Czym jest asertywność?

1.1 Definicja postawy asertywnej

Postawa asertywna to umiejętność, dzięki której ludzie otwarcie wyrażają swoje myśli, preferencje, uczucia, przekonania, poglądy, wartości, bez odczuwania wewnętrznego dyskomfortu i nie lekceważąc rozmówców. W sytuacjach konfliktowych, umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis, bez poświęcania własnej godności i rezygnacji z uznanych wartości.

Termin asertywność jest pojmowany także jako zespół osobistych kompetencji i umiejętności wyznaczających zachowania w stosunkach międzyludzkich charakteryzujących się realizowaniem cenionych wartości i przekonań oraz obroną obrazu własnej osoby. S. Rees i R. Graham sformułowali dwanaście następujących praw określających asertywność:

1. prawo do domagania się tego, czego chcemy (wraz ze zrozumieniem, że druga strona może powiedzieć „nie”),

2. prawo do własnego zdania, uczuć i emocji oraz odpowiedniego ich wyrażania (nie naruszającego elementarnych norm społecznych i moralnych),

3. prawo wypowiadania opinii, które nie mają logicznej podstawy i których nie musimy uzasadniać (np. intuicyjne myśli i uwagi),

4. prawo do podejmowania własnych decyzji i radzenia sobie z ich skutkami,

5. prawo do dokonania wyboru, czy chcemy być zaangażowani w czyjeś problemy,

6. prawo do braku znajomości i zrozumienia określonej dziedziny, kwestii itd.,

7. prawo do popełniania błędów,

8. prawo do odnoszenia sukcesów,

9. prawo do zmiany zdania,

10. prawo do prywatności,

11. prawo do bycia w samotności i niezależności,

12. prawo do zmieniania się i bycia asertywnym.

W potocznym rozumieniu termin asertywność jest rozumiany przede wszystkim jako umiejętność mówienia „nie”, bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku. Asertywność pozostaje w kontraście nie tylko z uległością, ale również z agresywnością - nie jest procesem wchodzenia we współzawodnictwo. Człowiek zachowujący się asertywnie nie kwestionuje prawa do bycia sobą, ale też nie odmawia takiego samego prawa innym osobom. Najczęstszym powodem, dla którego ludzie z poczucia przymusu robią coś, na co nie mają najmniejszej ochoty, są trudności z odmawianiem.

Asertywna odmowa jest stanowcza, bezpośrednia i uczciwa. Powinny się znaleźć w niej trzy elementy: słowo „nie” na początku zdania, określenie, czego nie mamy zamiaru zrobić oraz krótkie i prawdziwe uzasadnienie naszej odmowy.

Proponuję także abyś na początku wypełnił Czytelniku przedstawioną poniżej mapę asertywnośći. Jeżeli udzielając odpowiedzi wybierasz kwadrat zawierający wykrzyknik oznacza to, iż w tym konkretnym obszarze masz trudności w zachowaniu się w sposób asertywny.

Obrona swoich praw w sytuacjach społecznych
	Tak, raczej tak	Nie, raczej nie
Czy zdarza Ci się kupić jakąś rzecz na którą właściwie nie masz ochoty, jedynie dlatego, że trudno jest Tobie odmówić sprzedawcy?	!
Czy wahasz się przed zwróceniem towaru do sklepu, nawet jeśli wyrób ten jest najwyraźniej wadliwy?	!
Jeśli inna osoba potrąca lub stuka w Twoje krzesło w kinie, teatrze itp. Czy prosisz, aby przestała?		!
Jeśli ktoś rozmawia głośno w trakcie filmu, sztuki teatralnej, koncertu w filharmonii czy prosisz go aby przestał?		!
Jeśli przeszkadza Ci, gdy ktoś pali papierosa w Twojej obecności czy potrafisz to jasno powiedzieć?		!
Jeżeli sprzedawca niesłusznie obsługuje przed Tobą kogoś kto przyszedł później czy głośno dajesz wyraz swojemu niezadowoleniu?		!
Jeśli taksówkarz, któremu płacisz za kurs, traktuje wbrew Twoim intencjom należną Tobie resztę jako napiwek czy upomnisz się o swoje pieniądze, nawet jeśli jest to mała kwota?		!
W przypadku jakiejś niedogodności czy awarii technicznej w Twoim mieszkaniu czy nalegasz, aby odpowiedni pracownik administracji dokonał należącej do jego obowiązków naprawy?		!
Obrona swoich praw w kontaktach osobistych
Jeżeli ktoś zachowuje się wobec Ciebie w sposób niesprawiedliwy lub krzywdzący czy zwracasz mu na to uwagę?		!
Jeśli ktoś pożyczył od Ciebie pieniądze i od dłuższego czasu zalega z oddaniem czy wspominasz mu o tym?		!
Jeżeli ktoś prosi Ciebie o przysługę, która w Twoim odczuciu jest związana z poniesieniem przez Ciebie nadmiernego trudu lub niewygody czy odmawiasz spełnienia jego prośby?		!
Czy odnosisz wrażenie, że inni ludzie mają tendencję do wykorzystywania Ciebie i rządzenia Tobą?	!
Czy często zdarza Ci się robić coś, na co nie masz ochoty, tylko dlatego, iż nie potrafisz odmówić i przeciwstawić się innym osobom?	!
Inicjatywa i kontakty towarzyskie
Czy potrafisz rozpocząć rozmowę z obcą osobą?		!
Czy często odczuwasz trudności w podtrzymywaniu rozmowy w sytuacji towarzyskiej?	!
Czy sprawia Ci trudność utrzymanie kontaktu wzrokowego z partnerem rozmowy?	!
Czy swobodnie czujesz się na spotkaniu towarzyskim, na którym oprócz gospodarzy nie znasz nikogo?		!
Oceny - wyrażanie i przyjmowanie krytyki i pochwał
Czy umiesz się zachować jak ktoś Cię chwali?		!
Czy zdarza Ci się chwalić swoich znajomych, przyjaciół, członków rodziny?		!
Czy wiesz jak się zachować gdy ktoś Cię krytykuje?		!
Czy masz trudności w wyrażaniu krytyki pod adresem swoich znajomych, przyjaciół, rodziny?	!
Wyrażanie próśb i potrzeb
Czy potrafisz poprosić nieznajomą osobę o udzielenie pomocy?		!
Czy potrafisz poprosić znajomych, przyjaciół, członków rodziny o przysługę lub pomoc?		!
Wyrażanie uczuć
Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu ciepła, sympatii wobec mężczyzn?		!
Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu niezadowolenia i złości wobec mężczyzn?		!
Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu ciepła, sympatii wobec kobiet?		!
Czy potrafisz być otwarty i szczery w wyrażaniu niezadowolenia i złości wobec kobiet?		!
Czy często zdarza Ci się unikać pewnych ludzi lub sytuacji z obawy przed zakłopotaniem?		!
Czy zdarza Ci się dzielić swoimi osobistymi odczuciami z jakąś inną osobą?	!
Wyrażanie opinii
Jeżeli w rozmowie okazuje się, że masz odmienne zdanie czy zwykle decydujesz się wyrazić swój pogląd?		!
Czy często przeżywasz taką sytuację, że inni atakują Twoje zdanie, a Ty masz kłopot z jego obroną?	!
Czy masz zwyczaj reagować niepokojem i napięciem, gdy rozmówca ma odmienne zdanie od Twojego?	!
Występy publiczne
Czy odczuwasz trudności w zabieraniu głosu w dyskusji, w której uczestniczy większa liczba osób?	!
Czy odczuwasz trudności w podejmowaniu występów publicznych wobec szerszego forum?	!
Kontakt z autorytetem
Jeżeli masz odmienne zdanie niż ktoś, kto jest dla Ciebie autorytetem czy otwarcie wyrażasz swoje stanowisko?		!
Czy często zdarza Ci się w kontaktach z osobą, która jest dla Ciebie autorytetem rezygnować ze swoich interesów i preferencji na korzyść interesów i preferencji tej osoby?	!
Wkroczenie na cudze terytorium
Czy zdarza Ci się kończyć zdanie za inna osobę?	!
Czy masz zwyczaj używać krzyku jako techniki zmuszania innych do zrobienia tego, czego Ty oczekujesz?	!
Czy złoszcząc się nie masz w zwyczaju używania obelg i niecenzuralnych wyrazów?	!
Czy kontynuujesz prowadzenie sprzeczki mimo, że druga osoba od dłuższego czasu ma jej wyraźnie dość?	!
Czy masz zwyczaj podejmować decyzje za inne dorosłe osoby?	!

