POJĘCIA
Dziewosłąb
swat, rajek, zerzec, tj. ten, który swata, rai, zrzeka stadło małżeńskie. Wyraz złożony z dwóch: dziewa i ślubić
starosta weselny
Bakałarz
osoba, która na średniowiecznym uniwersytecie uzyskała najniższy stopień akademicki bakalaureat
dawniej w Polsce nauczyciel szkoły elementarnej; żartobliwie — nauczyciel, belfer
Pierydy
w mitologii greckiej córki króla Pierosa, które nazywały się: Kolymbas, Iynx, Kenchris, Kissa, Chloris, Akalantis, Nessa, Pipo, Drakontis. Współzawodniczyły z muzami w śpiewie, lecz przegrawszy, zostały zamienione do końca życia w sroki lub rozmaite ptaki.
Rutenizmy (zapożyczenia ruskie)
to zapożyczenia, przede wszystkim ukrainizmy lub pożyczki z wszystkich języków wschodniosłowiańskich. Rutenizmy oddziela się od rusycyzmów.
wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa przejęte z któregoś z języków ruskich albo na nim wzorowane
Podwika
element stroju kobiecego, duża chusta z białego płótna, zasłaniająca szyję i boki twarzy
zamężna kobieta
Tarcica
materiał drzewny otrzymany przez pocięcie okrąglaków równolegle do ich osi podłużnych
Subsydia (subsydium)
bezzwrotna pomoc pieniężna, zasiłek na coś; to samo, co subwencja
Remedium
lekarstwo; środek zaradczy
dopuszczalne odchylenie od przepisowych wymiarów i ciężarów w przedmiotach znormalizowanych
Pamiętnik
gatunek literatury stosowanej, relacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. Pamiętnik (w przeciwieństwie do dziennika) opowiada o zdarzeniach z pewnego dystansu czasowego, w związku z czym kształtuje się dwupłaszczyznowość narracji: autor pamiętnika opowiadać może nie tylko o tym, jak zdarzenia przebiegały, lecz może ujawniać również swoje stanowisko wobec nich w chwili pisania.
Sielanka (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska, pasterka)
utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego.
Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem bądź dialogiem. Gatunek często ukazuje świat mitologiczny. Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)
apoteoza prostego żywota na łonie natury
kostium pasterski, wiejski, łowiecki; często jego odmiana: rybacki, sceneria życia na łonie natury, najczęściej pasterska, wiejska.
Szymon Szymonowic uprawiał sielankę realistyczną - sceneria i same wydarzenia przedstawione były realistycznie, dał dojrzałą postać gatunku i nadał mu polską nazwę
ekloga - początkowo wiersz wybrany z jakiegoś zbioru poezji, później określenie utworu o tematyce pasterskiej, opisującego szczęśliwe życie na łonie natury, równoznaczne z rzym. bukoliką; sielanka, idylla.
skotopaska - staropolska nazwy sielanki jako gatunku literackiego
Manieryzm
kierunek posługujący się manierą literacką lub artystyczną w sposób uznany za sprzeczny z dobrym smakiem, za przesadę lub bezkrytyczne naśladownictwo. W krytyce literackiej i artystycznej XX w. termin używany w odniesieniu do pewnych przejawów twórczości odrodzenia i baroku.
Konceptyzm
główny prąd w poezji baroku, cechujący się dążeniem do nieustannego zadziwiania, zaskakiwania i zaszokowania czytelnika. Koncept to wyszukany, oryginalny i niespodziewany pomysł, na którym oparty jest utwór poetycki, zarówno pod względem budowy jak i treści. Poetykę konceptyzmu można określić mianem poetyki kontrastu. Zamiłowanie do niego zaznaczyło się w doborze skojarzeń, puent czy tropów, takich jak antytezy, oksymorony, paradoksy.
Konceptyzm narodził się w literaturze hiszpańskiej i włoskiej. Wśród polskich twórców, oryginalne koncepty stosowali Jan Andrzej Morsztyn oraz Daniel Naborowski.
Antyteza
figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji (np. "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć"). Utwory literackie okresu baroku cechowały się nagromadzeniem antytez, co miało służyć podkreśleniu paradoksu.
