ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA

Wyraz podstawowy to wyraz, od którego utworzono nowy wyraz.

Podstawa słowotwórcza - to wyraz podstawowy bez końcówki. Jest ona z reguły odrzucona przy tworzeniu nowych wyrazów. Są jednak wyjątki.

Wyraz pochodny - to wyraz utworzony od innego wyrazu (tzn. wyrazu podstawowego) poprzez dodanie cząsteczki słowotwórczej zwanej FORMANTEM. Wyraz pochodny nazywamy DERYWATEM.

Derywacja - jest to inaczej tworzenie wyrazów pochodnych.

Rodzaje formantów:

1. Przedrostek (PREFIKS) - to morfem poboczny występujący przed podstawą słowotwórczą, np.: po- , w- , wy- , za- ; np. po-ręczyć;

2. Przyrostek (SUFIKS) - to morfem poboczny występujący po podstawie słowotwórczej np.: -ka, -nik ; np.: rękawicz-ka ;

Czasami wyrazy tworzymy poprzez dodanie prefiksa i sufiksa np.: za-zielen-ić. Wyrazy pochodne można też tworzyć od wyrażeń przyimkowych np.: przed wiosną przedwiośnie.

3. Międzyrostek (INTERFIKS) - to morfem poboczny występujący w wyrazach złożonych między dwoma podstawami słowotwórczymi np.: ręk-o-pis;

4. Zero morfologiczne - oznaczamy ø - powstaje gdy od wyrazu podstawowego odrzucamy

cząstkę, a nie dodajemy np.: czołgać czołg

Oprócz podanych wyżej morfemów pobocznych mamy też morfem główny - RDZEŃ.

Dzieląc wyraz na poszczególne morfemy, z których on się składa dokonujemy ANALIZY MORFEMOWEJ WYRAZU, czyli rozbicia na najmniejsze cząstki znaczeniowe.

Inne jest zadanie ANALIZY SŁOWOTWÓRCZEJ WYRAZU. Pokazuje ona historię powstania danego wyrazu, tzn. po kolei, który wyraz powstał od którego.

Pod względem słowotwórczym wszystkie wyrazy możemy podzielić na:

1. NIEPODZIELNE czyli rdzenie - składające się z samego rdzenia i ewentualnie końcówki np.: pole, las, dom, pies, miły;

2. PODZIELNE czyli rozwinięte - składające się z rdzenia i formatów np.: pol-ny, dom-ek, za-les-ić, ps-i;

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW

Rzeczowniki mogą być utworzone od:

1. czasowników, m.in. za pomocą formantu

-anie (mieszk-anie, czyt-anie)

-arz (pis-arz, piek-arz)

-acz (bad-acz, bieg-acz)

-ik (ciągn-ik, budz-ik)

2. przymiotników, m.in. za pomocą formantu

-ec (mędrz-ec, głupi-ec)

-ak (prost-ak, sini-ak)

-us (dzik-us, chytr-us)

-izna (siw-izna, strom-izna)

3. rzeczowników, m.in. za pomocą formantu

-a (Stanisław-a, Wiesław-a)

-ka (sąsiad-ka, kot-ka)

-arnia (księg-arnia, kwiaci-arnia)

-ek (dom-ek, dasz-ek)

4. liczebników, m.in. za pomocą formantu

-ak (pierwsz-ak, czwart-ak)

-ek (wtor-ek, piąt-ek)

-ka (dwój-ka, set-ka)

5. zaimków, m.in. za pomocą formantu

-ość (il-ość, jak-ość)

6. wyrażeń przyimkowych, m.in. za pomocą formantu

-e (po-bocz-e, na-ręcz-e)

-nik (pod-ręcz-nik, na-roż-nik)

-ka (po-ziom-ka, po-dom-ka)

7. skrótowców, m.in. za pomocą formantu

-owiec (pegeerowiec, behapowiec).

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA PRZYMIOTNIKÓW

Przymiotniki mogą być utworzone od:

1. rzeczowników, m.in. za pomocą formantu

-ny (srebr-ny, żelaz-ny)

-owy (metal-owy, dęb-owy)

-i(-y) (ps-i, wilcz-y)

-owski (ojc-owski, syn-owski)

2. czasowników, m.in. za pomocą formantu

-ny (łącz-ny, or-ny)

-ki (chrup-ki, gięt-ki)

-alny (stosow-alny, niezauważ-alny)

-liwy (życz-liwy, wstyd-liwy)

3. przymiotników, m.in. za pomocą formantu

arcy- (arcy-dobry, arcy-ciekawy)

nad- (nad-wrażliwy, nad-gorliwy)

-awy (rud-awy, słodk-awy)

-utki (mil-utki, mal-utki)

4. wyrażeń przyimkowych, m.in. za pomocą formantu

-i (bez-nog-i, bez-ok.-i)

-ny (bez-dom-ny, pod-wod-ny)

-ski (bez-pań-ski, pod-miej-ski)

-owy (bez-ogon-owy, przed-potop-owy)

5. przysłówków, m.in. za pomocą formantu

-ejszy (dzisi-ejszy, jutrz-ejszy)

-ny (wstecz-ny, wewnętrz-ny)

-owy (dotychczas-owy, tymczas-owy).

