1. CHARAKTERYSTYKA PRZEDMIOTOWA PEDAGOGIKI

Pedagogia - zespół środków i metod wychowawczych stosowanych przez nauczycieli i wychowawców; nauczanie, wychowanie. Pedagogia to całość zabiegów wokół osoby wychowanka, to samo dzieło wychowywania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych. Stąd pedagogia może być albo twórczym działaniem na dzieci i młodzież, płynący z talentu wychowawcy, albo rzemieślniczym naśladowaniem wzorów postępowania, zależnym od nabytej wprawy i rutyny. Termin „pedagogia” używano w języku polskim na początku XIX w. na oznaczenie wychowania dzieci; później jednak wprowadzono termin „pedagogika”, ustalając obok niego termin „wychowanie” i odrzucając „pedagogogię”.

Pedagogika - wiedza teoretyczna i praktyczna dotycząca wychowania i nauczania; świadoma i celowa działalność wychowawcza. Pedagogika jest więc nauką, której przedmiot stanowi sprawa praktycznej pedagogii wszelkiego rodzaju (sztuki i techniki wychowania), czyli wychowawczego prowadzenia dzieci, młodzieży oraz oddziaływania na rozwój ludzi dorosłych.

Pedagogika współczesna zachowuje swą historyczną nazwę (paidagogos - gr. = prowadzący chłopca), etymologicznie odnosząc się właściwie do wychowania dzieci. Obecnie jednak rozrosła się obejmując wszechstronny rozwój człowieka na przestrzeni całego życia (od dzieciństwa i młodości po dojrzałość i starość). Także w użyciu praktycznym występuje tradycyjna terminologia, posługująca się wyrazami przejętymi z języka potocznego, jak wychowanie, kształcenie i nauczanie. Pojęcia te są łatwe do użycia, ale trudne do zdefiniowania (ze względu na liczne skomplikowane stosunki międzyzakresowe). Tam, gdzie chodzi w wychowanie do odbioru czegoś lub wychowanie przez przeżywanie czegoś (np. muzyki), tam próbuje się używać wyrazu edukacja, np. edukacja filmowa. Z kolei termin pedagogizacja oznacza łączenie przedmiotów ogólnokształcących z problematyką pedagogiczną (działalność zmierzająca do szerzenia wiedzy i kultury pedagogicznej w społeczeństwie, zwłaszcza wśród rodziców); pedagogizacja studiów uniwersyteckich, pedagogizacja rodziców.

Pojęcie edukacji ma wiele znaczeń i sensów:

• w słownikach traktuje się ją jako „wychowanie, głównie pod względem umysłowym, jako wykształcenie, naukę” bądź jednoznacznie jako „wychowanie, wykształcenie”. Słowo to w swoim rdzeniu zawiera „wyprowadzenie” (łac. ex-duco - „wyprowadzam”), to znaczy wyprowadzenie „z jakiegoś stanu gorszego do lepszego i wyższego” (w tym przypadku „wyprowadzenie dziecka ze stanu natury i barbarzyństwa do stanu kultury”).

Biorąc pod uwagę kryterium genezy pojęć pedagogicznych, można wyróżnić pewne nazwy i znaczenie pierwotne, z których ukształtowała się nazwa i znaczenie współczesne. Przykłady tego typu pojęć:

ex duco - w jęz. łac. „wyprowadzam”

educare - w jęz. łac. „kształcić, wychowywać”

edukacja - współcześnie rozumiana jako kształcenie, wychowanie, opieka

wychowanie - w jęz. staropolskim znaczy zaopatrywanie, aprowizowanie

(chowanie)

wychowanie - we współczesnym rozumieniu oznacza pewien typ edukacji

• EDUKACJA

(pojęcie ogólne)

• 
  
  
  Wychowanie Kształcenie Opieka

• Kształtowanie postaw Nabywanie sprawności Rozpoznawanie potrzeb

• EDUKACJA

(pojęcie ogólne)

• Wychowanie Kształcenie Opieka

(kształtowanie postaw) (nabywanie sprawności) (rozpoznawanie potrzeb)

intencjonalne ogólne sanitarna

nieintencjonalne zawodowe zdrowotna

Z punktu widzenia kryterium podmiotowego i przedmiotowego można wyróżnić edukację przedmiotową i podmiotową (autoedukację).

• EDUKACJA

• Przedmiotowa Podmiotowa

Kształcenie Samokształcenie

Wychowanie Samowychowanie

Nauczanie Uczenie się

Wyodrębnienie się różnych subdyscyplin i specjalizacji w obrębie pedagogiki związane jest m.in. z faktem przekształcania się i rozszerzania przedmiotu jej badań. Zmiana przedmiotu badań pedagogicznych następowała w związku z postępem wiedzy o człowieku i o świecie, w którym mieszka człowiek. O ile pierwotnie pedagogika zajmowała się odpowiedzią na pytanie: kim jest człowiek w świecie, w który żyje „tu i teraz” i w związku z tym podstawowym przesłaniem pedagogiki było dostosowanie człowieka do świata aktualnie istniejącego, to w czasach późniejszych stopniowo pojawiały się w jej obrębie pytania typu: kim ma być człowiek w perspektywie odległej i w związku z tym, do jakich wartości należy go wdrażać w prospektywnym programie rozwoju. Za sprawą optymistycznie formułowanych założeń filozofii materialistycznej (marksistowskiej, pragmatycznej) i idealistycznej (egzystencjalnej, personalistycznej) zaczęto coraz częściej stawiać pytanie typu: kim się człowiek staje pod wpływem działania i w związku z tym, jakie działania i w jakich warunkach ma on je podejmować, aby skutecznie realizować założone cele. Człowiek w tych trzech ujęciach badawczych rozpatrywany jest niejako oddzielnie w:

1. perspektywie empirycznej

2. perspektywie aksjologiczno-światopoglądowej

3. perspektywie prakseologicznej.

