jest do druku zasadniczych elementów banknotu tj. portretu, określenie jednostki emisyjnej, oznaczenie nominału, tekstów, ozdobników (około 80% błędów popełniają fałszerze w druku głównym).

- druk typograficzny - wypukły, zwany działowym (książkowym) - druk wypukły stosowany jest zawsze do druku oznaczeń serii i numeracji, a także do druku tła banknotu. Oznaczenie serii numeracji jest jednym ze sposobów ustalenia autentyczności banknotów. Litery i cyfry powinny być idealnie w stosunku do siebie ustawione (na jednakowympoziomie, w równych odległościach od siebie). Ważną cechą graficzną jest wykrój liter i cyfr, ich grubość oraz podobieństwo zarysów konturów.

- druk offsetowy - płaski - druk płaski jest najmniej skomplikowanym drukiem używanym w grafice banknotowej. Ma on zastosowanie przede wszystkim do grafiki tła banknotów. Jego zadaniem jest tworzenie delikatnych, nieraz ledwo widocznych linii siatki, różnego typu wzorów geometrycznych i ornamentyki. Spełnia on także funkcje ochronne, przeważnie druku głównego, tj. koloryzujące, ornamentacyjne (ozdobne), iryzujące (przechodzenia jednej barwy w drugą).

W miarę rozwoju coraz doskonalszych technicznie urządzeń kopiujących, dostępnych także fałszerzom, powstała potrzeba udoskonalania rozwiązań graficznych banknotów. Taką możliwość dała technika druku stalorytniczego, która z niezwykłą precyzją konturów jest w stanie oddać bardzo drobne, często prawie niewidoczne gołym okiem, graficzne elementy banknotu, zwane mikrodrukami. Wykonuje się nimi teksty, ryciny, liternictwo, rysunki, itp. Mikrodruki na falsyfikatach wykazują brak czytelności konturów, zalania, często płaskość rysunku. Aby lepiej zabezpieczyć banknoty przed fałszerstwem stosuje się różnego rodzaju zabezpieczenia papieru w czasie jego produkcji. Obecnie stosowane zabezpieczenia papieru to:

• znaki wodne - to wszelkiego rodzaju ornamenty, herby, godła, monogramy, litery, portrety, itp.;

• paski ochronne (nitki) - wprowadzone między dwie warstwy papieru paski z tworzywa sztucznego, często metalizowanego lub metalu. Mogą być ciągłe lub przerywane w formie haftu lub fastrygi;

• konfetti - kilka do kilkunastu różnokolorowych krążków papierowych rozmieszczonych nieregularnie w warstwie papieru na całej powierzchni banknotu. Część z tych krążków jest widoczna gołym okiem. Wszystkie krążki są widoczne pod lampą ultrafioletową;

• włókna barwne (roślinne, zwierzęce, sztuczne) - rozmieszczone na całej powierzchni papieru banknotowego. Wszystkie te włókna są widoczne przy obserwacji pod światło przy lekko pochylonym banknocie, natomiast prawie niewidoczne, gdy patrzymy na banknot z góry;

• znaki holograficzne - używane są do produkcji banknotów o wyższych nominałach. Holografia na banknocie daje różne efekty graficzne w zależności od kata ustawienia, natężenia i rodzaju światła.

Aby rozpoznać falsyfikaty należy dobrze poznać autentyczną szatę graficzną banknotów i plastyczność monet.

3. Fałszerstwa znaków pieniężnych

Pieniądze były fałszowane od momentu ich pojawienia się. Pierwsze formy fałszerstw polegały na zmniejszaniu powierzchni oryginalnych monet poprzez ich obcinanie, a także podrabianie form odbitych
z oryginalnej monety i wypełnianie ich metalem o barwie podobnej do złota lub innego kruszcu. Przestępcy często pokrywali monety cienką warstwą złota lub srebra i wprowadzali je do obiegu jako autentyczne.