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA LICZEBNIKÓW

Pod względem budowy słowotwórczej liczebniki dzielą się na:

1. proste, czyli liczebniki główne, które nie mają formatów (dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, sto);

2. rozwinięte, czyli liczebniki porządkowe, zbiorowe, wielorakie i mnożne posiadające formant, np.

-y (porządkowe: piąt-y, pięćdziesiąt-y)

-ny (porządkowe: set-ny, tysięcz-ny)

-oje (zbiorowe: dw-oje, tr-oje)

-oro (zbiorowe: czw-oro, pięci-oro)

-aki (wielorakie: dwoj-aki, troj-aki)

-ny (mnożne: po-dwój-ny, po-trój-ny)

3. złożone, czyli liczebnikowe

1. zestawienia( dwadzieścia pięć, sto trzydzieści dwa)

2. zrosty (dwanaście [ pierwotnie: dwa na dziesięcie ]

dwadzieścia [ pierwotnie: dwa dziesięcia ]

dwieście [ pierwotnie: dwie ście w liczbie podwójnej ]

półtora [ pierwotnie: pół wtora ])

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA ZAIMKÓW

Pod względem budowy słowotwórczej zaimki podobnie jak liczebniki dzielimy na:

1. proste (rdzenne) - składają się tylko ze rdzenia i końcówki, np.: to, ów, ja, my, mój, nasz;

2. rozwinięte - składają się tylko ze rdzenia i przyrostka z końcówką, np.: j-aki, t-aki, któ-ry;

3. złożone - składają się z dwóch rdzeni i zaimkowych (k-to) albo z zaimka i innej części mowy (byle co, byle jaki, co-ś, kto-ś, co-kolwiek, kto-kolwiek, nic [ni-co], ni-czyj).

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA CZASOWNIKÓW

Czasowniki mogą być utworzone od:

1. rzeczowników, m.in. za pomocą formantu

-ić (głos-ić, rządz-ić)

-eć (krzycz-eć, brzęcz-eć)

-ać (błysk-ać, lęk-ać)

-ować (żart-ować, król-ować)

2. przymiotników, m.in. za pomocą formantu

-ić (gol-ić, susz-yć)

-eć (starz-eć, droż-eć)

-nąć (chud-nąć, bled-nąć)

-ować (chor-ować, próżn-ować)

3. liczebników, m.in. za pomocą formantu

-ać (jedn-ać, po-dwaj-ać)

-ić (dwo-ić, tro-ić)

4. wykrzykników, m.in. za pomocą formantu

-ać (puk-ać, buch-ać)

-nąć (bęc-nąć, cap-nąć)

5. innych czasowników, m.in. za pomocą formantu

-ać (bieg-ać, mawi-ać)

-wać (da-wać, pozn-wać)

-ować (kup-ować, występ-ować)

-ywać (zawiąz-ywać, odmalow-ywać)

(zobacz też poniżej - tworzenie czasowników dokonanych i jednokrotnych).

Czasowniki dokonane tworzymy najczęściej od niedokonanych za pomocą przedrostków:

do- (do-jechać, do-pisać)

na- (na-jechać, na-pisać)

o-(ob-) (ob-jechać, o-pisać)

od- (od-jechać, od-pisać)

pod- (pod-jechać, pod-pisać)

prze- (prze-jechać, prze-pisać)

przy- (przy-jechać, przy-pisać)

roz- (roz-jechać, roz-pisać)

wy- (wy-jechać, wy-pisać)

z-(s-) (z-jechać, s-pisać)

za- (za-jechać, za-pisać)

Czasowniki jednokrotne tworzymy najczęściej od czasowników wielokrotnych za pomocą przyrostka -nąć (dźwig-nąć, łyk-nąć, kap-nąć).

BUDOWA SŁOWOTWÓRCZA PRZYSŁÓWKA

Przysłówki mogą być tworzone od:

1. rzeczowników, np.: czasami, dokoła, wreszcie, z rana;

2. przymiotników, np.: cich-o, dawn-o, właśni-e, źl-e;

3. liczebników, np.: dwukrotni-e, dwojak-o, dwa razy, drugi raz;

4. zaimków, np. jako, tako, wszelako, owszem.

---