Epitalamium
wiersz z okazji zawarcia małżeństwa, najczęściej pieśń weselna. Pochodzi z literatury starogreckiej i rzymskiej. W literaturze staropolskiej od XV w. forma poezji okolicznościowej, w znacznej mierze panegirycznej
Sz. Szymonowic - na wesele Zygmunta III
Raptularz
księga lub brulion do odręcznego spisywania różnych wiadomości, zdarzeń , anegdot itp.
zbiór notatek w formie dziennika lub pamiętnika
Diariusz
dziennik bieżących wydarzeń życia publicznego, forma piśmiennictwa pamiętnikarskiego popularna w Polsce szczególnie w XVI i XVII w. Zapiski prowadzone na bieżąco, np. w czasie podróży, wojny czy o codziennym życiu rodzinnym lub dworskim.
Później przerodziły się w dzienniki o charakterze refleksyjno-osobistym, bądź w pamiętniki pisane zwykle z perspektywy minionego czasu.
Emblemat
kompozycja literacko-obrazowa, gatunek powstały w XVI wieku. Na dojrzałą postać emblematu (druga poł. XVI w. i wiek XVII ) składały się:
inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) lemma lub motto (zazwyczaj ograniczona do 2-5 słów)
obraz, zwany (łac.) imago - czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia
subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem lub tekstem obszerniejszym, wyjaśniającym i rozwijającym sens obrazu i jego związki z lemmą.
Celem emblematu było wyszukanie związków pomiędzy słowem a obrazem - przez zestawienie treści motta z treścią imago na zasadzie intrygującej gry znaczeń, enigmatycznego rebusu, a następnie wyjaśnienie ich związku treściowego w subskrypcji.
W Polsce do najsłynniejszych twórców emblematów należeli Mikołaj Rej, Zbigniew Morsztyn i Stanisław Herakliusz Lubomirski.
Aforyzm
zwięzła wypowiedź zawierająca ogólną myśl filozoficzną, moralną, psychologiczną, estetyczną. Błyskotliwą formę charakteryzują środki stylistyczne znamienne dla retoryki, głównie antyteza i paradoks.
Psalm
liryczny utwór modlitewny, rodzaj pieśni religijnej, o podniosłym charakterze, którego adresatem jest zazwyczaj Bóg, rzadziej człowiek. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy: dziękczynne, błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, żałobne.
Psalmodia
zbiór psalmów, przeznaczonych do odśpiewania w danym nabożeństwie
zbiór utworów religijno-dydaktycznych wzorowanych na psalmach biblijnych
Paszkwil
utwór literacki, często anonimowy, skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obelżywy.
Wywodzi się z rzymskich epigramatów o treści satyrycznej, ale pojęcie objęło zasięgiem różnorodne formy literackie. Przeciwstawia się go satyrze, krytyce ogólnej z zacięciem dydaktycznym, jako atak personalny, mający na celu ośmieszenie.
Parafraza
swobodna przeróbka tekstu lub tłumaczenia, która rozwija lub modyfikuje treść oryginału, zachowując jednak jego zasadniczy sens. Jest czytelna tylko wtedy, gdy odwołuje się do dzieła powszechnie znanego.
Kazanie
gatunek literatury stosowanej, przemowa wygłaszana zwykle przez osobę duchowną wyznania chrześcijańskiego, która ma za zadanie nauczanie i przekazanie treści religijnych. Odmianą gatunkową kazania jest homilia, często błędnie uważana za synonim tego terminu
Pieśń
gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu.
Pieśń to utwór liryczny podzielony na strofy, zwykle o tematyce poważnej.
Nowożytny kształt pieśni jako wiersza wywodzi się z utworów Horacego i Ód greckich. U Horacego stała się samodzielną formą literacką.
W średniowiecznej literaturze, pieśni były epickimi utworami narracyjnymi o tematyce historycznej, np. Pieśń o Rolandzie będąca lekturą szkolną.
Przykładem polskiej pieśni może być: Pieśń IX (księgi wtóre) lub Pieśń V - o spustoszeniu Podola Jana Kochanowskiego.
cechy pieśni: uproszczona budowa, układ stroficzny, częste refreny, paralelizmy, rytmizacja
Marinizm
styl poetycki stosowany często w literaturze barokowej.
charakteryzowała go efektowna forma utworu, nadużywanie metafor oraz różnorodne chwyty stylistyczne, takie jak: aliteracje, anafory, paradoksy, inwersje, parentezy, hiperbole i tym podobne, by osiągnąć pożądany efekt. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy - Giambattisty Marino
W Polsce reprezentowany był głównie przez Jana Andrzeja Morsztyna. Jego naśladowcy, popisujący się niezwykłymi pomysłami osiągali prawdziwą wirtuozerię formy poetyckiej; mariniści, tak jak ich mistrz, pisywali zwykle utwory erotyczne. W epoce baroku, bardzo łatwo mieszano doświadczenia religijne i miłosne
Hiperbola
środek stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji.