Nową epokę w rozwoju fałszerstw znaków pieniężnych zapoczątkowało pojawienie się pierwszych pieniędzy papierowych w roku 1691. Największe ilości falsyfikatów odnotowano w Stanach Zjednoczonych. Była tam wówczas swoboda emitowania pieniędzy i papierów wartościowych przez każdy bank amerykański. Statystyki światowe stwierdziły w roku 1976 pojawienie się fałszywych znaków pieniężnych w 56 krajach. O skali tego procederu świadczą następujące dane: w latach 1969 - 1977 w krajach kapitalistycznych wykryto 396 nielegalnych mennic- z tego w Afryce - 6, w Azji - 2, w Europie - 40, w Ameryce - 348 ( z czego w samych Stanach Zjednoczonych 337).

Banki są narażone na przyjęcie falsyfikatów zarówno banknotów krajowych, jak i zagranicznych. O cechach falsyfikatów banknotów i monet krajowych banki są powiadamiane przez bank centralny. Niektóre banki komercyjne sporządzają do użytku swych oddziałów oraz innych placówek stale aktualizowane albumy pieniędzy zagranicznych, zawierające reprodukcje fotograficzne banknotów, które ułatwiają wykrycie fałszerstwa.

Większość banków zaopatrzyło swoje kasy w tzw. testery banknotów. Testery wykorzystują efekt luminescencji materiałów użytych w banknotach, gdy podda się je promieniowaniu nadfioletowemu. Mogą one także służyć sprawdzaniu autentyczności papierów wartościowych i dokumentów zabezpieczonych podobnie jak banknoty. Pracownik banku, przyjmując wpłatę, ma obowiązek zatrzymania znaków pieniężnych, które budzą wątpliwości co do ich autentyczności. Wpłacającemu nie przysługuje prawo zwrotu falsyfikatu. W razie zatrzymania falsyfikatu bank sporządza protokół z zatrzymania fałszywych znaków pieniężnych, który przekazuje policji.

4. Pojęcie brudnych pieniędzy i źródła ich pochodzenia

Brudnymi pieniędzmi określane są wartości majątkowe pochodzące z nielegalnych i nie ujawnionych źródeł. Źródła te tworzą tzw. szara strefę (gospodarkę podziemną). Należy wymienić trzy główne źródła brudnych pieniędzy:

- produkcja ukryta, wiążę się ona z nie ujawnionymi dochodami pochodzącymi np. z unikania, uchylania się od opłacania podatków, ceł, składek na ubezpieczenia społeczne, itp. Większość operacji prowadzi do uchylania się od podatku poprzez stosowanie działań sprzecznych z prawem np. użycie fałszywych rachunków, dowodów płatności, składanie nieprawdziwych zeznań lub zatajanie informacji podatkowych;

- produkcja nielegalna polega na wytwarzaniu wyrobów i świadczeniu usług zabronionych przez prawo. Zaliczyć tutaj należy różne rodzaje przestępstw gospodarczych i tzw. przestępczość zorganizowaną, która polega na planowym popełnianiu przestępstw w celu osiągnięcia zysków lub władzy;

- transfery w szarej strefie (łapownictwo i kradzieże) polegają na przemieszczaniu dochodów bądź produktów między różnymi podmiotami. Bardzo często transfer wspomaga pozostałe obszary szarej strefy (produkcję ukrytą i nielegalną). Np. wręczanie korzyści majątkowych pracownikowi urzędu kontroli skarbowej za nieujawnienie nadużyć podatkowych, albo opłacenie policjanta za współpracę z gangiem kradnącym samochody lub z grupą produkującą narkotyki.

5. Proces prania brudnych pieniędzy i jego skutki

Brudne pieniądze podlegają procesowi, którego celem jest włączenie ich do legalnego obiegu.

