ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW

1.

PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA - opis wyjaśniający znaczenie wyrazu pochodnego (derywatu), zawierający wyraz podstawowy

np. domek `mały dom'

szklarz `ten, kto szkli'

wymysł `coś, co zostało wymyślone'

2.

WYRAZ/Y MOTYWUJĄCY/E - wyraz, od którego został utworzony dany wyraz pochodny

np. domek dom

glebogryzarka gleba, gryźć

wymysł wymyślić

3.

TEMAT SŁOWOTWÓRCZY - część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz pochodny; tzw. rdzeń; zazwyczaj nie uczestniczy w odmianie

np. domek dom-

spadek spad-

kpiarz kp'-

skok skok

UWAGA! Temat SUPLETYWNY - np. rok lata, człowiek ludzie

4.

FORMANT - element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego; słowotwórcza część wyrazu dodana do jego rdzenia

Typy formantów:

AFIKSY:

- PREFIKS (przedrostek) np. W-bić

WICE - prezydent

PRZY-chodzić

- SUFIKS (przyrostek) np. dom-EK

pan-ICZ

- INTERFIKS (wrostek) np. brunatn-O-szary

- POSTFIKS np. uczyć uczyć SIĘ

- F. PARADYGMATYCZNY - paradygmat - zbiór końcówek fleksyjnych wyrazu

np. służąc-Y służąc-A

- F. PROZODYCZNY - przesunięcie akcentów; występuje w złożeniach

np. dobranoc dobra noc

1 zestrój 2 zestroje

5.

WSPÓŁFORMANTY

np. mleCZarz mleKo k:cz (k:č)

komiNIarz komiN n:ń

6.

1) TYP DERYWACJI ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ FORMANTU:

- FUNKCJA STRUKTURALNA - formant tworzy nowe słowo

TAUTOLOGIA - znaczy to samo

np. powrócić/wrócić

siąść/usiąść

- FUNKCJA SYNTAKTYCZNA - zmiana właściwości składniowych wyrazu (widoczne w różnicy części mowy)

TRANSPOZYCJA - przesuniecie jednej części mowy do drugiej, bez zmiany znaczenia

np. pisanie - rzeczownik, czasownik

- FUNKCJA SEMANTYCZNA JAKOŚCIOWA - zmieniają się uboczne cechy, zasadnicze znaczenie bazy pozostaje, zmienia się jego część dodatkowa

MODYFIKACJA

np. domek dom

- FUNKCJA SEMANTYCZNA PRZEDMIOTOWA - derywat oznacza zupełnie inny obiekt niż ten, który oznacza baza

MUTACJA

np. rybak ryba

2) FORMALNY TYP ZŁOŻENIA - wyznacza się za pomocą wzajemnego stosunku członów złożenia:

- ZŁOŻENIE WSPÓŁRZĘDNE - człony nie określają się nawzajem

np.cudzoziemiec, noworodek, korkociąg

- ZŁOŻENIE NADRZĘDNO-PODRZĘDNE - jeden z członów określa drugi

np. żelazobeton (czyli: żelazo i beton), chlorowodór (czyli: chlor i wodór)

7.

1) KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA:

- TRANSPOZYCJA:

• rzeczownikowe nazwy czynności; rzeczowniki odczasownikowe

`to, że się…' `to, że ktoś…'

np. pisanie, widzenie, bicie, ścinka

-anie, -enie, -cie, -ka, -Ø (f. paradygmatyczny: bieg `to, że ktoś biegnie')

• rzeczownikowe nazwy cech

`to, że ktoś/coś jest…'

np. zieloność `to, że coś jest zielone'

-ość (uparte upartość)

- MODYFIKACJA:

• zdrobnienia - nazwy przedmiotów małych

np. kotek kot, stolik stół

-ek, -ik

• zgrubienia - nazwy przedmiotów dużych, większych niż normalne

np. kocisko kot, domisko dom, paluch palec

-isko, -uch

• nazwy ekspresywne - wyrażają emocje nadawcy, nie informują wprost, czy coś jest małe czy duże

np. córeczka (niezależnie od wieku)

• nazwy istot młodych

np. kocięta/kocię/kociątko, orlęta/orlątko, Murzyniątko

• nazwy żeńskie - nazwy kobiet wykonujących jakiś zawód

np. reżyserka reżyser (zmiana sufiksalna -erka)

reżyser reżyser (zmiana paradygmatyczna)

- MUTACJA - uogólnienie tego, co formant wnosi nowego do znaczenia:

• wykonawca czynności

`ten, kto (coś robi)'

np. spawacz `ten, kto spawa'

• obiekt czynności - ten, kto podlega jakiejś czynności

`ten, kogo się…'

• środek czynności - narzędzie, przedmiot służący do wykonania jakiejś czynności

-idło, -ło, -aczka, -ak

np. pisak, imadło

• wytwór czynności

`to, co jest wynikiem…'

np. obierki, spaliny, rysunek

• nazwy miejsc

`miejsce, w którym (coś robi)…'

-alnia, -arnia, -at, -isko

np. lotnisko, pralnia, rezerwat

• nazwy mieszkańców

-czyk, -anin

np. Australijczyk, Amerykanin

• nazwy posiadaczy

`ten, kto ma (coś)…'

np. sklepikarz, działkowicz

• nazwy amatorów/miłośników

-arz

np. herbaciarz, kobieciarz

• nazwy zwolenników idei

-ista

np. ateista, marksista

• nazwy nosicieli cech; odrzeczownikowe

np. cechy wyglądu: brodacz, okularnik, piegus

cechy charakteru: egoista, altruista

• nazwy uczestników zdarzeń

`ten, kto uczestniczy w…'

-owicz

np. balowicz, wczasowicz, kongresowicz

• nazwy elementów zbiorów

np. sekciarz `człowiek należący do sekty'

słomka (to pojedynczy element, który tworzy słomę)

• nazwy zbiorowe - baza określa członka

-wie, -iwie, -stwo, -eria, -icja

np. igliwie, nauczycielstwo, magnateria, generalicja

• nazwy genetyczne

`coś, co pochodzi z…'

np. konina, sarnina

• nazwy osób znajdujących się w relacji pokrewieństwa (dzieci, córki itp.)

-owa, -ówna, -ak

np. doktorowa, Nowakówna, Wałęsiak

2) SEMANTYCZNY TYP ZŁOŻENIA:

- ZŁOŻENIA EGZOCENTRYCZNE - żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z zewnątrz

np. cudzoziemiec `ten, kto przybył z cudzej ziemi'

- ZŁOŻENIA ENDOCENTRYCZNE - jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego

np. oczodół `dół, w którym jest oko'

Warto dodać, że zazwyczaj, jeżeli formalny typ złożenia jest złożeniem współrzędnym, to semantyczny typ złożenia będzie złożeniem egzocentrycznym.

Jeżeli natomiast formalny typ złożenia jest złożeniem nadrzędno-podrzędnym, wtedy semantyczny typ złożenia będzie złożeniem endocentrycznym.

Zatem:

współrzędne egzocentryczne

nadrzędno-podrzędne endocentryczne

Przykładowa analiza rzeczownika SZKLARZ:

1

---