Pedagogika rzadko starała się rozpatrywać łącznie te trzy spojrzenia na człowieka. Tymczasem człowiek w rzeczywistości edukacyjnej przebywa równocześnie w:

• sferze faktów „tu i teraz”

• sferze działania

• sferze wartości.

Brak równoczesnego ujmowania tych trzech sfer, w których przebywa człowiek w rzeczywistości edukacyjnej, doprowadził do licznych antynomii oraz rozbieżnych, przeciwstawnych stanowisk. Antynomie te wzrosły na sile w warunkach załamania się dotychczas głoszonych prawd o człowieku i o świecie, w którym on mieszka. Zwłaszcza prawdy zapośredniczone w perspektywie aksjologiczno-światopoglądowej - ze względu na swoją z góry ustaloną, utrwaloną i narzuconą intencjonalność - są niebezpieczne dla rozwoju indywidualności ludzkiej. Dopiero zapośredniczenie w perspektywie empirycznej, prakseologicznej i aksjologiczno-światopoglądowej nurtów:

1. anarchistycznych (tzw. krytycznie zorientowanych)

2. synergetycznych (otwartych, burzliwych o dużej nieokreśloności)

3. fenomenologiczno-hermeneutycznych (neutralizujących kontekst przesądzeń aksjologiczno-światopoglądowych, biorących w nawias epistemologiczny dotychczasową wiedzę, odwołujących się do interpretacji i rozumienia)

stworzyło szansę naukowego rozwoju refleksji pedagogicznej. Współcześnie więc możliwości naukowego rozwoju pedagogiki upatruje się m.in. w neutralizacji światopoglądowej refleksji pedagogicznej, w jej względnej niezależności od aktualnej sytuacji aksjologiczno-światopoglądowej i tzw. przesądzeń ideologicznych.

Należy więc przyjąć, że pedagogika zajmuje się równocześnie:

- empirycznym wyjaśnianiem	dokonywania zmian w jednostce jako indywidulności ludzkiej, w perspektywie całożyciowej edukacji, z punktu widzenia źródeł i warunków ich zaistnienia oraz wartości nadających sens
- fenomenologiczno-hermeneutyczną interpretacją
- prakseologiczną skutecznością

Temu schematowi odpowiadają następujące dziedziny pedagogiki:

• pedagogika empiryczna, zajmująca się wyjaśnianiem zmian w jednostce w rzeczywistości edukacyjnej (celem nauk empirycznych w ogóle jest wyjaśnianie rzeczywistości);

• pedagogika hermeneutyczna, zajmująca się interpretacją zmian w jednostce z punktu widzenia wartości nadających im sens (celem nauk hermeneutycznych jest ujawnianie sensu badanych zjawisk);

• pedagogika prakseologiczna, zajmująca się skutecznością dokonywania zmian w jednostce (nauki prakseologiczne zajmują się skutecznością zmian).

Dziedzinę pedagogiki zajmującą się równoczesnym wyjaśnianiem, interpretacją i skutecznością dokonywania zmian w jednostce w perspektywie całożyciowej edukacji określa się mianem pedagogiki ogólnej.

Z punktu widzenia trzech sfer życia, w których przebywa człowiek w rzeczywistości edukacyjnej, można zatem wyróżnić empiryczne, prakseologiczne i hermeneutyczne kryterium klasyfikacji pojęć pedagogicznych. W ujęciu analitycznym przedstawia się to następująco:

• E D U K A C J A

• 
  
  
  Sfera faktów Sfera działania Sfera wartości

Pedagogika Pedagogika Pedagogika

empiryczna prakseologiczna hermeneutyczna

kryterium kryterium kryterium

empiryczne prakseologiczne hermeneutyczne

(doświadczenie) (działanie) (rozumienie)

edukacja jako opis i wyjaśnienie zmian w uczniu

edukacja jako skuteczne działanie zorientowane na dokonywanie zmian w uczniu

edukacja jako interpretacja i rozumienie sensu dokonywania zmian w uczniu

Można to wyrazić w zdaniu:

Edukacja, to symboliczna komunikacja między tym, CO JEST, CO STAJE SIĘ i CO MA BYĆ, wyrażona w języku:

• empirycznym (jako opis i wyjaśnienie zmian w uczniu)

• prakseologicznym (jako skuteczne działanie zorientowane na dokonywanie zmian w uczniu)

• hermeneutycznym (jako interpretacja i rozumienie sensu dokonywania zmian w uczniu).

Próba kontekstowego ujęcia wymienionych pojęć pedagogicznych:

Edukacja, to symboliczna komunikacja między tym, CO JEST, CO STAJE SIĘ i CO MA BYĆ, wyrażona w języku empirycznym, prakseologicznym, hermeneutycznym, dostosowanym do:

• etapu rozwoju człowieka,

• jego możliwości poznawczych, emocjonalnych i sprawczych,

• indywidualnych , społecznych i materialno-technicznych warunków działania,

• sposobów wspomagania, stymulowania i kierowania czynnościami oraz

• wymagań bezwzględnych (standardowych, programowych) i względnych (niestandardowych, empirycznych).

