słowotwórstwo - rzeczowniki, Filologia Polska, Rok II, Fleksja i Składnia

Kategorie słowotwórcze rzeczowników polskich

Derywaty transpozycyjne:

przekształcenie czasownika w rzeczownik, np. bieganie, czytanie;
przekształcenie przymiotnika w rzeczownik (nazwy abstrakcyjnych cech), np. biel, mądrość.

Derywaty modyfikacyjne (odrzeczownikowe):

nazwy żeńskie, np. studentka, dozorczyni;
nazwy deminutywne (zdrobnienia) oznaczające małe rozmiary przedmiotu, np. domek, lampka;
nazwy augmentatywne (zgrubienia) oznaczające duże rozmiary przedmiotu, np. domisko;
nazwy ekspresywne, np. kobiecina, babsko;
nazwy istot młodych, np. kocię, jaskółczę;
inne znaczenie modyfikacyjne wyrażane przedrostkami:

nadrzędność-podrzędność, np. arcybiskup, podgrupa;
ocena, np. arcydzieło;
przeciwieństwo, np. antypowieść;
dodatkowość zjawiska, np. nadprogram;
nadmierność, powtórność zjawiska, np. hiperkrytycyzm, reedycja.

Derywaty mutacyjne:

Derywaty odczasownikowe:

nazwy subiektów czynności, procesów i stanów, np. biegacz, pływak, gryzoń, śpioch;
nazwy obiektów czynności, np. czytanka, lizak;
nazwy wytworów czynności i procesów, np. wyrób, dopisek;
nazwy środków czynności, np. przedłużacz, lejek;
nazwy miejsc, np. palarnia, przystanek, jezdnia;
nazwy temporalne, np. okupacja, żniwa;
nazwy sposobowe, np. chód, wymowa;
nazwy ilościowe, np. ukop, utarg;
nazwy zjawisk charakteryzowanych przez czynności, procesy i stany, np. nazwy chorób typu drętwica, padaczka;

Derywaty odprzymiotnikowe:

nazwy subiektów (nosicieli cech), np. mędrzec, ponurak, pustynia;
nazwy zjawisk charakteryzujących się obecnością cechy, np. nazwy chorób typu żółtaczka, krzywica;

Derywaty odrzeczownikowe:

nazwy subiektów:

nazwy odobiektowe, np. rybak, kominiarz;
nazwy odrezultatywne, np. portrecista;
nazwy odnarzędziowe, np. wędkarz;
nazwy odmateriałowe, np. złotnik;
odmiejscowe nazwy agentywne, np. poczciarz;
nazwy mieszkańców, np. gdańszczanin;
nazwy posiadaczy, np. sklepikarz;
nazwy amatorów, np. herbaciarz;
nazwy zwolenników lub przeciwników, np. heglista, antykomunista;
nazwy subiektów właściwości, np. brodacz, pasiak;
nazwy uczestników zdarzeń, np. zamachowiec;
odsposobowe nazwy subiektów, np. autostopowicz;
nazwy części całości i elementów zbiorów, np. sekciarz, ziarnko;
nazwy zbiorów złożonych z elementów, np. igliwie;
nazwy całości złożonych z części (składników), np. siarczan;
nazwy rodzajowe, np. azotowce, wierzbowce;
nazwy symilatywne, np. drągal, komarzyca;
nazwy genetyczne, np. świerczyna, wieprzowina;
nazwy osób pozostających w relacji pokrewieństwa, np. aptekarzowa;

nazwy obiektów i rezultatów:

odmateriałowe nazwy rezultatów, np. drewniak, słomianka;
odnarzędziowe nazwy obiektów, np. karbidówka;
odsposobowe nazwy obiektów lub rezultatów, np. kreskówka;
odsubiektowe nazwy obiektów, np. biskupstwo;
odsubiektowe nazwy rezultatów, np. pajęczyna;

nazwy środków czynności:

odwytworowe nazwy środków czynności, np. dziurkacz;
odobiektowe nazwy środków czynności, np. błotnik;

nazwy materiałowe, np. papierówka `rodzaj drewna';
nazwy miejsc, np. mydlarnia;
nazwy temporalne, np. kwiecień;
nazwy cech ilościowych, np. metraż;
nazwy zjawisk charakteryzowanych przez relację do przedmiotu, np. kamica;
nazwy abstrakcyjnych cech czynności, stanów, np. chamstwo, profesura;
inne szczegółowe zjawiska mutacyjne, np.:

brak, przeciwieństwo zjawiska nazwanego podstawą, np. nieład, nieporządek;
podrzędność-nadrzędność względem zjawiska nazwanego podstawą, np. podpułkownik, nadporucznik.