Źródło: M. Rzeczkowska, Ciało i umysł - Czy jestem asertywny?, http://www.mediweb.pl/psyche/wyswietl vad.php?id=200

1.2 Zachowanie asertywne

Asertywność to pewne specyficzne umiejętności zachowania się w określonych sytuacjach. Zachowanie asertywne to bezpośrednie, uczciwe i stanowcze wyrażanie wobec drugiej osoby swoich uczuć, opinii i postaw, przy jednoczesnym respektowaniu jej praw. Opiera się na założeniu, że każdy człowiek ma swoje prawa i trzeba je szanować. Każdy z nas jest inny i nie wolno zmuszać partnera do zmiany poglądów czy celów tylko, dlatego, że nam się one nie podobają lub kolidują z naszymi. Zachowania asertywne pokazują naszą odrębność, ale nie atakują, nie obrażają drugiej osoby. Mogą zostać podsumowane następującym sformułowaniem: Ja jestem w porządku i mam prawo być sobą. Ty jesteś w porządku i masz prawo być sobą.

Zachowanie asertywne można umieścić pomiędzy agresją a uległością. Zachowując się asertywnie, respektujemy prawa zarówno swoje, jak i innych. Zachowując się agresywnie respektujemy prawa własne, lekceważąc cudze. Gdy jesteśmy ulegli, lekceważymy swoje prawa a respektujemy innych. Na tym polega istotna różnica pomiędzy tymi trzema typami zachowań. W zachowaniach asertywnych ważne jest nie tylko to, co mówimy, ale jak to robimy. Ton głosu powinien być spokojny, ale stanowczy, spojrzenie skierowane na osobę, z którą rozmawiamy.

Zachowań asertywnych nie stosuje się przy każdej rozbieżności zdań. Nie ma takiej potrzeby. Warto je stosować wtedy, gdy szczególnie zależy nam na konstruktywnym rozwiązaniu sytuacji potencjalnie konfliktowej. Wtedy, gdy chcemy zachować poczucie własnej godności. Przydają się także, gdy z jakichś powodów nie chcemy spełnić czyjejś prośby lub żądania, jednocześnie nie chcąc obrazić drugiej strony.
Słysząc stwierdzenia wysyłane pod naszym adresem typu: „Jesteś...”, „Ty nigdy...”, „Ty zawsze...”, „Byłeś, jesteś i pozostaniesz....”. Ich zakończenia mogą być różne - jesteś: leniwy, bałaganiarzem, egoistą, głupi, skąpy, fałszywy; - ty nigdy: nie kończysz tego, co zacząłeś; nie zrobiłeś nic tak, jak trzeba; nic nie osiągniesz; lub taki niesprawiedliwy werdykt: „Byłeś, jesteś i pozostaniesz życiowym nieudacznikiem”.

Są to oceny. Gdy jesteśmy w ten sposób oceniani często czujemy się fatalnie, reagujemy ulegle, często agresywnie, zamykamy się w sobie, przeczymy faktom, zaczynamy się usprawiedliwiać, uciekamy.

Krytyka zawarta w tych ocenach najczęściej nas dotyka i rani, bywa też jednak, że krytyczne uwagi niosą cenne informacje. Odcinając się od krytyki i ocen odcinamy się od możliwości dowiedzenia się, co przeszkadza innym w naszym zachowaniu.
Oceny bywają zazwyczaj krytyczne, ale są też oczywiście oceny o charakterze komplementów. Możemy jedne oceny uważać za zasłużone, inne uważać za niezasłużone i nieuzasadnione. By nauczyć się asertywnego przyjmowania ocen odwołajmy się do praw, które według Herberta Fensterheima są prawami każdego człowieka:

• Masz prawo do wyrażania siebie, swoich opinii, potrzeb, uczuć - tak długo, do póki nie ranisz innych.

• Masz prawo do wyrażania siebie - nawet, jeśli rani to kogoś innego - dopóki twoje intencje nie są agresywne, lecz są asertywne.

• Masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb - dopóki uznajesz, że oni mają prawo odmówić.

• Są sytuacje, w których kwestia praw poszczególnych osób nie jest jasna. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sytuacji z drugą osobą.

• Masz prawo do korzystania ze swoich praw.

Te pięć stwierdzeń stanowi podstawę trenowania umiejętności asertywnych. Zawierają one ważne treści dotyczące praw każdego z nas. Zdarzają się także sytuacje, gdy znamy swoje prawa i korzystamy z nich. Wielu ludzi, uznając swoje prawa, nie potrafi jednak w praktyce z nich korzystać, co stwarza sytuację jakby w rzeczywistości ich nie posiadali. Jeszcze więcej osób rezygnuje z własnych praw, z wymienionych już, lub innych własnych powodów, bądź wręcz nie przyznaje się do swoich praw. Często w tym układzie uznajemy czyjeś wartości za najważniejsze, bo nie mamy lub nie uznajemy swoich. Taki układ to postawa uległości i wszelkich zachowań z tym związanych.

Gdy dochodzi do wyrażenia opinii na różne tematy często nagle stajemy przed faktem, że mamy odmienne, niż partner zdanie. Zdarza się, że ludzie obawiają się ujawnić swoją opinię, przewidują, że zaistniała rozbieżność doprowadzi do starcia, konfliktu, rozstania, katastrofy.

1.3 Zachowania agresywne i uległe

Asertywność to umiejętność wyrażania własnych opinii przy poszanowaniu opinii innych. Tak naprawdę nie stanie się nic strasznego, gdy ujawni się rozbieżność zdań. Nie trzeba uzgadniać wspólnej opinii. Jesteśmy różni, a bogactwo naszych przeżyć, doznań i poglądów wzbogaca świat. Wymiana opinii, nawet bardzo odmiennych, to wartość sama w sobie. Pozwala nam spojrzeć na świat oczami innych ludzi i może nasze widzenie wzbogacić. Mamy przecież prawo się różnić.

Klasyk badań nad asertywnością cytowany już Herbert Fensterheim stwierdzał: „Jeżeli masz wątpliwości, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdź, czy choćby odrobinę zwiększa ono Twój szacunek do samego siebie. Jeżeli tak, jest to zachowanie asertywne. Jeżeli nie - nie jest ono asertywne”.

Ludzie próbują czasem narzucić nam swoje zdanie, przedstawiając własne poglądy jako fakty.

Możemy dążyć do wymiany opinii poprzez wyraźne oddzielenie faktów od poglądów. Opinie i poglądy można wymieniać, jednak fakty pozostają faktami. Możemy ujawnić rozbieżność zdań i - nie naciskając innych na zmianę przekonań - zaprezentować swój pogląd.

Gdy nie są dla nas jasne jakieś szczegóły, zawsze możemy wypytać rozmówcę o to, dlaczego tak uważa. Możemy wyrazić swoje sądy z zastrzeżeniem, że nie chcemy, by on je oceniał. Warto też zastanowić się, czy proponując wymianę opinii, jesteśmy gotowi przyjąć tolerancyjnie czyjeś poglądy.

U ludzi, różnego rodzaju sytuacje, w których są stawiani przez innych, wywołują na przykład uczucie zakłopotania, napięcia, skrępowania. To częste zjawisko. Są to dla tych osób sytuacje trudne. Na takie właśnie sytuacje reagujemy w zróżnicowany sposób. Wyodrębnione zostały też trzy typy zachowań:

• agresywne,

• uległe,

• asertywne.

1.3.1 Agresywność

Agresywność bywa często mylona z asertywnością. W przypadku zachowań agresywnych sytuacje są spostrzegane jako pole walki, a calem staje się wygrana własna i przegrana, pokonanie innych.

W zachowaniach agresywnych respektujemy własne prawa lekceważąc jednocześnie prawa innych. Nie liczymy się z innymi, nie słuchamy ich, podejmujemy decyzje bez uwzględnienia praw innych. Zdarza się, że dominujemy nad innymi upokarzając ich.
Agresywne zachowanie często prowadzi do starcia, wywołuje agresywną odpowiedź.

Zachowując się agresywnie narażamy się, że:

• popadniemy w konflikt,

• stracimy szacunek dla siebie,

• stracimy szacunek dla innych,

• będziemy nie lubiani,

• osiągniemy rezultaty odwrotne do zamierzonych.

Czemu bywamy agresywni? Jest wiele powodów: boimy się, że nie dostaniemy tego, o co się staramy, nie wierzymy w siebie, chcemy wyładować złość, chcemy manipulować innymi.