W modelowym procesie prania pieniędzy wyróżniamy trzy fazy:

1. faza lokowania - w której dochody pochodzące z przestępstwa są po raz pierwszy umieszczane w instytucjach finansowych lub wykorzystane do zakupu różnego rodzaju aktywów;

2. faza ukrycia („maskowania”) - w której podejmuje się pierwsza próbę ukrycia lub zamaskowania źródła pochodzenia i tożsamości posiadacza pieniędzy;

3. faza legitymizacji (legalizacji) - w której wprowadza się pieniądze do legalnych struktur gospodarczych i systemów finansowych w celu ich zintegrowania z obecnymi tam środkami.

Wyróżniamy proste i złożone mechanizmy prania brudnych pieniędzy.

Do prostych mechanizmów zaliczamy:

1) wykorzystanie figurantów do prania pieniędzy - są nimi osoby, które stają się właścicielami wartości majątkowych należących do generującego brudne dochody (mocodawcy);

2) mieszanie - jest to łączenie brudnych pieniędzy z dochodami legalnego podmiotu gospodarczego;

3) proste operacje bankowe - polegają na umiejscowieniu brudnej gotówki w banku (otwieranie rachunków, usługi sejfowe, zamiana nominałów, wymiana walut, operacje czekowe).

Natomiast do złożonych mechanizmów prania pieniędzy zaliczamy :

1) smurfing - technika wykorzystywana przez większe grupy przestępcze, które dysponują dużą liczbą osób mogących realizować transakcje w sposób nie budzący zastrzeżeń ze strony pracowników instytucji finansowych. Smurfy kontaktują się z mocodawcami, prowadzą obserwacje i typują instytucje finansowe wykorzystywane w tej technice.

2) zagraniczne przedsiębiorstwa „przykrywki” - tworzone są najczęściej w tzw. rajach podatkowych, czyli państwach i terytoriach charakteryzujących się niskim opodatkowaniem a także gwarantowaniem ścisłej tajemnicy finansowej i bankowej oraz dogodnym systemem prawnym, ułatwiającym prowadzenie działalności gospodarczej i tworzenie przedsiębiorstw.

3) kredyt dla siebie (loan back) - popularny sposób niepłacenia podatków. Technika polega na stworzeniu fikcyjnej firmy, na prowadzenie której zostaje zaciągnięty kredyt z jednego banku, a drugi (często znacznie większy) od siebie jako fikcyjnej firmy. Daje to przestępcom pieniądze na finansowanie legalnych przedsięwzięć a także ulgę podatkową od spłaty oprocentowania albo możliwość jej wliczenia w koszty działalności.

4) zakupy własnego mienia (buy back) - technika jest bardzo zbliżona do „kredytu dla siebie”, z tym, ze umowę kredytu zastępuje się umową kupna a przedmiotem transakcji staje się mienie, którego właścicielem jest już kupujący. Przedmiotem transakcji może być przedsiębiorstwo, nieruchomość lub biżuteria.

5) wykorzystywanie rynku papierów wartościowych - stwarza duże możliwości dla prania pieniędzy. Rynek papierów wartościowych charakteryzuje duża anonimowość, duża skala obrotu finansowego oraz różnorodność występujących na nim instrumentów. W fazie integracji mogą być wykorzystywane proste mechanizmy związane z nabywaniem papierów wartościowych, ale także zaciąganie kredytów pod zastaw tych papierów.

6) podziemna bankowość - systemy pożyczania, wymiany bądź przemieszczania pieniędzy.

7) wykorzystanie Internetu do prania pieniędzy - chodzi tu o usługi finansowe np. płatności, transfery funduszy, nabywanie papierów wartościowych, otwieranie i zamykanie rachunków bankowych poprzez Internet. Szybkość i minimalne koszty realizacji transakcji, utrudniona identyfikacja właściciela rachunku oraz dostępność do Internetu stwarzają duże możliwości dla przestępców chcących legalizować swoje dochody. Internet zapewnia coraz to nowe produkty, które stają się coraz bardziej anonimowe, np. system elektronicznej gotówki. Na świecie ujawnia się już pierwsze przypadki prania pieniędzy z wykorzystaniem Internetu.