Figura sumacji (sumacja)
w literaturze barokowej rodzaj puenty. Polega na zebraniu wszystkich najważniejszych elementów wiersza, by poprzez pomysłowe ich połączenie wywołać nowy, zaskakujący efekt. Występuje jako nagromadzenie na końcu utworu wyrazów, które pojawiły się wcześniej w wierszu.
Kompozycja łańcuchowa
sposób rozwijania wypowiedzi za pomocą powtórzenia i dopełnienia jakiegoś elementu członu poprzedniego
Makaronizm
obcy, zwłaszcza łaciński, francuski lub włoski, wyraz, zwrot, włączony w tekst mówiony lub pisany w języku ojczystym
Panegiryk
utwór okolicznościowy, prozaiczny lub wierszowany, najczęściej uroczysty, wysławiający daną osobę albo uświetniający wydarzenie, zwykle w tonie pochlebstwa lub przesadnego zachwytu.
w formie panegiryku gratulowano również z powodu objęcia wysokich stanowisk państwowych i kościelnych.
w okresie baroku panegiryk wytworzył nowe formy, jak winszowania, peany, triumfy, trophea, pamiątki i gratulacje, po polsku i po łacinie. Posługiwano się przy tym językiem składającym się z licznych, na ogół uschematyzowanych figur poetyckich. W XVII i XVIII w. twórczość panegiryczna przyjęła masowy charakter, szczególnie w epoce saskiej.
Zwierciadło (zwierciadło, speculum)
gatunek literacki, prozatorski lub wierszowany, sytuujący się w obrębie literatury parenetycznej, którego zadaniem była prezentacja obranego wzoru osobowego.
Zwierciadła propagowały odpowiednie dla każdego człowieka normy moralne bądź też wzory dobrego, uczciwego życia stosownego dla rycerza, ziemianina, dworzanina, króla, sekretarza lub posła. W utworze prezentowano kolejne cechy bohatera, składające się na całość jego osobowości, a mające być wzorem do naśladowania dla odbiorcy.
Forma literacka zwierciadła była dowolna - dominował jednak dramat lub dialog. Mimo pewnej elastyczności kompozycyjnej konstrukcja utworu zawsze była podporządkowana funkcji perswazyjnej.
Ars (bene) moriendi
średniowieczny termin oznaczający śmierć po pojednaniu się z Bogiem i rozliczeniu z doczesnego życia. Pomagały w tym utwory z gatunku ars moriendi - zawierające rozmyślania o śmierci. Przykładem utworu napisanego pod wpływem ars moriendi, jest Skarga umierającego.
Konterfekt (ś.łc. Contrafactum od contrafacere `podrabiać')
Portret, wizerunek
Sylwa
forma piśmiennictwa popularna w okresie staropolskim, zwłaszcza w kręgach szlacheckich, wywodząca się m.in. Ze zbioru Silvae rzymskiego poety Stacjusza, obejmująca niejednorodne formalnie teksty zapisywane "na gorąco" i wyróżniające się różnorodną tematyką.
Sylwy staropolskie przybierały postać dwoistą - były poetycko-filozoficznymi "wirydarzami", "ogrodami", "hortulusami", czyli zbiorami, w których obok prozaicznych zapisków z życia codziennego autora rękopisu przeważały teksty o charakterze literackim bądź refleksyjnym. Sylwy były również zwane "Bibliami domowymi", pośród wielu zapisków o charakterze informacyjnym (np. Narodziny członków rodziny, śmierci, wydarzenia w okolicy, wyniki sejmów i spotkań samorządowych) znajdowały się również zapisy literackie. Sylwy były również zbiorami zasłyszanych dowcipów czy też przepisów kulinarnych. Dzięki sylwom zachowały się wiersze m.in. Daniela Naborowskiego i J.A. Morsztyna.
Mogą znaleźć się w niej nie tylko wspomnienia o ślubach czy narodzinach, ale także pamiątki, np. Pukle włosów. Bardzo często umieszcza się również drzewo genealogiczne rodu (rodziny).