Agresywność bywa często mylona z asertywnością. Osoba agresywna może z powodzeniem dążyć do zajmowania kolejnych, wyższych szczebli w strukturze organizacji. Człowiek taki ma jasno sprecyzowane cele i uczyni bardzo wiele, wliczając w to naruszenie praw innych ludzi, aby je osiągnąć. Kiedy może zmusić innych, by nie podejmowali decyzji, które są dla niego niekorzystne, zrobi to. Każdą polemikę ze swoimi pomysłami lub przekonaniami może potraktować jako osobistą obrazę i zareaguje albo obronnym zuchwalstwem, albo wojowniczą postawą w stylu: nie muszę wysłuchiwać uwag w takim tonie.

Osoby agresywne mają również skłonności do izolacji. U wielu z nich poczucie własnej wartości jest tak wysokie, iż nie tylko są w stanie znieść osamotnienie, ale nawet oczekują tego, jako że niechęć ze strony innych odbierana jest jako zazdrość wobec nich ludzi drugiej kategorii.

W kilku początkowych fazach rozwoju organizacji osoba agresywna może być wartościowa dla firmy. Zakładanie bowiem oddziału w nowym regionie, identyfikacja tej części przedsiębiorstwa, która stała się niewydajna, jak i przeprowadzenie dynamicznej kampanii marketingowej mogą stanowić pole do popisu dla osoby ekspansywnej.

W codziennej działalności dobrze prosperującej firmy podejście agresywne jest nieproduktywne. Wynikiem tego zachowania jest między innymi załamanie się komunikacji. Kto bowiem chciałby być posłańcem przynoszącym złe wiadomości agresywnemu szefowi, jeśli informacją zwrotną byłby osobisty gniew? Kto zaryzykowałby prezentacje postępów bieżącego kontraktu, jeśli wynikiem byłaby wrogość lidera?

Grupy zarządzane przez agresywnych menedżerów pracują ponadto mniej wydajnie. Poszczególni członkowie postrzegają przytakiwanie wszelkim pomysłom szefa za swoją rolę i przestają wnosić własny, twórczy wkład w prace zespołu. Władczy lider może spędzać dużo czasu, słuchając innych oraz analizując ich opinie przed podjęciem decyzji.

Osobowość człowieka agresywnego zazwyczaj charakteryzuje też wysoki poziom makiawelizmu. Określenie makiawelizm wskazuje na związek tego pojęcia z filozofią Niccola Machiavellego - szesnastowiecznego florenckiego literata, politologa, analityka sposobów sprawowania władzy. Współcześnie pojęcie makiawelizm jest synonimem manipulowania, sprytu, fałszu i podstępu. Odnosi się ono do systemu przekonań, według których ludzie są źli, leniwi, kłamliwi i niemoralni. Bycie uczciwym najczęściej jest nieopłacalne. Innych należy sprytnie sobie podporządkować, schlebiając im i ukrywając swoje prawdziwe zamiary.

Człowiek o wysokim poziomie makiawelizmu jest zorientowany na niekończącą się grę społeczną, widzi w każdym przeciwnika. Często odwołuje się do gróźb, szantaży, pustych obietnic i blefu. Rzymska dewiza: „dziel i rządź” jest podstawa jego działania. Rozgrywanie jednych przeciwko innym to często stosowana taktyka tego typu człowieka. Inni ludzie są traktowani przez niego jak marionetki, którymi można manipulować za pomocą odpowiednio dobranych gróźb i obietnic.

1.3.2 Uległość

Uległość natomiast polega na respektowaniu praw innych przy jednoczesnym lekceważeniu własnych praw. Często w różnego typu rozmowach możemy słyszeć sądy: Dlaczego miałbym cokolwiek powiedzieć? On przecież nigdy i tak nie słucha tego, co mam do powiedzenia. W niczym mi to nie pomoże, a jeszcze przy następnej redukcji personelu zostanę zwolniony. Osoba, która wygłasza powyższe sądy najprawdopodobniej pogodziła się z faktem, że nie osiągnie zbyt wiele. Odpowiedzialnością za taki przykry dla niej stan rzeczy obarcza najczęściej okoliczności zewnętrzne, innych ludzi, a nie siebie i swoje błędne decyzje. Niejednokrotnie druga strona może być nieświadoma, że istnieje jakiś problem lub poczucie urazy, że to, co jedna strona uważa za akceptowalne, jest postrzegane przez kogoś innego jako narzucanie warunków. Analogicznie, jeśli nigdy nie protestujemy i wykonujemy każde zadanie, inni mogą to wykorzystywać, obarczając nas coraz to bardziej uciążliwymi pracami.

Nasza reakcja pasywna oznacza, iż ludzie mogą zachowywać się wobec nas według własnego uznania, wiedząc jednocześnie, iż nie spotkają się z oporem lub odwetem. Jest nam wtedy bardzo trudno realizować własne cele, gdyż inni ignorują nasze uzasadnione potrzeby i dążenia na rzecz ufaktycznienia swoich własnych. Kierownik działu nie może zawsze bronić personelu. Konsultant może zostać niekiedy zmuszony do porzucenia właściwych technik analitycznych na rzecz szybkiego podania rozwiązania. Programista od czasu do czasu wykonuje prace fizyczne przeznaczone dla kuriera.

Przykładem pasywnego pracownika może być osoba oczekująca emerytury, która nigdy nie narzeka, ponieważ skarga i tak nigdy nie pomaga. Osoba ta jest najprawdopodobniej sfrustrowana i nieszczęśliwa, szanse na karierę ją ominęły. Oprócz żalu ma ona również skłonności do zahamowań i obaw. Człowiek bierny przez całe życie stara się unikać jakiegokolwiek rodzaju konfrontacji i w konsekwencji jego prawa osobiste i pracownicze są raz po raz łamane. Zamiast samemu decydować o tym, co należy uczynić, pozwala innym dokonywać wybory za siebie. Taki sposób życia jest pełen frustracji.

Zachowania uległe charakteryzują się tym, że interesy innych osób stawiamy ponad własnymi, częstokroć rezygnując z własnych celów, pragnień i potrzeb. Lekceważąc własne prawa pozwalamy innym je naruszać. Rezygnujemy z ujawniania własnych potrzeb, odczuć i poglądów. Kumulujemy w sobie wiele spraw, co powoduje nagromadzenie się złości i wewnętrznych urazów. Zachowania uległe stwarzają ryzyko. Uległość często prowadzi do tego, że:

• tracimy poczucie własnej wartości,

• czujemy się skrzywdzeni,

• jesteśmy sfrustrowani,

• zachęcamy innych do dominacji,

• wybuchamy nagle agresywnie na skutek nagromadzenia się przykrych uczuć,

• nie osiągamy tego, co zamierzaliśmy,

• jesteśmy wykorzystywani.

Dlaczego więc postępujemy wobec innych ulegle? Postępujemy w ten sposób, ponieważ między innymi boimy się utraty aprobaty ze strony innych, obawiamy się reakcji otoczenia.

1.3.3 Asertywność

Asertywność polega na respektowaniu własnych praw przy jednoczesnym respektowaniu praw innych osób. Oznacza to obronę własnych praw przy uznaniu praw innych. Zachowując się asertywnie w naszych stosunkach z innymi osobami cechuje wiara w siebie. Z asertywnością łączy się niejednokrotnie ryzyko. Gdy postępujemy asertywnie narażamy się na:

• wrogie nastawienie do nas przez niektórych ludzi, przez to, że wyrażamy swoje uczucia,

• otrzymanie etykietki, że należymy do grupy ludzi, którzy przez życie idą przebojem,

• zmianę naszych stosunków i relacji z innymi osobami,

• ciągłą krytykę.

Równocześnie, ryzykując, stwarzamy też możliwość wystąpienia wokół nas pozytywnych zmian takich jak:

• lepsze poznanie siebie i innych,

• prawdziwe zbliżenie się do innych ludzi,

• zrozumienie zachowań innych ludzi,

• mniej stresów i frustracji,

• wyrazy podziwu, pochwały otoczenia,

• samorealizacja, zadowolenie, radość,

• uzyskanie tego, co chcemy,

• doznawanie sympatii i przyjaźni.

Dzięki asertywności wzmacniamy szacunek dla innych i dla samych siebie.

Często w kontaktach z innymi ludźmi pragniemy, by zmienili swój stosunek i zachowanie wobec nas. Asertywność to dobre narzędzie do spowodowania takiej zmiany. Mamy szansę, by inni ujrzeli nas z odmiennej perspektywy „w innym, nowym świetle”, gdy aktywnie zaczniemy wysyłać do nich swoje sygnały, komunikaty lub wzmocnimy dotychczasowe przekazy adresowane do ludzi.

Jest bardzo prawdopodobne, że zauważą zmianę, będą próbowali się do niej odnieść, a w efekcie zmienią swoje zachowanie wobec nas.