DERYWATY ODCZASOWNIKOWE - FORMANTY

Nazwy	Typy regularne	Typy nieregularne
				ponad 100 derywatów		20-100 derywatów		poniżej 20 derywatów	poniżej 5 derywatów
czynności, procesów i stanów	-anie -enie -cie	-ø (r.m.) -a -acja		-ka -anina -ek -ot -stwo -unek -y/i -cja		-anka -awka -ba -iny -ki -nictwo -ota -ø (r.ż.) -ada -ata -aż -encja -sja -ycja -zja		-aństwo, np. pijaństwo -eż, grabież -ęga, włóczęga -aczka, tułaczka -atyka, pijatyka -actwo, szperactwo -twa, gonitwa -nia, kłótnia
subiektów czynności, procesów i stanów		-acz -ca -iciel -ator		-arz -nik -ak -ec -(acz)ka -ø (r.m.) -a- -er -ant -ent		-ek -ik -(n)ica -ała -uch -un -alski -idło -enie, -cie, -anie -eniec -(t)or		-elec, np. topielec -aniec, mieszkaniec -uła, gaduła -awiec, latawiec -och, śpioch -aka, rozrabiaka -eń, przechodzień -isko, urwisko -niczy, mierniczny -ęga, włóczęga -ajda, gamajda -ątko, żyjątko -ątek, wrzątek -el, śmierdziel -ajło, strachajło -(y)sz, przybysz -oń, gryzoń -or, wisior -sa, beksa -uś, pracuś -inier, uciekinier -(as)ta, entuzjasta -at, wariat
	od 10 do 50 derywatów				poniżej 10 derywatów i izolowane
obiektów czynności	-a -ø (r.m.) -anie, -cie, -enie -ka (-anka, -onka, -ajka) -aniec, -eniec -nik -ek -anek				-iwo, np. piwo, paliwo -nica, pokładnica -uch, gnieciuch -ak, deptak, lizak -izna, darowizna -isko, -owisko, znalezisko, słuchowisko -eń, więzień, uczeń -acja, delegacja -at, delegat -dło, -adło, jadło, popychadło -unek, podarunek -anina, mieszanina -och, pieszczoch -ątko, zawiniątko -anko, wdzianko -ant, aresztant -ita, najmita -mo, widmo
	ponad 50 derywatów		od 5 do 50 derywatów				poniżej 5 derywatów i izolowane
wytworów	-ø (r.m.) -ina -anie, -enie, -cie		-ka, -anka, -onka -ek -ot -a				-iwo, np. pieczywo -as, zakrętas -stwo, kłamstwo -isko, zapadlisko -cja, produkcja -acja, ekranizacja -at, fabrykat -unek, rysunek -mo, pismo -ba, prośba -ota, robota -oć, zmarzłoć -ło, światło -oły, bazgroły -el, przerębel
	powyżej 100 derywatów		od 20 do 100 derywatów				poniżej 20 derywatów i izolowane
środków czynności	-arka -acz -ak -nik -nica		-aczka -ka -alnik -dło -ø -nia -a -anie, -enie, -cie -ator				-anka, np. płukanka -awka, słuchawka -ała, mieszałka -ik, budzik -ek, lejek -(l)ec, rylec -ło, wiertło -ina, okleina -ica, międlica -iwo, krzesiwo -ówka, wskazówka -eń, grzebień
miejsc	-alnia -arnia		-isko -nica -nik -ø				-ek, np. przystanek -ka, skrytka -anie, skrzyżowanie -enie, siedzenie -cie, wejście -ik, brodzik -atorium, obserwatorium -a, zagroda
temporalne	pory dnia, roku, czynności związane z pracą na roli (uzależnione od pór roku); okupacja, przerwa, przestój, próba, odpoczynek, wypoczynek, niedziela, święto, wczasy
sposobowe	np. chód, wymowa, pismo, wygląd, zachowanie, postrzeganie
ilościowe	`to, ile czegoś wytworzono, zrobiono' np. wytop, utarg, udźwig, zrzut, ukop, spożycie, zużycie, odłów, nadwaga, niedowaga, rozstaw
zjawisk charakteryzowanych przez czynności, procesy i stany	np. chlapa, chlapawica, błyskawica, ślizgawica; drętwica, dychawica, łuszczyca, padaczka, znieczulica

DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE - FORMANTY

Nazwy	Typy regularne	Typy nieregularne
				ponad 20 derywatów		poniżej 20 derywatów	poniżej 5 derywatów
abstrakcyjne cech, tzw. nomina essendi	-ość	-stwo -ø (r.m., r.ż.) -a		-ota -izna -ø (r.n.)		-oć, np. dobroć -ycz, gorycz -ada, dziecinada
	powyżej 100 derywatów		od 20 do 100 derywatów		poniżej 20 derywatów i izolowane
subiektów (nosicieli) cech	-ec -ka -ak -ik		-izna -ica -ek -ø		-a (r.m./ż.), np. niezdara, ohyda -ko, ziółko -och, tłuścioch -uch, maluch -al., brzydal -ina, cieśnina -eń, złocień -as, golas -iś(a), delikatnisia
zjawisk charakteryzujących się obecnością cechy	nazwy chorób typu: żółtaczka, badaczka, sinica, krzywica

DERYWATY ODRZECZOWNIKOWE - FORMANTY (typowe)

Derywaty modyfikacyjne:

Nazwy żeńskie (od męskich):

-ka, -i(y)ni, -ica, -a; -owa, -ina, -anka, -ówka;

Nazwy męskie od żeńskich:

-or (np. gwiazdor), -ø (np. pracz).

Nazwy deminutywne (zdrobnienia):

-ek/-ik, -ka, -ko; -uszek, -iszek, -aszek, -uszko, -uszka, -i(y)czka.

Nazwy augmentatywne (zgrubienia):

-sko, -isko, idło, -al, -uch.

Nazwy ekspresywne:

emocjonalne ustosunkowanie nadawcy o zabarwieniu negatywnym względem desygnatu podstawy:

-isko, -sztyl, -iyga, -al, -us, -ica;

emocje współczucia, politowania, którym towarzyszy lekceważenie:

-ina

emocje pozytywne (spieszczenia = hipocoristica):

-ek, -ka, -ko, -eczek, -eczka, -eczko, -ś, -sia, -sio, -iś, -uś, -usia, -usio, -cia, -cio, -unia, -unio,

-ula, -ulo

oceny negatywne, którym towarzyszy emocja ujemna:

-idło

sygnalizowanie określonego sposobu mówienia:

-al, -ak, ucięcia, -atyka, -awa, -anina

Nazwy istot młodych:

-ę, -ątko, -ak

Derywaty modyfikacyjne prefiksalne:

nadrzędność-podrzędność:

nad-, super-, arcy-, ekstra, hiper-; pod-,

przeciwieństwo:

anty- (wiele derywatów z tym przedrostkiem to mutacje), kontr-, przeciw-

dodatkowość zjawiska

nad-

wcześniejszość zjawiska

pre-, pra-

nadmierność, powtórność zjawiska

re-

Derywaty mutacyjne

nazwy subiektów:

nazwy odobiektowe (nazwy osób, w których podstawa wskazuje na obiekty czynności, których agensa nazywa cały derywat):

-arz, -owiec, -ista, -nik, -owy, -ak, -ø, -ik

nazwy odrezultatywne (podstawa wskazuje na przedmiot powstający w wyniku czynności agensa):

-arz, -nik, -ista

nazwy odnarzędziowe (podstawa wskazuje na obsługiwaną maszynę, urządzenie, instrument itp.):

-arz, -ista, -owicz

nazwy odmateriałowe (nazywają wykonawcę czynności ze względu na materiał, z którego wytwarzany jest produkt):

-arz

odmiejscowe nazwy agentywne (nazwy osób derywowane od nazw miejsc):

-arz, -owicz

nazwy mieszkańców:

-czyk, -anin, -ø, -ak, -ik, -ec, -in

nazwy posiadaczy (podstawa wskazuje na rzecz, którą posiada osoba nazwana derywatem):

-arz, -owicz

nazwy amatorów (miłośników czegoś):

-arz

nazwy zwolenników lub przeciwników poglądów/idei:

-ista, -czyk

nazwy subiektów właściwości, czyli nosicieli cech:

-acz, -ak, -us; -owiec, -arz, -i(y)k, -ista, -asta

nazwy uczestników zdarzeń

-owicz, -owiec, -ec, -anin, -ista

odsposobowe nazwy subiektów (nazywają głównie istoty żywe ze względu na sposób wykonywania czynności):

-arz, -owiec, -owicz

nazwy części całości i elementów zbiorów (derywat nazywa element zbioru):

-owiec, -ek, -ø

nazwy zbiorów złożonych z elementów (collectiva):

-stwo, -ctwo, -ostwo, -iwie, -owie, -iwo, -arnia, -eria, -at, -acja, -icja

nazwy całości złożonych z części (składników) - głównie nazwy związków chemicznych:

-an, -ek, -ak, -niak, -yn

nazwy rodzajowe - głównie terminy chemiczne i botaniczne:

-owiec

nazwy symilatywne (nazywają przedmiot ze względu na podobieństwo do innego przedmiotu):

-owiec, -owka, -ica, -ak, -nik

nazwy genetyczne (nazywają desygnaty ze względu na relację pochodzenia ze źródła wskazanego przez podstawę, np. nazwy mięs, drewna):

-ina, -owina, -izna

nazwy osób pozostających w relacji pokrewieństwa (nazwy odojcowskie i odmężowskie):

-ic, -owa, -ina

nazwy obiektów i rezultatów:

odmateriałowe nazwy rezultatów (wskazany jest materiał, z którego zrobiony jest przedmiot,
np. nazwy zup, kasz, wódek, ciast):

-ak, -anka, -ówka, -owiec

odnarzędziowe nazwy obiektów (nazwy przedmiotów nazywanych ze względu na środek pomocniczy służący do ich wytworzenia lub funkcjonowania):

-owiec, -ówka

odsposobowe nazwy obiektów lub rezultatów (w strukturze nazw wskazany jest sposób użytkowania przedmiotu lub sposób wytworzenia rezultatu):

typ nieliczny, np. wierzchowiec, kreskówka

odsubiektowe nazwy obiektów (nazwy przedmiotów, w których strukturze wskazana jest osoba, która pozostaje w pewnym stosunku do desygnatu derywatu):

np. stróżówka, leśniczówka, dżokejka, cyklistówka, biskupstwo

odsubiektowe nazwy rezultatów (najczęściej wytwory/wydzieliny zwierząt):

np. pajęczyna, małżowina, krowieniec, kretowisko

nazwy środków czynności:

odwytworowe nazwy środków czynności (nazywają urządzenia, narzędzia i inne środki służące do wytwarzania przedmiotów wskazanych przez podstawę):

-ak, -acz, -ówka

odobiektowe nazwy środków czynności (nazywają przedmioty/urządzenia służące do wykonywania czynności ):

np. nazwy gwoździ (gonciak, łaciak, podkowiak), nazwy urządzeń ochronnych,

zabezpieczających przed tym, co nazwane podstawą (np. błotnik, deszczowiec)

nazwy materiałowe (derywaty oznaczające materiały, z których wytwarzane są przedmioty nazwane podstawą):

np. nazwy drewna typu belkowina, masztowina, żerdziowina; nazwy tkanin przeznaczonych na wyrób określonych ubrań lub ich części typu ubraniówka, koszulówka

nazwy miejsc (nazywają miejsca ze względu na przedmiot jakiejś czynności):

-arnia, -ownia

nazwy temporalne (kwiecień, lipiec, wrzesień, sierpień)

nazwy cech ilościowych (metraż, tonaż, litraż)

nazwy zjawisk charakteryzowanych przez relację do przedmiotu (głównie nazwy chorób nazwanych przez odniesienie do przedmiotów, zjawisk, które stanowią przyczynę choroby lub jej objawy):

np. krzemica, ołowica, plamica