Poeta laureatus łac.- poeta uwieńczony (wieńcem wawrzynowym, laurem)
wyróżnienie stosowane w kulturze antycznej i renesansowej; w Anglii - oficjalny poeta nadworny, naznaczany przez króla (obowiązany dawn. Do pisania ód na urodziny monarchy i z okazji ważnych wydarzeń, w zamian za 200 funtów sterlingów i beczkę hiszp. Wina rocznie).
Poezja metafizyczna
nurt lirycznej poezji barokowej. Termin jest używany przede wszystkim w odniesieniu do twórczości angielskich poetów końca XVI oraz XVII wieku, którzy, łamiąc wcześniejsze reguły, wprowadzili do liryki język nauki, filozofii i teologii. Wiersze tego typu mieszały tematykę religijną, filozoficzną i erotyczną, przy czym znakomicie wyrażały atmosferę sceptycyzmu i niepewności, charakterystyczną dla czasów po gwałtownym zmierzchu renesansu.
Pankalia [gr., `piękno powszechne']
jedna ze staroż. Gr. Orientacji estet., dostrzegająca piękno we wszystkim, co istnieje.
Psychomachia
jeden ze średniowiecznych toposów, przedstawiający walkę cnoty i występku o duszę ludzką.
Po raz pierwszy pojawia się w dziele Aureliusa Prudentiusa Clemensa (Prudencjusza) „Psychomachia”. Stały i przewodni motyw moralitetów, w których o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków: Dobro, Zło, Zawiść, Wiara, Pycha itp.
Madrygał
gatunek poezji lirycznej, wywodzący się z włoskiej poezji dworskiej XIV-XVI w. Początkowo pieśń pasterska (pastorella), później miłosna.
Sonet
wiersza o charakterystycznej budowie. Składa się z: 14 wersów podzielonych na cztery strofy, dwie pierwsze są czterowersowe i mają charakter narracyjny (narracja) lub opisowy (opis), dwie kolejne są trzywersowe i mają charakter liryczny lub refleksyjno-filozoficzny.
Recytatyw (recitativo)
pośredni rodzaj pomiędzy deklamacją a pieśnią, zwykle oparty na akompaniamencie akordowym. Recytatywy występują jako elementy większej formy muzycznej takiej jak oratorium, opera, kantata lub pasja. Poprzedza często arię podkreślając jej śpiewność swym kontrastowym charakterem
Aforyzm
zwięzła, lapidarna, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.
Karnawalizacja
termin literaturoznawczy odwołujący się do ludowej kultury śmiechu i tradycji karnawału, oznaczający zawieszenie lub zakwestionowanie normalnie rządzących światem praw i oficjalnych hierarchii w ramach utworu literackiego.
Strofa saficka
typ strofy składającej się z trzech wersów jedenastozgłoskowych i czwartego pięciozgłoskowego. Ten układ strofy wiersza charakterystyczny był dla greckiej poetki Safony, w której wierszach po raz pierwszy pojawił się ten rodzaj strofy
Marginalia
notki, hasła lub tytuliki, składane pismem w mniejszym stopniu pisma niż tekst podstawowy, umieszczane poza formatem kolumny w wąskim łamie, zwykle na marginesie zewnętrznym stronicy. Składane są zazwyczaj w chorągiewkę ze względu na niewielką szerokość marginesu.
Bracia polscy (arianie, socynianie, antytrynitarze)
wspólnota religijna, która wyodrębniła się w latach 1562-1565 z polskiego Kościoła Ewangelicko-Reformowanego, stanowiąca najbardziej radykalny odłam reformacji w Polsce powstały dzięki uchodźcom z południowej i zachodniej Europy (głównie włoscy antytrynitarze), prześladowanych przez katolicką inkwizycję oraz teologów ewangelickich. W 1658 uchwałą sejmu polskiego zostali oskarżeni o popieranie Szwedów podczas Potopu, a następnie zobligowani do przejścia na katolicyzm lub do opuszczenia Polski.
Profetyzm
zjawisko spotykane w wielu religiach, polegające na występowaniu wśród członków danej grupy religijnej przekonania, że niektóre jednostki są powoływane przez bóstwo do głoszenia jego woli i przepowiadania przyszłości (prorokowania). Profetyzm wiąże się również np. Z etosem poety-wieszcza i jego wizjonerstwem w literaturze polskiego romantyzmu.