Skąd jednak bierze się brak asertywności? Zespół przyczyn tego zjawiska nosi ogólną nazwę katastrofizmu. Jest to właśnie powstrzymywanie wszelkich działań po to, by nie ponieść klęski. Asertywność jest hamowana zarówno wtedy, gdy nie mówimy, o co nam chodzi, jak i wtedy, gdy jesteśmy nieśmiali.

Człowiek asertywny - swobodnie ujawnia innym siebie, wyraża otwarcie swoje myśli, uczucia, pragnienia. Czyni to w sposób uczciwy, bezpośredni, śmiało, bez paraliżującego lęku. Jest aktywnie nastawiony do życia, nie czeka na cud, akceptuje swoje ograniczenia, niezależnie od tego, czy w danej sytuacji udało mu się odnieść sukces, czy też nie. Potrafi odpowiedzieć „nie”, zażądać czegoś, co mu się należy, nie lęka się nadmiernie oceny, krytyki, odrzucenia. Pozwala sobie na błędy i potknięcia, dostrzegając swoje sukcesy i mocne strony. Gdy jest w centrum zainteresowania, uwagi, potrafi działać bez niszczącego lęku. Akceptuje zmiany w sobie i innych. Umie się dogadać, potrafi też dochodzić swych praw i egzekwować je.

1.4 Asertywna odmowa

Odmawianie - mówić „nie”, gdy jesteśmy o coś proszeni, jest często ogromnie trudno. Są sytuacje, w których jedni odmawiają z łatwością, inni zaś pocą się i męczą próbując powiedzieć „nie”. Niektórzy z nas, w pewnych okolicznościach, mogą to zrobić bez żadnych problemów, w innych zaś, nie potrafią odmówić, choć naprawdę tego pragną. Często niebagatelne znaczenie ma fakt, kim jest dla nas osoba czy osoby proszące.
Czasem ważnym czynnikiem jest sposób proszenia, zwykle też to, o co ktoś nas prosi, a także szereg okoliczności towarzyszących całemu zdarzeniu.

Każdy z nas ma prawo prosić, to prawo mają, więc też osoby, które adresują do nas prośby. Jedno z praw asertywności mówi jednak o ważnym założeniu: - masz prawo prosić - dopóki dajesz innym prawo do odmowy.

Asertywne działanie jest silnie zakorzenione w poczuciu, że mimo różnych zachowań: ja jestem w porządku wobec innych, a inni są w porządku wobec mnie. Asertywne działanie ma również swój cel. Celem odmowy, powiedzenia „nie” nie jest z pewnością ukaranie drugiej osoby, poczucie, pouczanie jej, odwet ani zemsta, pokonanie kogoś, udowodnienie komuś jego słabości, zależności od nas.

Jeżeli dążymy do któregoś z tych skutków - to z pewnością nie jest to asertywna odmowa.

Celem asertywnej odmowy jest zadbanie o siebie. Chodzi o to, by działać zgodnie z własnymi priorytetami. Podobnie, jak mamy prawo do bycia asertywnym, mamy też w tej kwestii wolny wybór.

Jeżeli nie decydujemy się na asertywną odmowę z własnych powodów - realizujemy w ten sposób własne, niepodważalne prawo do tego, by nie być asertywnym. Jeżeli wybieramy asertywną odmowę - możemy korzystać ze schematu, który ułatwia nam to zadanie. Przede wszystkim trzeba pamiętać, że odmowa ma być czytelna, stanowcza, jasna i uczciwa. Powinna być sformułowana jako komunikat typu „ja”.

1. Etap pierwszy: powiedz „nie”.

2. Etap drugi: poinformuj o tym czego nie zrobisz, co zrobisz, jaki masz zamiar.

3. Etap trzeci: podaj krótkie uzasadnienie swojej decyzji.

W naszych codziennych kontaktach, słysząc prośbę, żądanie, błaganie, staramy się czasem „uciec” od bezpośredniej odmowy. Szukamy w głowie różnych argumentów, wymyślamy powody, okoliczności, powołujemy się na inne osoby, nierzadko zaczynamy od usprawiedliwień. Po prostu boimy się, by kogoś nie zranić, urazić, nie chcemy, by ludzie się na nas obrażali. Niejednokrotnie przeczuwamy, że się obrażą.

Często zachowując się w sposób opisany powyżej narażamy się na wtargnięcie na nasze terytorium psychologiczne i różne tego konsekwencje. Terytorium psychologiczne obejmuje nasze plany, dążenia, marzenia, potrzeby, motywy, działania, pragnienia, sądy i przekonania. To także nasze uczucia, myśli, wspomnienia, marzenia. Słowem wszystko to, co od nas zależy i do nas należy tworzy terytorium psychologiczne. Każdy człowiek ma prawo do posiadania takiego terytorium i do jego obrony. Pojęcie terytorium psychologicznego jest bardzo istotne dla zachowań asertywnych. Można je sobie wyobrażać jako pewien obszar, przestrzeń, która należy do konkretnej osoby. Człowiek może wyznaczyć jej wyraźne granice, pielęgnować jej niezależność. Musi jednak przestrzegać granic terytorium innych osób, z którymi spotyka się codziennie.

W obrębie naszego terytorium psychologicznego mieszczą się także nasze pieniądze i plany ich wydania, nasz czas, nasze prywatne terytorium życia - a więc nasze mieszkanie, to także nasze decyzje, sukcesy i niepowodzenia. Gdy inni ludzie oceniają nas, atakują, narzucają nam swoją wolę, decydują za nas w naszych sprawach, odmawiają nam praw, wprowadzają znaczące dla nas zmiany nie licząc się z nimi, dysponują przedmiotami i środkami będącymi naszą własnością bez naszej zgody, a także planują nasz czas - często dochodzi do ich wtargnięcia w nasze terytorium psychologiczne. Czujemy się wtedy pod presją, bywamy spięci, sparaliżowani, złościmy się, nie wiemy jak zareagować.

W odpowiedzi niekiedy ulegamy, poddajemy się zewnętrznej presji, kiedy indziej obrażamy się. Jest możliwe, że będziemy działać w myśl zasady „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie” i zdecydujemy się odpłacić tym samym, - czyli ruszymy do ataku wkraczając na cudze terytorium. Skutki są łatwe do przewidzenia. Wystarcza nam z pewnością wyobraźni. By do każdej z tych możliwości dopisywać kilka możliwych „ciągów dalszych”.
Ważne jest, byśmy pamiętali, że mamy absolutnie niezbywalne prawo do tego, by posiadać własne terytorium i prawo do tego, by go bronić.

Problematyczna i jednocześnie dramatyczna jest sytuacja, w której dana osoba nie określiła granic swojego terytorium psychologicznego, wobec tego nawet dokładnie nie wiadomo, jaki jest jego obszar.

W wypadku osoby pierwszej, kiedy wiemy, gdzie przebiegają granice naszego obszaru i ich strzeżemy, wówczas innym będzie znacznie trudniej przekroczyć je i wywrzeć na nas wpływ. Jednocześnie my sami również nie będziemy wykraczać poza swoje jasno określone granice.

W sytuacji drugiej nawet my sami nie wiemy, jaki obszar stanowi terytorium psychologiczne danej osoby. W związku z tym każdemu łatwo ingerować w sprawy tejże osoby, a i ona sama, nie znając granic terytorium, łatwo wychodzi poza jego obszar i niejednokrotnie narusza przestrzeń innych ludzi. Bycie asertywnym oznacza zatem ustawiczne przestrzeganie granicy swojego terytorium i granicy przestrzeni pozostałych osób.

Przekraczaniu granic terytorium psychologicznego towarzyszy występowanie emocji negatywnych. Jeżeli ktoś przez długi czas pod wpływem drugiej osoby postępuje wbrew sobie, najpierw się złości, po pewnym czasie zaczyna czynić tę drugą osobę odpowiedzialną, że ulega jej wpływom. Gdy sytuacja taka trwa zbyt długo, nawet z pozoru drobne wydarzenia mogą doprowadzić do gwałtownego wybuchu emocji, a nawet agresji. Reakcja ta jest najczęściej nieproporcjonalna do bezpośredniej przyczyny. Bardzo długi okres trwania opisywanej sytuacji może doprowadzić do tego, że tłumiony gniew przeradza się we wrogość i wówczas taka osoba już nie koncentruje się na obronie swoich praw, lecz na sprawianiu drugiej osobie bólu, który w jej mniemaniu ma być czymś w rodzaju odwetu.