Wpływy edukacyjne mają znaczny zasięg, obejmują różne sfery i momenty życia człowieka. Coraz częściej mówi się o tzw. edukacji ustawicznej, trwającej całe życie, mającej miejsce w domu, szkole, miejscu pracy czy wypoczynku itd. Edukacja ma charakter zarówno instytucjonalny i zorganizowany, jak i niezaplanowany, spontaniczny. Zwykle pod pojęciem edukacja rozumie się kształcenie, wychowanie i opiekę. W szeregu definicjach edukacji pojawia się też samokształcenie i samowychowanie.

W. Okoń definiuje edukację jako „ogół procesów, których celem jest zmienianie ludzi, przede wszystkim dzieci i młodzieży - stosownie do panujących w danym społeczeństwie idei i celów wychowawczych”. Cz. Kupisiewicz ściśle wiąże edukację z gospodarką, życiem społecznym i kulturą narodu. Edukacja wg niego - jest z jednej strony wypadkową aktualnego stanu wymienionych dziedzin egzystencji zbiorowej człowieka, a z drugiej - jednym z głównych warunków dalszego rozwoju. Jednocześnie autor ten podkreśla, że w toku ustawicznego uczenia się, gromadzenia i aktualizowania życiowych doświadczeń człowiek się urzeczywistnia. Edukacja jest więc nie tylko przekazem zasobu wiedzy, ale przede wszystkim procesem stawania się człowieka przez okres całej jego egzystencji.

Z edukacją wiąże się szereg pojęć o węższym bądź szerszym znaczeniu. Jednym z nich jest wychowanie, które ma trzy zakresy pojęciowe. Wychowanie można rozumieć jako:

1. wpływ otoczenia społecznego na człowieka,

2. świadome działania mające na celu wywołanie zmiany w psychice i osobowości,

3. celowe i zamierzone rozwijanie sfery umysłowej danej jednostki.

Zmiany w osobowości człowieka mogą obejmować:

1. stronę poznawczo-instrumentalną - poznawanie rzeczywistości i posługiwanie się wiedzą w jej przetwarzaniu,

2. stronę aksjologiczną - kształtowanie stosunku do świata i innych ludzi, postaw człowieka i jego przekonań światopoglądowych, systemu wartości, sensu i celu życia.

B. Suchodolski rozpatruje wychowanie w trzech aspektach:

1. wychowanie naturalne, tj. samorzutne, które dokonuje się dzięki uczestnictwu dzieci i młodzieży w życiu społecznym oraz przez uczestnictwo w różnych sytuacjach życiowych;

2. wychowanie celowe, a więc takie, które mimo swego celowego zorganizowania dokonuje się w powiązaniu i na marginesie czynności społeczno-zawodowych podejmowanych przez ludzi dorosłych w celach pozawychowawczych;

3. wychowanie zorganizowane celowo w specjalnych instytucjach wychowawczych, tzn. wychowanie świadome i celowe, prowadzone przez odpowiednio przygotowanych ludzi w instytucjach powołanych dla realizacji wychowawczych zadań.

W. Okoń określa wychowanie jako: świadomie organizowaną działalność społeczną, której celem jest wywoływanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka. Zmiany te obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, związaną z poznaniem rzeczywistości i umiejętności oddziaływania na nią, jak i stronę emocjonalno-motywacyjną, która polega na kształtowaniu stosunku człowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i celu życia. Ponieważ w tak pojętym wychowaniu wyróżnić można różne dziedziny działalności odnoszące się do aktywności wychowanka w procesie edukacyjnym, W. Okoń podkreśla, że ze względu na ogromne znaczenie aktywności własnej wychowanka w procesie kształtowania się jego osobowości należałoby całość wychowania pojmować jako wychowanie przez działalność umysłową, społeczną, wytwórczą (pracę), artystyczną i zdrowotną.

Współcześnie dąży się do syntezy różnych grup definicji wychowania i dlatego definicje ramowe starają się zawrzeć w sobie:

• działalność wychowawców

• sytuacje wychowawcze

• rozwój wszechstronny wychowanka

• cel, do którego jako wytworu (efektu końcowego) zarówno działanie wychowawcze, jak i proces rozwojowy mają doprowadzić.

Definicje takie zawierają więc elementy definicji:

• działaniowych (prakseologicznych), które na plan pierwszy wysuwają problem metody, jak działać, by wychowywać (wiążą się one ze społecznym działaniem dorosłych);

• rozwojowych (ewolucyjnych), w których wychowanie utożsamia się z procesem uczenia się (mają one najczęściej charakter pajdocentryczny przez stawianie dziecka w centrum, przez zwrócenie uwagi na jego swobodny rozwój i dojrzewanie);

• warunkujących (sytuacyjnych), określających jak organizować środowisko wychowujące, zwracających uwagę na nieświadomie działające wpływy np. zajęć, odpoczynku, czytelnictwa, teatru, kina itd. (podnoszących znaczenie środowiska);

• wytworowych (adaptacyjnych), utożsamiających wychowanie z jego wynikiem, którym ma być dobre przystosowanie się wychowanka do społeczeństwa.

Definicja ramowa (uwzględniająca te cztery elementy), zwykle ujmuje w sobie cztery podstawowe siły (dynamizmy) wychowania:

1. naturalny rozwój człowieka,

2. jego społeczne funkcjonowanie,

3. wychowawcze oddziaływanie,

4. przewidywany (prawdopodobny) kształt przyszłego życia.