Skutki prania pieniędzy to :

a) destabilizacja gospodarcza przez:

• zakłócenia w systemie finansowym i podatkowym;

• wypaczenie mechanizmu rynkowego w zakresie określania parametrów ekonomicznych, naruszania zasad konkurencji gospodarczej;

b) korumpowanie pracowników administracji publicznej;

c) korumpowanie personelu banku, który na zlecenie klientów („piorących pieniądze”) realizuje podejmowane transakcje (podejrzane);

d) możliwość zachwiania stabilizacji finansowej banku;

e) spowodowanie utraty zaufania do sektora bankowego przez klientów krajowych, a także przez partnerów zagranicznych;

f) możliwość utraty wiarygodności banków na rynkach finansowych;

g) oczywiste sprzyjanie rozwojowi przestępczości zorganizowanej i innym negatywnym procesom zachodzącym w szarej strefie gospodarczej, przez umożliwienie przyjmowania niektórych organizacji gospodarczych,
a nawet działów gospodarczych przez zorganizowane grupy przestępcze.

Rodzaje działalności banków, które mogą być zagrożone praniem pieniędzy:

1. obsługa kasowa klientów;

2. obsługa operacji kredytowych;

3. obsługa transakcji bezgotówkowych krajowych i zagranicznych;

4. obrót papierami wartościowymi.

Wykonując operacje gotówkowe i bezgotówkowe, których równowartość przekracza 10 tys. EUR, banki mają obowiązek legitymowania klienta oraz prowadzenia rejestru tych operacji
i przechowywania imiennych dowodów księgowych przez 5 lat. W razie uzasadnionych podejrzeń o pranie pieniędzy bank ma obowiązek powiadomić o tym miejscowe organy ścigania. Pracownik banku, który wbrew swym obowiązkom nie powiadomi o praniu pieniędzy lub nie zarejestruje osób i wpłat przekraczających granicę ustaloną przepisami, ponosi odpowiedzialność porządkową, a jeżeli jego czyn ma znamiona przestępstwa - karną.

6. Przeciwdziałanie praniu brudnych pieniędzy

Kraje rozwinięte podjęły walkę z procederem prania pieniędzy tworząc specjalną grupę do jego zwalczania FATF ( ang. Financial Action Task Force on Money Laundering - Zespół Roboczy Statystyk i Metod Grupy Specjalnej ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy), a Unia Europejska zdefiniowała to zjawisko w odrębnej dyrektywie (Dyrektywa Unii Europejskiej z 10 czerwca 1991 r. w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy). Prawo bankowe i zarządzenia wykonawcze NBP ustaliły zasady postępowania w tym zakresie.

Najważniejszym rezultatem badań FATF było wyznaczenie wielkości gotówki wygenerowanej z przestępstw w 1998 r. Kwotę tę określono na poziomie 2,85 bln dolarów i stanowi ona największą spośród szacowanych do tej pory w różnych badaniach Największa część brudnych pieniędzy pochodzi ze Stanów Zjednoczonych - 46,3 % całej kwoty. Polskę umieszczono na 16 miejscu z kwotą 19,7 mld dolarów. Listę dwudziestu państw, w których generowane są największe kwoty brudnych pieniędzy, zawiera Tabela 1.

Tabela 1

Kwoty środków finansowych pochodzących z przestępstw w 20 państwach świata w 1998 r.