Gromadzenie się złości, narastające stopniowo poczucie niedowartościowania i krzywdy są to straty osobiste. Wprowadzamy także w błąd osoby z którymi przyszło nam żyć, które nie orientują się, czego my właściwie chcemy, skoro sami nie informujemy ich o tym. Należy jednoznacznie stwierdzić, iż to my sami odpowiadamy za nasze relacje z otoczeniem, że to przecież my sami stawiamy warunki, przyzwalamy, zgadzamy się lub nie, decydujemy, wybieramy. Dlatego niezmiernie istotne jest kształcenie umiejętności asertywnego: odmawiania, wyrażania próśb, przyjmowania odmowy innych osób oraz reagowania na krytykę i pochwałę. Asertywnie, czyli w taki sposób, aby było to jednoznaczne dla naszego otoczenia, zgodne z naszym przekonaniem, a jednocześnie nie naruszało terytorium innych osób.

Można to osiągnąć poprzez jednoznaczną, uczciwą i szczerą odmowę, która posiada ogromne walory. Przede wszystkim jesteśmy szczerzy wobec innych, mówimy im uczciwie o sobie, traktujemy ich poważnie, z szacunkiem, nie próbujemy ich okłamać. Ponadto dbamy o siebie i o swoje interesy. Zyskujemy własne zadowolenie. Odmawiając zgodnie z zaproponowanym schematem dajemy innym szansę, by usłyszeli naszą odmowę i nie tracili niepotrzebnie czasu i siły na dalsze próby - by mogli ją przyjąć, jako naszą jednoznaczną, stanowczą decyzję. Stwarza to dobry grunt do dalszego negocjowania, jeżeli chcemy, możemy zaproponować coś innego.

W asertywnej odmowie wyrażonej bezpośrednio, stanowczo powinno wystąpić słowo: nie. Precyzyjna odmowa powinna zawierać także wyjaśnienie jej powodu. Nie może ono przybrać jednak formy usprawiedliwiania się, przepraszania czy też pretensji. Odmowa powinna być komunikatem, sensowną dla innych informacją. Osoby mające kłopoty z odmawianiem czują się zwykle nie w porządku wobec drugiej osoby, stąd usprawiedliwianie się, przepraszanie. Próbują udowodnić, że osoba prosząca jest nie w porządku, stąd wynikają różnego rodzaju pretensje, nieuzasadnione roszczenia. Nie należy się obawiać, iż odmowa będzie traktowana jako sygnał braku

Stając otwarcie przed druga osobą mamy szansę, że obie strony zakończą rozmowę. Czasem odmowa sprawia komuś przykrość, lecz mimo to, mamy do niej prawo, jeżeli nasze intencje są asertywne.

1.5 Asertywne radzenie sobie z krytyką

Istnieją również asertywne strategie radzenia sobie z krytyką, a jest to nader często spotykany sposób uzyskiwania informacji na nasz temat. Niejednokrotnie słyszymy stwierdzenia: „beznadziejnie to zrobiłeś...”, „źle to robisz”, itp. Bardzo różnie także na nie reagujemy, zależnie od tego jak jest wyrażona. Jeśli jest ona ogólna, na przykład dowiadujemy się, że zawsze robimy coś źle, beznadziejnie, reagujemy na dwa sposoby. Wycofujemy się, rezygnując ze swoich interesów i przyjmując opinię drugiej osoby lub atakujemy ją, między innymi krytykując jej zachowanie. Najczęściej jednak zapominamy, że ocena, którą słyszymy pod naszym adresem jest zbyt ogólna. Aby móc wyrazić swoją opinię musimy poznać więcej konkretów dotyczących pretensji do nas naszego rozmówcy. To jest właśnie głównym sensem asertywnych strategii radzenia sobie z krytyką.

Aby jak najlepiej poradzić sobie z krytyką należy przede wszystkim otwarcie skonfrontować się z zarzutami, także ukrytymi i nie wyrażonymi wprost, i zdobyć niezbędne informacje.

Zdobycie niezbędnych informacji to podstawa, aby przeciwstawić się krytyce lub skorzystać z niej, aby się poprawić. Taki sposób radzenia sobie z krytyką to:
„poszukiwanie krytyki”. Poszukiwanie krytyki nie oznacza wcale proszenia innych, aby nas krytykowali, a jedynie sposób, aby spełnić oczekiwania wobec nas. Kiedy słyszymy, że np. źle wykonaliśmy jakąś pracę, możemy zadać pytanie, co konkretnie jest nam zarzucane lub też, co źle zrobiliśmy? Zdobywamy wówczas konkretne informacje oraz wskazówki, które mogą być nam pomocne w wykonaniu jakiegoś zadania. Nie należy poddawać się ogólnej ocenie, tylko dążyć do możliwości poprawienia błędów. Dzięki tej strategii możemy reagować nawet w najtrudniejszych sytuacjach.

Tak, więc rzadko, kiedy rozmówca stawia wprost swoje zarzuty. Często zaś słyszymy krytykę ukrytą, w formie aluzji lub sugestii. Może być np. nie zwrócona bezpośrednio do nas, ale może odnosić się do naszego zachowania lub osoby. Aluzja nie musi oznaczać czyjegoś negatywnego nastawienia do nas. Jednak, gdy stanowi źródło naszego złego samopoczucia i pojawiania się nieprzyjemnych uczuć warto umieć sobie z nią poradzić. sposób ten to: „demaskowanie aluzji”.

Jak w przypadku „poszukiwania krytyki” podstawą jest zdobycie niezbędnych informacji, a więc zmuszenie partnera do wyrażenia krytyki wprost. Jeśli krytyka jest skierowana w naszą stronę możemy wtedy zastosować strategie radzenia sobie z krytyką. Możemy „poszukiwać krytyki” lub wyrazić swoją opinię na dany temat.

Jeśli kierownik podczas zebrania stwierdzi: „W naszym gronie są młodzi ludzie, którzy zdecydowanie nie powinni pełnić funkcji kierowniczych”, możemy odpowiedzieć: „Ja mam dopiero dwadzieścia osiem lat i kieruję działem marketingu. Czy uważa Pan, iż źle wykonuję swoje obowiązki?” - demaskowanie aluzji. W ten sposób zmuszamy rozmówcę do wyrażenia swojej krytycznej oceny wprost. Dopiero wówczas jesteśmy w stanie skutecznie radzić sobie z krytyką, między innymi poprzez zastosowanie taktyki: zamiany oceny w opinię. Jednakże osoby często używające aluzji najprawdopodobniej obawiają się bezpośredniej rozmowy. Zmuszone do tego zazwyczaj tracą pewność siebie, bagatelizują wcześniej wypowiedzianą opinię, zaprzeczają lub zamieniają ją w dowcip.(T. Witkowski, Psychomanipulacje, Wrocław 2004, s. 267.).

Nie każda aluzja do danej sytuacji musi być ukrytą krytyką wobec nas. Więc jeśli odbieramy ją jako żart, nie musimy naturalnie stosować się do jakiejkolwiek strategii.

Jest jeszcze inny sposób wyrażania krytyki, zbliżony w pewien sposób do aluzji. Wydaje się wtedy, że rozmówca wyraża się wprost, ale tak naprawdę krąży wokół konkretnego tematu. Niejednokrotnie od razu da się wyczuć, że nasz partner ma do nas pretensję o inną rzecz. W takich przypadkach najlepiej jest zastosować strategię „zamglania” doprowadzi ona do tego, że nasz rozmówca albo zniechęci się i rozmowa zostanie przerwana, albo wyrazi swój zarzut wprost. Istotą tej strategii jest dopuszczenie możliwości, że w stawianej krytyce jest trochę prawdy. Najlepiej jest więc używać zwrotów„Być może..”,„Chyba rzeczywiście...”.

Często jednak wiemy, że popełniliśmy błąd i spodziewamy się krytyki. Możemy wtedy, aby załagodzić czyjś gniew lub pretensje „uprzedzić krytykę”.

Strategia ta polega na przyznaniu się do popełnionego błędu i przeproszenia za niego zanim nastąpi atak rozmówcy. Uprzedzenie krytyki to rodzaj żartobliwej manipulacji, nie odpowiedniej raczej do poważnych sytuacji. Trzeba więc tą strategię stosować sporadycznie, bo nadużywana nie daje swojego efektu.

Wiadomo, że jako osoby asertywne mamy prawo popełniać błędy. Jednak nie zawsze krytyka naszej osoby jest uzasadniona. Ktoś może nas skrytykować za rzeczy, których nie uważamy za godne potępienia lub których nie popełniliśmy. Wtedy najlepszym sposobem jest także zdobycie informacji o konkretnych zarzutach rozmówcy i wyrażenie swojej opinii.