Pojęciem szerszym niż wychowanie jest socjalizacja, która oznacza uspołecznienie, czyli nadanie jakiemuś obiektowi charakteru społecznego, przy czym socjalizacja może być traktowana jako „wchodzenie człowieka w kulturę (akulturacja) oraz jako kształcenie jego osobowości społecznej czy osiąganie przez niego społecznej dojrzałości lub inaczej mówiąc - kompetencji społecznych. Z kultury więc i reprezentujących ją środowisk społecznych wywodzi się osobowość człowieka - punkt docelowy procesu socjalizacji.

Socjalizacja - z punktu widzenia społeczeństwa - oznacza włączenie jednostki w system stosunków społecznych w celu nabycia przez nią właściwości społecznych. Socjalizacja to ogół wpływów środowiska społecznego na jednostkę, w wyniku których nabywa ona zdolności do życia w społeczeństwie i do pełnienia w nim powszechnie obowiązujących ról.

Głównym zadaniem socjalizacji jest wyznaczenie jednostce określonej pozycji w systemie stosunków, wykształcenie w niej zdolności i właściwości niezbędnych do realizacji funkcji społecznych. Zadania socjalizacji urzeczywistniają się zawsze poprzez działalność takich instytucji, jak: rodzina, szkoła, organizacje społeczno-polityczne i społeczne, zakłady pracy. Środkami realizacji są przede wszystkim nory kulturowe (wzory, standardy, reguły postępowania). W toku socjalizacji człowiek uwewnętrznia normy i oczekiwania społeczne, aby następnie zgodnie z nimi zachowywać się.

Kolejne pojęcie to kształcenie, które można rozumieć jako „ogół czynności i procesów umożliwiających ludziom poznanie przyrody, społeczeństwa i kultury, a zarazem uczestnictwo w ich przekształcaniu, jak również osiągnięcie możliwie wszechstronnego rozwoju sprawności fizycznych i umysłowych, zdolności i uzdolnień, zainteresowań i zamiłowań, przekonań i postaw oraz zdobycie pożądanych kwalifikacji zawodowych. Stanem finalnym kształcenia jest wykształcenie.

Termin „kształcenie” obejmuje procesy nauczania i uczenia się, a także kształtowanie wychowanka przy jego własnym udziale (samokształcenie). Można w kształceniu wyróżnić dwa procesy:

• kształcenie ogólne - służące nabywaniu wiedzy potrzebnej wszystkim we współczesnym świecie oraz

• kształcenie specjalne (zawodowe), umożliwiające nabycie kompetencji do wykonywania wybranego zawodu.

Zależnie od szczebla edukacji można spotkać się z kształceniem przedszkolnym, szkolny, wyższym; a ze względu na treść przedmiotową - z kształceniem humanistycznym, przyrodniczy, technicznym, ekonomicznym, medycznym czy plastycznym.

Przez nauczanie potocznie rozumie się „planową i systematyczną pracę nauczyciela z uczniami, polegającą na wywoływaniu i utrwalaniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach, postępowaniu i całej osobowości - pod wpływem uczenia się i opanowywania wiedzy, przezywania wartości i własnej działalności praktycznej. Jest to działalność intencjonalna, co oznacza, że intencją nauczyciela jest wywołanie uczenia się. Uczenie się jest procesem, w toku którego wyróżnia się: doświadczenie, poznanie i ćwiczenie (etapy te prowadzą do powstania nowych form zachowania się i działania).

Samokształcenie jest pojęciem dotyczącym edukacji przez całe życie i nie mającym ścisłego powiązania ze szkołą jako instytucją. Samokształcenie to nabywanie wykształcenia w toku działalności własnej, której cele, treść i środki ustala sam podmiot. Jest to proces samorzutny, spontaniczny i zarazem dynamiczny, o ciągłym przewartościowywaniu i optymalizacji celów własnej aktywności. Niekiedy samokształcenie rozumiane jest jako realizacja własnego ideału osobowości oraz nabywanie kultury ogólnej i zawodowej - jest ono wówczas bliskie terminowi „samowychowanie”.

Wychowanie nie jest bynajmniej tworzeniem ludzi idealnych, lecz ustawicznym poszukiwaniem ideału, dążeniem do osiągnięcia naczelnych wartości. Ideał jako wartość naczelna nie tylko nadaje sens, ale również ukierunkowuje działanie jednostek i grup społecznych. Albert Schweitzer zauważył: „nie mówcie, że rzeczywistość już was wyleczy z niektórych ideałów; lecz - wrośnijcie w wasze ideały tak, żeby życie nie mogło wam ich odebrać”.