Barok (z por. Barocco - "perła o nieregularnym kształcie" lub z fr. Baroque - "bogactwo ozdób")
główny kierunek w kulturze środkowo i zachodnioeuropejskiej, którego trwanie datuje się na zakres czasowy od końca XVI wieku do XVIII wieku. Uznany za oficjalny styl Kościoła katolickiego czasów potrydenckich, stąd pojawiające się jeszcze w połowie XX wieku zamienne określenia: "sztuka jezuicka" czy "sztuka kontrreformacyjna". W odróżnieniu od humanizmu antropocentrycznego doby renesansu, barok reprezentował humanizm teocentryczny. W znaczeniu węższym, barok to jeden z nurtów literackich XVII wieku, koegzystujący z klasycyzmem i manieryzmem; od niego XX-wieczni literaturoznawcy wyprowadzili jednak nazwę dla całej epoki.
Sarmatyzm
barokowa formacja kulturowa dominująca w Rzeczypospolitej od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów - starożytnego ludu zamieszkującego początkowo między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach szlachta miała odziedziczyć umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność, męstwo oraz odwagę
Epyllion (w gr. Zdrobniała forma od epos)
w poezji greckiej i rzymskiej krótki utwór epicki pisany heksametrem lub dystychem elegijnym, poświęcony epizodowi mitologicznemu, związanemu z konkretnym bohaterem, często zawierający także wątek miłosny. Epyllion mógł liczyć do 600 wersów. Charakteryzował się obecnością uczonych dygresji (wplecionych zazwyczaj w wygłaszaną przez jednego z bohaterów mowę), posługiwał się także dialogiem. Pisany był stylem wzniosłym
Pean
w starożytnej poezji greckiej: hymn ku czci Apollina; później: uroczysta pieśń pochwalna lub dziękczynna, słowa pochwały, uwielbienia
Akrostych
utwór wierszowany, w którym niektóre z kolumn liter, sylab lub wyrazów dają dodatkowo całe wyrazy, frazy lub zdania. Kolumny takie mogą być czytane w dół, w górę, lub naprzemiennie. Najczęściej takie kolumny są tworzone przez pierwsze lub ostatnie litery kolejnych wersów
Gradacja
figura stylistyczna; polega na uszeregowaniu słów lub sformułowań według tego, jak się nasila lub słabnie ich intensywność znaczeniowa lub ekspresywna; stopniowanie
Gongoryzm (kultyzm)
kierunek w barokowej poezji hiszpańskiej XVII wieku. Jego cechą charakterystyczną była zawiła konstrukcja i wyszukany, przesadnie kwiecisty styl.
Eufuizm
tendencja w literaturze angielskiej wczesnego baroku. Charakteryzuje ją przesadnie wytworny styl, silnie zmetaforyzowany język, liczne efekty retoryczne. Porównywana z manieryzmem.
Gawęda
gatunek prozy epickiej, wywodzący się z tradycji kultury szlacheckiej. Pierwotnie była tylko opowieścią ustną, wygłaszaną w towarzyskich okolicznościach w trakcie biesiady. Odznacza się otwartą kompozycją, swobodą w prowadzeniu wątków, powtórzeniami, licznymi zwrotami do słuchaczy.
Gawęda szlachecka
odmiana prozy niefabularnej, wywodząca się z gawędy, której najpełniejszy rozwój przypada na I poł. XIX wieku. Gawęda szlachecka składała się z obrazków lub szkiców obyczajowych, połączonych postacią narratora, wywodzącego się ze środowiska szlacheckiego i będącego typowym jego reprezentantem. Miała swobodną kompozycję, zawierała liczne dygresje, mogła nie respektować chronologicznej kolejności wydarzeń, charakteryzowała się obecnością elementów typowych dla mowy potocznej. Gawęda szlachecka przedstawiała wydarzenia i postacie z okresu historii Polski pomiędzy połową XVII a początkiem XIX wieku. Opowiadała o znanych postaciach tego okresu (często pojawiali się np. Karol Stanisław Radziwiłł Panie Kochanku i Mikołaj Potocki) lub typowych elementach ówczesnego szlacheckiego życia, np. o sejmikach, szlacheckiej edukacji, sporach sąsiedzkich lub służbie wojskowej. Wydarzenia oświetlone były z perspektywy psychiki narratora, typowego przedstawiciela środowiska szlacheckiego, zazwyczaj charakteryzującego się przywiązaniem do tradycji i etosu szlacheckiego, poglądami konserwatywnymi i niechęcią wobec tego, co zagraniczne i nowe