Tak więc głównym sensem asertywnego reagowania na krytykę jest umiejętne przejście od ogólników, często raniących, do konkretów. Zdobycie niezbędnych informacji, które pozwolą nam wyrazić swoją opinię.

Aby zaś asertywnie odebrać krytykę trzeba:

• uznać istnienie faktów,

• wykorzystać krytyczne informacje do poprawy swojego postępowania,

• potraktować ocenę jako opinię na swój temat, a nie jako odzwierciedlenie tzw. prawdy obiektywnej.

Czasami to my musimy lub chcemy wyrazić swoją krytykę czy opinię na temat drugiej osoby. Ważne jest wtedy, aby konkretnie wyrazić swoje zarzuty, korzystając z komunikatów typu ja i ty.

Komunikat typu ja to informacja na mój temat, o moich uczuciach, myślach zamiarach.

Komunikaty typu ty to informacja na twój temat. Mówi o tym, co ja sądzę o tobie. Należy więc zwracać się bezpośrednio do osoby i mówić o niej nie używając ogólników.
Niektórzy ludzie zachowują się agresywnie. Istnieją następujące etapy obrony przed agresją:

1. informacja o agresji - należy poinformować agresora, że jest zbyt agresywny;

2. wyrażanie gniewu, związanego z tą sytuacją, naleganie na zmianę zachowania;

3. przywołane zaplecza - powiedzenie, co zrobisz jeżeli druga osoba nie zmieni swojego zachowania;

4. skorzystanie z zaplecza - należy zrobić to, co się wcześniej zapowiedziało jeśli zachowanie tej osoby nadal się nie zmieni.

1.6 Asertywne radzenie sobie z uczuciem złości

Sprzeczka, kłótnia, zwada, scysja, zatarg, spięcie, zgrzyt - język polski bogato określa to, co ostrożnie nazywamy ostrą wymianą zdań. W słowniku człowieka szanującego siebie i innych tych wszystkich pojęć nie ma. Istnieje za to asertywne wyrażanie gniewu.

Niektórzy z nas dzielą uczucia na dobre i złe. Za dobre uważają na przykład miłość i radość, za złe - zazdrość, smutek, gniew. Prawdopodobnie jednak żadne uczucie nie jest złe w swojej istocie, za to my jesteśmy nauczeni nieodpowiednio je wyrażać. Gniew sam w sobie to po prostu uczucie, które się pojawia - złe jest dać się ponieść złości, ranić innych i siebie.

Komu zdarzyło się choć raz wrzasnąć w złości? Kto podczas kłótni choć raz trzasnął drzwiami albo demonstracyjnie hałasował naczyniami? Kto choć raz obłudnie zamilkł, tłamsząc w sobie wściekłość? Kto, nie umiejąc wyrazić gniewu wprost, przynajmniej w myślach wyżył się na niewinnej ofierze? Czy można zrobić coś, żeby w przyszłości odpowiedzieć na te pytania przecząco? Owszem, można nauczyć się asertywnego wyrażania gniewu.

1.6.1 Asertywne wyrażanie złości

W poradniku na temat asertywności napisanym przez dwóch amerykańskich psychologów rozróżniono dwa terminy: agresja i złość.

Chociaż wśród badaczy zajmujących się problemem złości, istnieją spore rozbieżności co do ustalenia zakresu tego terminu, wskazać można jednak następujące punkty, co do prawdziwości których wszyscy są zgodni:

1. złość jest naturalnym, ludzkim uczuciem,

2. złość nie jest stylem zachowania,

3. nieprzemijające, ciągłe doświadczanie uczucia złości może stanowić poważne zagrożenie dla życia,

4. każdy człowiek może i powinien nauczyć się panować nad złością zanim ona zdominuje jego,

5. jeśli musimy asertywnie wyrazić złość to, powinniśmy nauczyć się to robić skutecznie, tak aby jej okazywanie służyło rozwiązywaniu problemów, a nie zemście.

Złość po pierwsze nie jest zachowaniem. Czym wobec tego jest złość. Otóż jest ona uczuciem. Pomieszanie uczucia złości z agresywnym zachowaniem utrudniało wielu ludziom skuteczne radzenie sobie z tą naturalną, uniwersalną i użyteczną ludzka emocją.

Pewne osoby mają tendencję do wypowiadania sądów typu: „Nigdy nie wpadam w złość”, lub „Ten człowiek nigdy nie doświadcza złości”. Sformułowania te nie są jednak prawdziwe. Dlaczego? Otóż każda osoba doświadcza, przeżywa uczucia złości. Niektórzy jednak nauczyli się tak kontrolować swoje zachowania, iż nie okazują jej otwarcie. Słowem nie wyrażają swoim zachowaniem złości. Poprzez minimalizowanie tego uczucia w swoim życiu i rozwijanie niedestrukcyjnych sposobów radzenia sobie z nim, można sprawić, że agresywne działania okażą się niepotrzebne.

Złość pozostaje dla wielu ludzi jedną z emocji, którą najtrudniej jest wyrazić. Pewne osoby skrywają swoją złość przez bardzo długi okres czasu i są przerażone konsekwencjami jej ujścia. Uważają, iż każda odkryta złość zrani innych ludzi. Jednak to właśnie z powodu nierozproszonej złości wynika wiele bólu w relacjach międzyludzkich. Cierpią wówczas obie osoby. Pierwsza, która odczuwa złość wścieka się po cichu i wszystkie emocje stara się zagłuszyć w sobie. Druga, natomiast dalej zachowuje się w identyczny sposób, który wywołuje irytację jest zdziwiona, że relacja się psuje.

Jednakże odpowiedź, jak poradzić sobie ze skrywaną od długiego czasu złością jest inna niż się powszechnie przyjmuje. Przede wszystkim należy rozpocząć od poszukiwania sposobów rozwiązania problemu, który pierwotnie wywołał złość.

1.6.2 Klasyczna interpretacja emocji

Przez kilka dziesięcioleci przyjmowano w popularnonaukowych opracowaniach jako prawdziwy freudowski mit, że ludzkie emocje są jak czajnik pełen pary. Według tego poglądu silne uczucia powstają gdzieś we wnętrzu naszej psychiki, a jeśli jakoś ich nie uwolnimy to w końcu wybuchną. Znane powszechnie przekonanie wyrażające to podejście stwierdza: „musisz pozwolić na uwolnienie swoich emocji”. Istota tej myśli tkwi w tym, iż poprzez wyrażenie złości uczucia zostają uwolnione, co zapobiega problemom zdrowotnym związanym z nawarstwianiem się ich wewnątrz.

Współczesne badania dowiodły jednak, iż koncepcja Z. Freuda jest fałszywa. Pamiętamy bowiem irytujące wydarzenia i możemy ponownie doświadczyć uczucia złości, kiedy tylko dajemy upust wspomnieniom. Występują istotne różnice pomiędzy czajnikiem pełnym pary, którym miały być emocje, a pamięcią w której przechowywane są doświadczenia. Czajnik potrzebuje jedynie uwolnienia powstałego napięcia, w wypadku natomiast wspomnień konieczne jest rozwiązanie problemu.

1.6.3 Problem właściwego uzewnętrznienia emocji

Jednym ze stałych punktów niezgody pomiędzy badaczami złości jest związany z problemem uwalniania tego uczucia. Wielu teoretyków akceptuje przyjmowanie leków, krzyczenie do pustego krzesła czy w pustą przestrzeń jako bezpieczne metody fizycznego uwalniania uczucia złości. Drudzy wskazują na badania, według których uczenie ludzi takich środków wyrażania siebie wzmacnia złość i uczy uwalniania uczuć w agresywny sposób nawet w obecności innych osób.

Fizyczne wyrażanie złości, wrogości nie przybliża do rozwiązania danego problemu. Tupanie, głośny płacz, walenie pięścią w stół, uderzanie w poduszkę wszystko są to sposoby chwilowej ekspresji silnych uczuć bez agresji w stosunku do drugiej osoby. Jednak nie są to skuteczne metody radzenia sobie z przyczynami emocji.

Co więcej, uczucia złości nie zostają uwolnione dzięki agresywnym aktom. Skutkiem wykrzykiwania obelg i w skrajnych przypadkach boksu jest to, iż człowiek uczy się właśnie agresywnego sposobu radzenia sobie ze złością.

Potraktujmy gniew jako sygnał, że: a) dzieje się coś niepokojącego, b) w wyniku tego za chwilę zmieni się ilość naszej wewnętrznej energii. Odebrawszy ten sygnał, człowiek agresywny podejmie działania niszczące - będzie chciał fizycznie albo psychicznie uszkodzić obiekt wywołujący gniew. Osobie agresywnej nie chodzi o usunięcie tego, co jej przeszkadza, ona chce zadać ból - obrazić, uderzyć, zranić. Jednak agresja rodzi agresję - więc zamiast załatwić sprawę, wsiąkamy w bezsensowną wymianę razów.