Etapy rozwoju procesu wychowawczego (wg Z.M.Zimnego)

Proces wychowania (w najszerszym rozumieniu
1.	Socjalizacja bierna	Mimowolne naśladowanie pojedynczych wzorów
2.	Socjalizacja czynna	Dowolne naśladowanie któregoś ze spostrzeganych wzorów
3.	Wychowanie (w wąskim znaczeniu)	Narzucane i sankcjonowane naśladowanie określonych wzorów
4.	Kształcenie	Poznawanie wzorów kulturowych i konfrontowanie ich ze znanymi i poznawanymi wzorami godnymi naśladowania
5.	Samokształcenie	Samodzielne analizowanie i ocenianie antywzorów i wzorów, tworzenie wzorów oraz poszukiwanie ich realizacji jako wzorów do naśladowania
6.	Samowychowanie	Samokontrolowanie i samosankcjonowanie zgodności własnych zachowań z przyjętymi wzorami

2. ANTYNOMIE, KONTRASTY I DWUZNACZNOŚCI W OBRĘBIE WSPÓŁCZESNEJ PEDAGOGIKI

1. Ambiwalencja i antynomia we współczesnej pedagogice

Antynomia - to „sprzeczność, zwłaszcza między dwoma wzajemnie wyłączającymi się twierdzeniami, z których każde wydaje się równie prawdziwe i uzasadnione. Antynomia może dotyczyć idei, sądów, poglądów, ocen, wartości, dynamizmów rozwojowych itp. Współczesna wiedza pedagogiczna jest antynomiczna, czyli pełna sprzecznych sądów i twierdzeń, z których każde wydaje się równie prawdziwe i słuszne.

Ale współczesna wiedza pedagogiczna jest równocześnie ambiwalentna, czyli wewnętrznie rozdarta i przeciwstawna. Ambiwalencja - to „dwuwartościowość, dwuznaczność” lub wzajemna przeciwstawność przedmiotów, rzeczy, osób, sytuacji, poglądów, ideologii, wartości, norm społeczno-kulturowych itp. Można mówić o ambiwalencji w różnych dziedzinach życia, a więc w języku, kulturze, polityce itd. Ambiwalencja we współczesnej kulturze obrazuje pewne graniczne jej aspekty traktowane przez człowieka jako dopuszczalne i możliwe stany rzeczy. Postrzegane są one jako dramat i swoiste rozdarcie współczesnej kultury i cywilizacji.

Współczesna edukacja stawiana jest wobec rewizji mocno ugruntowanych przedzałożeń dotyczących konieczności wychowania dla silnej identyfikacji wewnątrzgrupowej (regionalnej, etnicznej, narodowej, państwowej itp. ). Takie wychowanie, oddalając mimetyczny kryzys tożsamości wewnątrzgrupowej przenosi płaszczyznę konfliktu na zewnątrz. Tożsamość określona tu zostaje w opozycji do „innych”, tych spoza grupy i dzięki temu nie zostaje zwrócona przeciw swoim. Powstaje konflikt i ambiwalencja w relacjach międzygrupowych. Konflikt i ambiwalencja międzygrupowa mogą być zrównoważone w warunkach społecznej solidarności. Są one pochodną mimikry - postawy umożliwiającej zatarcie granic międzygrupowego statusu oraz umożliwiającej powstanie sytuacji społecznej otwartości na różnice.

2. Pedagogika modernistyczna i postmodernistyczna

Wybrane założenia modernizmu i postmodernizmu

(zestawienie porównawcze)

Modernizm	Postmodernizm
Idea Uniwersalnego Rozumu	Idea cząstkowości i parcjalności wiedzy
Uniwersalność dyskursu	Lokalność dyskursu
Uniwersalna ludzka podmiotowość (w stosunku do świata zewnętrznego)	Podmiotowość konstruowana lokalnie, w danej sytuacji i kontekście
Powtarzalność, schematyzm	Ambiwalentność, zróżnicowanie
Dualizm poznawczy (wyróżnienie: podmiotu poznającego i przedmiotu poznawczego)	Odrzucenie oświeceniowego dualizmu poznawczego
Ciągłość kulturowa (kanon kulturowy, kopia oryginału)	Wielka nieciągłość kulturowa (kopia bez oryginału)
Tekst - swoista księga zawierająca mądrość	Tekst nieciągły. Migotliwy obraz
Uniwersalizm prawd i wartości	Relatywizm prawd i wartości
Kultura, oświata i edukacja zjednoczone wokół centralnych wartości	Kultura rozproszona, konteksty pogranicza edukacji, cele i wartości zdecentrowane
Pedagogika fundamentalistyczna (oparta na fundamentalnych wartościach kulturowych)	Pedagogika rozproszenia (swoisty „puder damski” zafundowany na przez postmodernizm)
Jedna pedagogika o hierarchicznej strukturze	Wiele pedagogii pogranicza edukacji
Jeden centralny, uniwersalistyczny program nauczania	Wiele programów nauczania (program nauczania jest dyskursem uprawianym w jakimś kontekście)
Strukturalizm jako studium uniwersalistycznie przyjętego programu	Poststrukturaizm jako studium dyskursywnie przyjętego programu
Kumulatywizm, ciągłość i systematyczność wiedzy	Paradygmatyczność i nieciągłość wiedzy
Ciągłość wiedzy w tradycji kulturowej	Nieciągłość wiedzy w tradycji kultuowej (jej „skokowość” i „lokalność”)
Realizm poznawczy - wiedza reprezentuje obiektywny świat	Porzucenie realizmu poznawczego - wiedza nie reprezentuje świata
Arbiter - Rozum Oświeceniowy	Brak zewnętrznego arbitra, który rozstrzygnąłby prawidłowość wiedzy
Obiektywna racja jako podstawa konstruowania procesu kształcenia	Podstawą konstruowania procesu kształcenia jest zobowiązanie wobec społeczności, której interesy edukacja reprezentuje
Społeczeństwo ludzkie jest postrzegane jako całość uniwersalistyczna	Lokalnie zdecentrowana i zróżnicowana społeczność pojmowana antyuniwersalistycznie
Wielki Człowiek Historii (ideał wychowania)	Życie codzienne człowieka (potrzeby człowieka)
Społeczeństwo obiektywnym arbitrem w sferze sprawiedliwości, świadomości, potrzeb, praw społecznych, moralności społecznej itp.	Społeczeństwo jest tekstem, kultura - układem tekstów, a edukacja - jego jedynie lokalną, kontekstową interpretacją