Lp.	Państwo	Kwota
				w mln USD	w %
1	Stany Zjednoczone	1 320 228	46,3
2	Włochy	150 054	5,3
3	Rosja	147 187	5,2
4	Chiny	131 360	4,7
5	Niemcy	128 266	4,5
6	Francja	124 748	4,4
7	Rumunia	115 585	4,1
8	Kanada	82 374	2,9
9	Wielka Brytania	68 740	2,4
10	Hongkong	62 856	2,2
11	Hiszpania	56 287	2,0
12	Tajlandia	32 834	1,2
13	Korea Południowa	21 240	0,7
14	Meksyk	21 119	0,7
15	Austria	20 231	0,7
16	Polska	19 714	0,7
17	Filipiny	18 867	0,7
18	Holandia	18 362	0,6
19	Japonia	16 975	0,6
20	Brazylia	16 786	0,6
Ogółem wszystkie kraje świata		2 850 470	100,0

Źródło: Badania FATF (W. Jasiński, Przeciw szarej strefie, s.37)

Państwa, w których legalizuje się najwięcej zysków pochodzących z działalności przestępczej, przedstawia Tabela 2.

Wśród dwudziestki państw występują zarówno te, w których zorganizowane grupy przestępcze generują duże kwoty brudnych pieniędzy (USA, Rosja, Włochy), jak i tzw. raje podatkowe (Kajmany, Lichtenstein, Bermudy) oraz centra finansowe świata (Szwajcaria, Hongkong). Polska znajduje się na odległej pozycji, a kwotę pranych w naszym kraju pieniędzy określono na 3 mld dolarów.

Tabela 2

Państwa pod względem wielkości kwot legalizowanych pieniędzy z działalności przestępczej w 1998 r.

Lp.	Państwo	Kwota
				w mld USD	w %
1	Stany Zjednoczone	538 145	18,9
2	Wyspy Kajmana	138 329	4,9
3	Rosja	120 493	4,2
4	Włochy	105 688	3,7
5	Chiny	94 726	3,3
6	Rumunia	89 595	3,1
7	Kanada	85 444	3,0
8	Watykan	80 596	2,8
9	Luksemburg	78 468	2,8
10	Francja	68 471	2,4
11	Wyspy Bahama	66 398	2,3
12	Niemcy	61 315	2,2
13	Szwajcaria	58 993	2,1
14	Bermudy	52 887	1,9
15	Holandia	49 591	1,7
16	Lichtenstein	48 949	1,7
17	Austria	48 376	1,7
18	Hongkong	44 519	1,6
19	Wielka Brytania	44 478	1,6
20	Hiszpania	35 461	1,2

Źródło: Badania FATF (W. Jasiński Przeciw szarej strefie, s. 38)

W roku 2001 powołano Urząd Generalnego Inspektora Informacji Finansowej (Ustawa z 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł). Do jego zadań należy gromadzenie, przetwarzanie i analizowanie informacji oraz przeciwdziałanie wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł. Banki i inni pośrednicy finansowi mają obowiązek powiadamiania Generalnego Inspektora o operacjach przekraczających wartość 10 tys. EUR lub podejrzanych o naruszenie przepisów ustawy. Generalny Inspektor bada przebieg transakcji oraz podejmuje odpowiednie kroki. Współpracuje on w tej dziedzinie z zagranicznymi instytucjami; na podstawie otrzymanych informacji Generalny Inspektor może wstrzymywać wykonanie określonej operacji (transakcji), zawiadamiając równocześnie prokuratora o podejrzeniu popełnienia przestępstwa. Ustawa zaostrza odpowiedzialność karną pracowników wynikającą z prawa bankowego.

LITERATURA:

1. Bankowość. Podręcznik akademicki, pod red. Wł. L. Jaworskiego i Z. Zawadzkiej, Poltext, Warszawa 2001 r.

2. Gilmore W.C., Brudne pieniądze, PWE, Warszawa 1999 r.

3. Jasiński W., Przeciw szarej strefie - nowe zasady zapobiegania praniu pieniędzy, Poltext, Warszawa 2001 r.

4. Pruszak A., Wszystko o pieniądzach, Wydawnictwa Ekonomiczne Wrocław 1993 r.

Internet:

www.nbp.pl

www.rzeczpospolita.pl

8

---