Autorzy poradników o asertywności z lat siedemdziesiątych XX wieku zachęcali czytelników aby, podczas treningu wyrażania silnych emocji spróbowali fizycznego sposobu ich rozładowania. Późniejsze badania dowiodły jednak, iż jeśli ludzie opanowali te techniki, często wykorzystywali je w sposób destrukcyjny.

1.6.4 Przykład nieasertywnego wyrażania złości

W życiu codziennym ludzie zbyt często wyrażają złość, frustrację lub rozczarowanie związane z inna osobą za pomocą niebezpośrednich, raniących metod. Jeśli chcesz zmienić czyjeś zachowanie, to podejście rzadko odnosi skutek. Przykład małżeństwa Henryka i Jolanty należy do klasycznych. W ciągu kilku pierwszych miesięcy od ślubu Jola odkryła sporo zwyczajów Henryka, które jej się nie podobały. Niestety ze stratą dla nich obojga nie była ona w stanie, lub nie chciała zdobyć się na odwagę i otwarcie porozmawiać z mężem o tym, co jej przeszkadza. Zamiast tego wybrała, jej zdaniem, bezpieczniejszy sposób wyrażania swojego niezadowolenia związanego z zachowaniem Henryka, mianowicie zwierzanie się swojej matce. Co gorsza, nieusatysfakcjonowana prawie codziennymi rozmowami telefonicznymi ze swoją matką na temat przywar męża często także wykorzystywała rodzinne spotkania jako okazję do zwymyślania Henryka na forum rodziny.

Styl komunikowania: widzisz jaki jest on zły, czyli mówienie trzeciej osobie, lub nawet kilku osobom o swoim niezadowoleniu z kogoś, ma katastrofalne skutki dla związku. Henryk czuje się zakłopotany, zraniony i wrogo przyjmuje ataki Jolanty. Doświadcza złości, której powodem jest to, iż żona nie powiedziała mu o swoich zmartwieniach, korzystając z prywatności, jaką stwarza związek dwóch osób. Zachowanie Joli nie motywuje go do zmiany własnego postępowania. Na jej agresywne podejście reaguje żalem i decyduje się odpowiedzieć kontratakiem poprzez zintensyfikowanie tych zachowań, które Jolancie nie odpowiadają.

Najprawdopodobniej gdyby Jola zachowała się asertywnie, w bezpośredni sposób informując Henryka o swoich emocjach, stworzyłaby właściwą podstawę do wspólnego wysiłku zmierzającego w kierunku zmiany zachowania Henryka, jak i jej nieskutecznej reakcji na nie.

Jeśli Henryk zareagowałby asertywnie na samym początku tej sytuacji, miałby szansę zapobiec eskalacji ataków Jolanty i uniknąłby rozżalenia oraz resentymentu. Jego natomiast determinacja w dokonywaniu zemsty z pewnością doprowadzi do głębszego wbijania klina we wzajemną relacje.

1.6.5 Dlaczego reagujemy złością?

Prawdopodobnie wiele osób chciałoby poznać przyczynę, dlaczego reagują złością na określonych ludzi czy sytuację. Oto niektóre powody, które mogą pomóc w ustaleniu przyczyn takiej naszej reakcji.

1. Przyczyny genetyczne. Dane wciąż nie są kompletne, ale z najlepszych dowodów współczesnej psychologii jako nauki wynika, że mniej więcej w połowie osobowość jest powiązana z genami. Oznacza to, iż urodziliśmy się wyposażeni w pewne predyspozycje dotyczące zachowania. W ścisły sposób nie został powyższy problem dotychczas wyjaśniony, ale nasz czujnik emocji umiejscowiony jest pomiędzy tymi wrodzonymi cechami. Jako taki należy do tych czynników, nad którymi możemy sprawować najmniejszą kontrolę.

2. Otoczenie danej osoby. Możemy postawić sobie pytanie: „Gdzie wpadamy w złość?”. Czy ma na to wpływ temperatura, pogoda, korki na ulicach? Może jakaś nieznajoma osoba popchnęła Cię przypadkiem i nie przeprosiła? Doświadczasz trudności w pracy, rodzinnych, jesteś członkiem jakiejś nielubianej mniejszościowej społeczności? Twierdzące odpowiedzi na powyższe pytania nie powinny stanowić powodu do rozpoczęcia dnia z uczuciem złości.

3. Zdrowie fizyczne. Czy cierpisz z powodu choroby fizycznej? Czy szybko się męczysz i przez większą część dnia odczuwasz znużenie? Czy stosujesz racjonalną dietę? Czy przetestowałeś w ostatnim czasie swoje możliwości fizyczne, wystarczający, aby się przekonać, iż jesteś w dobrej kondycji fizycznej? Jeśli któryś z powyżej wymienionych czynników zadziała, najprawdopodobniej wpadniesz w złość, jak pojawi się odpowiednia sytuacja.

4. Postawy i oczekiwania. Czy wierzysz w to, iż świat jest sprawiedliwy, dobro jest zawsze nagradzane, a zło adekwatnie ukarane? Czy oczekujesz, iż inni ludzie docenią Twoje osiągnięcia? Czy masz mocne poczucie sprawiedliwości? Czy sądzisz, że istnieją pewne dobre sposoby wykonania danych rzeczy oraz niepodważalne, dobre zasady według których należy żyć? Takie postawy, oczekiwania i przekonania mogą być powodem, iż wpadniesz w złość ze względu na sposób w jaki traktuje Cię świat i inne osoby.

5. Miejsce i środowisko pracy zawodowej. Czy pracujesz z nierozsądnymi ludźmi, którzy nie mają do Ciebie szacunku? Czy Twoja praca jest właściwie nagradzana i satysfakcjonująca dla Ciebie? Jeśli natomiast przebywasz poza pracą, możesz być bardziej skłonny do wpadania w złość?

1.6.6 Złość - jak działać zanim się pojawi?

Na początek dalszego etapu rozważań na temat asertywnego radzenia sobie z uczuciem złości warto jest podjąć próbę odpowiedzi na następujące pytania:

• Czy sprawa jest na tyle ważna, iż powinienem poświęcać jej moją dalszą uwagę?

• Czy moje postępowanie można usprawiedliwić jakimiś argumentami?

• Czy spotkam się z oczekiwana reakcją innych osób?

W momencie odczuwania złości należy poświęcić chwilkę na zastanowienie się, jak ważny naprawdę jest dany problem i na ile naprawdę my mamy rację. Jeśli już zadecydujesz, że Twoja złość musi zostać wyrażona, zrób to asertywnie bez niepotrzebnego fizycznego i emocjonalnego ranienia innych.

Uczciwa i spontaniczna ekspresja ukierunkowana na zażegnanie nieporozumienia może umożliwić uniknięcie niewłaściwej i destrukcyjnej złości, w wielu przypadkach również pomóc osiągnąć zamierzone cele. Nawet jeśli asertywne zachowanie nie przynosi dokładnie takich skutków, jakich oczekiwaliśmy, to wciąż jednak rozprasza nagromadzoną złość, którą w innym wypadku, skierowalibyśmy na siebie.

Wówczas, kiedy zdecydujemy się na wyrażenie swojej złości, jednym z najbardziej konstruktywnych kroków, jakie można podjąć, jest przyjęcie odpowiedzialności za własne uczucia. To my odczuwamy złość i nie czyni to drugiej osoby „idiotą” czy „głupią”, gdyż to nie ona wywołała nasze uczucia.

Fundamentalnym celem skutecznego wyrażania złości powinno być wypracowanie szczegółowego rozwiązania problemu. Uwalnianie uczuć bowiem, nawet zgodny z regułami asertywności, tylko ustanawia role. Popracowanie nad konfliktem z drugą osobą lub tylko we własnych myślach jest najważniejszym krokiem, zmierzającym do zbudowania autentycznej relacji. Jeśli natomiast nie podejmiesz działań, które pomagają ci w radzeniu sobie z problemem lub jego rozwiązaniu, twoja złość może się potęgować i to niezależnie od tego czy ją wyraziłeś, czy nie. Poszukuj rozwiązania problemu poprzez asertywne negocjacje z osobą, która wywołała twoją złość. W żadnym wypadku nie należy poprzestawać na stwierdzeniu: „Jestem okropnie poirytowany!”, lecz koniecznie trzeba dopowiedzieć: „a oto, co ja myślę na dany temat i co można z tym wspólnie zrobić?”.