3. Pedagogika i antypedagogika

Podstawowe założenia pedagogiki i antypedagogiki

- zestawienie porównawcze

Pedagogika	Antypedagogika
Wychowanie jako urabianie według wzoru, kierowanie lub stymulowanie rozwojem	Wspieranie, wspomaganie rozwoju („z drugiej strony wychowania”)
Wychowanie ma charakter głównie intencjonalny	Negacja intencjonalnego wychowania (wychowanie ma charakter nieintencjonalny)
Dziecko traktowane jest jako byt niepełnowartościowy, dozwolona jest więc presja dla dobra wychowanka	Dziecko traktowane jest jako byt pełnowartościowy, niedozwolona jest więc presja na wychowanka
Człowiek od urodzenia jest jednostką ambiwalentną i zdecentrowaną. Konieczne jest więc wychowanie, które ma scalić wewnętrznie zdecentrowaną strukturę jednostki	Człowiek od urodzenia jest jednostką wewnętrznie scaloną. Wychowanie nie polega więc na wewnętrznym scalaniu jednostki, gdyż jednostka taką się już rodzi
Człowiek nie jest jednostką wolną i niepowtarzalną, ma się dopiero taką stać w spotkaniu z drugim człowiekiem. Wychowanie jest takim właśnie spotkaniem z drugi człowiekiem i jego ślady zapisywane są w pamięci	Człowiek jest jednostką wolną, niepowtarzalną, nie podlega więc w sferze duchowej kontroli społecznej. Spotkanie z drugim człowiekiem nie jest mu potrzebne dla potwierdzenia swojej wolności i tożsamości. Wychowanie nie ma zapisywać „śladów wolności”, lecz zachowywać istniejącą już od urodzenia wolność
Wychowanie ma na celu intencję dokonania jakiejś zmiany w jednostce. Zmiana ta dokonuje się w niej w spotkaniu z innymi ludźmi. Tworzą one razem strony dialogu edukacyjnego	Wychowanie bez intencji przygotowuje do spotkania z ludźmi w sposób otwarty i wolny, bez jakiejkolwiek próby dokonywania zmian w jednostce
Wychowanie jest tu wychowaniem do wolności, czyli do czegoś, co trzeba dopiero tworzyć	Wychowanie jest tu wychowaniem w wolności, czyli w zachowaniu tego, co jest
Naturalna ciekawość człowieka musi być ukierunkowana w taki sposób, aby odpowiadała pewnym, uznanym społecznie (intersubiektywnie) normom i odkrytym prawidłowościom rozwoju. Wychowanie ma więc modyfikować i ukierunkowywać naturalną ciekawość człowieka	Człowiek jest z natury ciekawy, uczy się z radością i satysfakcją przez całe życie. Ta jego naturalna, wewnętrzna skłonność wymaga jedynie wsparcia. Wychowanie ma więc wspierać tę naturalną skłonność człowieka
Wychowanie dopuszcza pewne fory, zwłaszcza psychicznej i społecznej presji i przemocy. Jedną z takich form przemocy jest przymus organizacyjny i programowy we współczesnej szkole	Wychowanie ma odbywać się bez jakichkolwiek form psychicznej i fizycznej presji i przemocy. Niedopuszczalny jest więc przymus, wymagania programowe i stopnie szkolne
Człowiek ma dopiero stać się odpowiedzialny za siebie samego. Ma dopiero stać się w pełni doskonałym i samodzielnym bytem	Człowiek od urodzenia jest w 100% odpowiedzialny za siebie samego. Jest w pełni doskonałym i samodzielnym bytem
Wychowanie jest przygotowaniem do samodzielności i doskonałości	Wychowanie jest wychowaniem w samodzielności i doskonałości

4. Realizm i idealizm w pedagogice ukształtowanej na antropologicznych koncepcjach człowieka

Założenia pedagogiki wynikające z trzech antropologicznych koncepcji człowieka

• zestawienie porównawcze

Pedagogika ukształtowana na metafizycznej koncepcji człowieka	Pedagogika ukształtowana na empirycznej koncepcji człowieka	Pedagogika ukształtowana na materialistycznej koncepcji człowieka
Wartości są absolutne, ponadludzkie i ponadczasowe	Wartości mają charakter empiryczny, są uchwytne praktycznie	Wartości są tworzone przez człowieka w procesie pracy
Cele edukacji mają charakter finalny, wynikowy (trwałe wartości człowieka jako istoty idealnej) i działaniowy (jako realne środki prowadzące do wartości finalnych)	Cele edukacji mają charakter adaptacyjny, dostosowujący człowieka do istniejącego porządku społecznego i przyrodniczego	Cele edukacji mają charakter rewolucyjny lub ewolucyjny, łączą się ze zmianą stosunków ekonomicznych i społecznych
Działanie jest środkiem prowadzącym do wartości finalnych, ponadczasowych	Adaptacja polega na przymusie lub swobodnym rozwoju	Rewolucja lub ewolucja polega na przekształcaniu człowieka i środowiska jego życia

5. Antynomia wynikająca z różnego pojmowania celów i treści procesu edukacji

Założenia pedagogiki wynikające z różnego pojmowania celów i treści edukacji w różnych koncepcjach pedagogiki - zestawienie porównawcze

Założenia pedagogika wynikające z oparcia edukacji na:
życiu człowieka (pedagogika życia)	ideale wychowania (pedagogika ideałów)	życiu człowieka i ideałach (pedagogika systemu powszechnego kształcenia)	egzystencji człowieka (pedagogika egzystencjalna)
Naczelną kategorią jest działanie człowieka podejmowane w celu realizacji potrzeb oraz pokonywania trudności życiowych	Główną kategorię stanowią z góry ustalone wartości, do których człowiek dąży w procesie całożyciowej edukacji	Podstawową kategorią jest dążenie do realizacji potrzeb człowieka, jak i osiąganie przez niego wartości założonych w celach edukacyjnych	Naczelną kategorią jest problem istnienia człowieka, który wyprzedza jego istotę
Celem edukacji jest dążenie do realizacji potrzeb biologicznych, psychicznych i społecznych człowieka oraz przysposobienie do sprawnego i skutecznego funkcjonowania w życiu indywidualnym i zbiorowym	Cele edukacji zorientowane są na osiąganie abstrakcyjnych wartości tkwiących w jednostce, społeczeństwie, kulturze, państwie, narodzie lub społeczności	Cel edukacji zorientowany jest zarówno na realizację potrzeb, jak i dążenie do osiągania z góry ustalonych wartości	Celem edukacji jest wyzwolenie instynktu twórczego w trakcie dialogu personalnego lub zbudowanie bezpiecznej przystani („wspólnego domu”) w wyniku tzw. przeżycia wspólnotowego
Człowiek tworzy wartości poprzez realizację potrzeb i pokonywanie trudności życiowych oraz stawianie celów na miarę swoich możliwości i oczekiwań	Wartości tworzą człowieka poprzez cele i treści edukacji, które są wobec nich wtórne	Wartości tworzą człowieka i człowiek tworzy wartości; podejmowana jest próba zrównoważenia istniejącej antynomii	Człowiek ma być ustawicznie zwrócony w przyszłość

6. Wewnątrzsterowność i zewnątrzsterownośc, podmiotowość i przedmiotowość w pedagogice odwołującej się do psychologicznych koncepcji człowieka

Założenia pedagogiki ukształtowanej na różnych koncepcjach psychologicznych człowieka - zestawienie porównawcze

Pedagogika ukształtowana na koncepcji:
Behawiorystycznej	Psychoanalitycznej	Humanistycznej	Poznawczej
Człowiek jest istotą reaktywną, sterowaną przez środowisko zewnętrzne	Zachowaniem ucznia kierują wewnętrzne siły zwane popędami. Popędy są z reguły nieuświadomione i często występują miedzy nimi konflikty	Rozwój człowieka ukierunkowany jest przez czynniki wewnętrzne (podstawowe siły rozwojowe tkwią w samy człowieku).	Człowiek jest układem aktywnym przetwarzającym informacje, które pochodzą ze środowiska zewnętrznego i struktur poznawczych zakodowanych w pamięci
Podstawą kierowania rozwojem jest znajomość związków między bodźcami a reakcjami	U podstaw zachowania i wszelkich kreacji rozwoju jednostki znajdują się procesy konfliktowe	Niezakłócony rozwój człowieka zapewnia wrodzona siła zwana przez C.R.Rogersa tendencją do aktualizacji	Podstawowe znaczenie posiada umiejętność przewidywania i antycypowania przyszłości. To umożliwia formułowanie skutecznych programów działania
Aktywność wychowanka jest wynikiem uczenia się pojętego jako warunkowanie	Aktywność wychowanka jest wynikiem dążenia do zapewnienia równowagi między popędami a ograniczeniami środowiska kulturowego	Aktywność wychowanka jest wynikiem zapewnienia warunków do samourzeczywistniania się (samorealizacji). Warunki te to: akceptacja jednostki, brak oceny zewnętrznej, rozumienie empatyczne i psychologiczna wolność	Aktywność wychowanka jest wynikiem celowego i świadomego zachowania się w sytuacji zadaniowej. Kierowane jest ono potrzebami, czyli wewnętrznymi racjami działania (ma ono charakter potrzeboredukcyjny)
Edukacja polega na bezpośrednim (reaktywnym) kierowaniu czynnościami ucznia. Podlega ona prawom uczenia się: efekty powtórzeń (ćwiczeń) i gotowości	Edukacja polega na psychoterapii, czyli rozładowywaniu napięć (konfliktów) między popędami a ograniczeniami (normami) środowiska	Edukacja polega na przejawianiu aktywności twórczej z motywów wewnętrznych przy pozytywnym zaangażowaniu emocjonalnym	Edukacja polega na reaktywnym (adaptacyjnym) i produktywnym (antycypacyjnym) kierowaniu zachowaniem ucznia i stymulowaniu go w sytuacji zadaniowej.
Teoretyczną podstawę edukacji szkolnej stanowi ciąg sytuacji określonych jako tzw. reaktywne zachowanie ucznia Reakcje ucznia są tu funkcją bodźców zewnętrznych i osoby działającej	Szkołę można przyrównać do „kliniki kształcenia”

7. Antynomia wynikająca z charakteru stosunków społecznych w pedagogice opartej na współczesnych teoriach socjologicznych