1.6.7 Jak postępować, kiedy już odczuwamy złość?

Złość jest skomplikowanym zjawiskiem i nie istnieje uniwersalna recepta radzenia sobie i panowania nad tym problemem. Istnieją jednak pewne praktyczne sposoby postępowania. Wyznaczone są one poprzez trzy praktyczne wskazówki:

1. staraj się rzadziej wpadać w złość,

2. dąż do zapanowania nad uczuciem złości zanim ono opanuje Ciebie,

3. reaguj asertywnie, kiedy odczuwasz złość.

Poniżej przedstawię z R. Albertim i M. Emmonsem dwanaście sposobów, jak unikać wpadania w złość:

1. Staraj się poprawić swoje relacje z innymi poprzez między innymi służenie swojej wspólnocie rodzinnej, w miejscu pracy, tolerancję, wybaczanie.

2. Przyjmij pozytywną postawę w stosunku do życia poprzez humor, działanie, jakby każdy dzień był twoim ostatnim dniem życia.

3. Unikaj nadmiernej symulacji lekami, używkami, stresem w pracy, hałasem.

4. Aktywnie słuchaj innych. Ćwicz zaufanie do innych ludzi, jednocześnie pamiętając, że zaufanie nie jest naiwnością.

5. Zdobądź zaufaną osobę. Staraj się rozmawiać z nią regularnie, nawet jeśli odczuwasz, że napięcie narasta.

6. Śmiej się z siebie.

7. Spróbuj się wyciszyć wewnętrznie za pomocą na przykład medytacji.

8. Popracuj nad swoja empatią. Uświadom sobie, iż druga osoba może mieć naprawdę zły dzień.

9. Bądź tolerancyjny.

10. Zaniechaj obwiniania innych o to wszystko co tobie idzie źle w życiu.

11. Pracuj nad rozwiązaniem problemów z innymi osobami, a nie dąż za wszelką cenę do zwycięstwa.

12. Niech twoje życie będzie jasne. Staraj uporać się z problemami wówczas, kiedy powstają, a nie po dniach czy tygodniach duszenia emocji w sobie. Jeśli nie możesz sobie poradzić natychmiast, zaplanuj konkretny moment, w którym będziesz w stanie to uczynić.

Jak już powyżej napisałem złość jest naturalnym, zdrowym ludzkim uczuciem i pomimo naszych wysiłków, mających na celu zmniejszyć jej wpływ na nasze życie, wszyscy co pewien czas jej doświadczamy. Warto jednak przygotować się na przyjęcie uczucia złości zanim faktycznie zaczniemy je odczuwać. Przygotowanie owo skład się z następujących etapów:

1. Pamiętaj, że jesteś odpowiedzialny za swoje uczucia. Możesz mieć kontrole nad swoimi reakcjami emocjonalnymi dzięki sposobowi, w jaki patrzysz na świat.

2. Złość i agresja nie jest tym samym. Złość jest uczuciem natomiast agresja to styl zachowania. Złość można wyrazić aserytwnie, niekoniecznie agresywnie.

3. Poznaj samego siebie - zgodnie z treścią maksymy starożytnego filozofa Sokratesa. Rozpoznaj środowisko, postawy innych, sytuacje, które wywołują twoją złość.

4. Poświęć trochę czasu na zbadanie roli, jaką w twoim życiu odgrywa złość. Prowadź notatnik, zapisuj w nim co wpędza cię w złość i jak możesz sobie z tym poradzić.

5. Odrzucaj od siebie cyniczne myśli.

6. Nie zastawiaj na siebie pułapki, aby wpaść w złość. Jeśli odczuwasz rosnące ciśnienie, kiedy musisz czekać w długiej kolejce do okienka w banku, poszukaj innego sposobu, aby jej uniknąć i wykonać zadanie.

7. Naucz się relaksować. Wypracuj w sobie umiejętność relaksowania się i naucz się ja stosować, kiedy coś wywołuje twoją złość.

8. Wypracuj kilka strategii radzenia sobie ze złością, kiedy się ona pojawi.

9. Zachowaj złość dla siebie, kiedy waga sprawy jest duża. Zamiast złościć się, skoncentruj się na podtrzymaniu dobrych stosunków z innymi.

W jaki sposób zachować się asertywnie w sytuacji jeśli już dopuściliśmy do rozwinięcia się uczucia złości? Poniżej przedstawiam kilka pomocnych wskazówek.

• Jeśli już wpadłeś w złość poświęć kilka chwil na przemyślenie, czy dana sytuacja jest naprawdę warta twojego czasu i energii.

• Wygospodaruj jeszcze kilka chwil na podjęcie decyzji czy to jedna z tych sytuacji, nad którymi chciałbyś pracować z drugą osobą lub które rozwiążesz samodzielnie w myślach.

• Jeśli zdecydujesz się podjąć działanie wyraź werbalnie swoje zaniepokojenie.

• Nazwij bezpośrednio swoje emocje.

• Przyjmij odpowiedzialność za swoje uczucia, to bowiem ty wpadasz w złość z powodu tego co się stało. To nie druga osoba sprawiła, że jesteś zły.

• Miej na uwadze specyficzne okoliczności i obecną sytuację. Unikaj uogólniania oraz wywlekania całej historii danej relacji. (R.Alberti, M.Emmons, Asertywność. Sięgaj po to, co chcesz nie raniąc innych. Gdańsk 2003, s. 135 - 136.)

1.7 Dylematy asertywnego zachowania

Istnieją jednak pewne dylematy w związku z prezentowaniem asertywnego zachowania w świecie współczesnym. Jak podkreślają między innymi Robert Alberti i Michael Emmons we wcześniejszych wydaniach swojego podręcznika asertywności w sytuacji, kiedy ktoś wepchnął się do kolejki przed nami oczywiście sugerowali aby głośno wyrazić swoje zdanie, zwrócić uwagę na całą sytuację, domagając się respektowania prawa tych, którzy już czekają od jakiegoś czasu. Współcześnie nie są owi autorzy już przekonani co do bezwzględnej sensowności demonstrowania powyżej opisanego zachowania.

Sytuację wpychania się do kolejki przez jakiegoś spryciarza trzeba oceniać ostrożniej niż kilkanaście lat temu. Podstawowe, wymienione na początku rozdziału, prawa asertywności się nie zmieniły, ale wyrażanie ich należy egzekwować z większą uwagą. Zawsze było prawdą, iż ryzykujemy wszczęciem pojedynku bokserskiego, kiedy bronimy otwarcie swojego stanowiska. Obecnie jednak prawdopodobieństwo brutalnej reakcji wydaje się większe niż wcześniej. Słowne obelgi, cios pięścią w nos, a nawet użycie noża szybko stają się odpowiedzią na wiele nieporozumień.

„Zajedź mi drogę na autostradzie? Co najmniej usłyszysz klakson oraz ujrzysz wyprostowany środkowy palec wolnej ręki. Możesz nawet zostać stuknięty, kiedy tylko następnym razem samochody zwolnią. Albo po prostu zdecyduję się na ucieczkę z drogi.

Udziel mi reprymendy lub zwolnij mnie z pracy? Mogę wrócić z pistoletem i <<odpłacić ci>>, jeśli jestem emocjonalnie rozchwiany lub nafaszerowany narkotykami. (Funkcjonariusze zajmujący się przestrzeganiem prawa mówią, że ogromny procent skazanych przestępców to osoby uzależnione od narkotyków).

Nie możemy radzić ci, żebyś brał na siebie ryzyko asertywnego zachowania w każdych okolicznościach, czy też zalecać, abyś zamknął się w swojej skorupie i unikał jakichkolwiek sytuacji, w których może być zagrożone twoje bezpieczeństwo. Zalecamy zachowanie stosownej ostrożności w ryzykownych sytuacjach. Nie śpiesz się przy rozważaniu możliwych konsekwencji twoich działań, oceń, jak dobrze znasz osobę (osoby), z którą masz do czynienia, miejsce, w którym się znalazłeś, pomyśl, na ile ważne jest to, co chcesz powiedzieć, i na ile prawdopodobne wydaje się osiągnięcie czegokolwiek dzięki otwartemu wyrażeniu swojego zdania i tym podobne”. (R. Alberti, M. Emmons, Asertywnośc, s. 64.).

Podsumowując wszystkie zawarte wcześniej informacje, asertywność jest to stanowczość, która nie rani. Tego stylu zachowania możemy użyć w każdej, mniej lub bardziej poważnej sytuacji konfliktowej. Asertywność bowiem jest to najlepszą drogą do sukcesu w komunikacji międzyludzkiej.

4

---