Założenia pedagogiki oparte na różnych koncepcjach socjologicznych

- zestawienie porównawcze

Pedagogika oparta na koncepcji:
Funkcjonalnej	Konfliktu	Wymiany	Interakcjonistycznej
Analizuje się poszczególne zjawiska społeczne i pedagogiczne pod kątem funkcji, jakie pełnią one w systemie społecznym	Zakłada się konfliktową naturę rzeczywistości społecznej	Ludzie podejmują te działania, które stanowią dla nich wyższą wartość	Zwraca się tu uwagę na zdolność ludzi do tworzenia symboli oraz wzajemnego komunikowania się przy ich pomocy
Funkcjonowanie szkoły i innych instytucji wychowawczych rozpatrywane jest w kategoriach systemu społecznego	Konfliktowi przypada rola integrująca i dezintegrująca	Człowiek w tej koncepcji jest wysoce interesowną, podejmuje takie działania, które są nagradzane	Swoistość cech ludzi jest wynikiem interakcji w społeczeństwie; stwarza ona szansę rozwoju tzw. osobowości otwartej
Obowiązuje tu typ myślenia deterministycznego, stąd rola i miejsce szkoły i edukacji w życiu społeczno-gospodarczym są ściśle określone	Konflikt społeczny jest sytuacją trudną, w której ścierają się ze sobą i współzawodniczą przeciwstawne argumenty	W teorii wymiany człowiek działa na wzajemności i podejmuje takie działania, które przyniosą mu korzyści	W interakcjonizmie jednostka traktowana jest jako dynamiczny „aktor społeczny”
Szkoła i inne instytucje wychowawcze traktowane są jako instytucje adaptacyjne, przystosowujące jednostki do systemu społecznego. Traktowanie szkoły jako elementu systemu społecznego oraz czynnika przystosowującego ucznia do z góry ustalonych ról w życiu społ.-gospod. i reprodukcji ekonomicznej i kulturowej	Szkoła traktowana jest jako miejsce rozładowywania konfliktów społecznych powstałych w wyniku współzawodnictwa i rywalizacji	Szkoła pojmowana jest jako miejsce rozpoznawania i realizacji potrzeb proosobistych i prospołecznych	Szkoła pojmowana jest jako miejsce tworzenia ról społecznych oraz wchodzenia w złożone interakcje

3. EWOLUCJA TOŻSAMOŚCI PEDAGOGIKI

Przekształcanie i rozszerzanie się (w ciągu wieków) przedmiotu pedagogiki

Pedagogika startowała jako refleksja wychowawców powoływanych do bezpośredniego wychowywania dzieci i młodzieży. W następstwie rosnącej roli wychowania w społeczeństwie, komplikowania się i różnicowania organizacji i instytucji wychowujących, a także w konsekwencji zmieniających się zapatrywań na procesy kształtowania się ludzi i nowych rodzajów działań w tym zakresie, pedagogika musiała stwierdzić, że jej przedmiot - wychowanie - niezmiernie się komplikuje.

Pedagogika., która pierwotnie zajmowała się tyko starszymi dziećmi i młodzieżą w wieku szkolnym, rozszerzała swe zainteresowania na wiek przedszkolny, a zwłaszcza na okres wczesnego dzieciństwa, a także młodzieży dorastającej. Nieco później pedagogika zajęła się oświatą i wychowaniem dorosłych, co wydało się tak sprzeczne z sensem etymologicznym terminu „pedagogika”, iż zaproponowano wprowadzenie dla tej dziedziny pedagogiki nazwy odrębnej („andragogika”) wskazującej, iż chodzi o dorosłych, a nie o dzieci. Wkrótce okazało się, że w tej dziedzinie konieczna jest dalsza specjalizacja: obok problemów kształcenia ludzi w wieku produkcyjnym zwrócono uwagę na problemy tzw. trzeciego wieku, a więc ludzi starszych, emerytów, i podjęto troskę o wzbogacenie ich życia w tych nowych, niekiedy trudnych warunkach.

Przedmiot badań pedagogicznych ulega przemiano także w wyniku zmieniających się zapatrywań na proces rozwoju człowieka. Pierwotnie pedagogika zajmowała się tylko bezpośrednim oddziaływaniem wychowawcy na wychowanka, później kierowano uwagę na:

1. wrodzone dyspozycje, uzdolnienia i zamiłowania,

2. spontaniczny rozwój osobowości,

3. procesy samowychowania.

Dzięki temu obok pedagogiki zajmującej się kierowaniem, pedagogiki wymagań i kontroli, pedagogiki dyrektywnej i autorytarnej powstawała pedagogika inspiracji i pomocy w rozwoju, pedagogika „swobodnego wychowania” (tak rozumiane wychowanie miało sięgać do sfery popędów i podświadomości, dokonywać sublimacji instynktów, organizować wpływ wychowawczy nie w bezpośrednim oddziaływaniu wychowawcy na wychowanka, lecz pośrednio dzięki odpowiedniemu organizowaniu środowiska, które działając jako zespół bodźców i inspiracji, miało jak gdyby wyręczać wychowawcę (- podobną, chociaż z innych założeń wywodzącą się propozycją rozszerzenia przedmiotu pedagogiki z obszaru stosunków wychowawca-wychowanek na inne tereny była koncepcja wychowania kolektywnego - przedmiotem działalności miał być kolektyw, a przez organizację i wychowanie kolektywu następował proces wychowania poszczególnych jednostek).

Jeszcze inne przedmioty w dziedzinie badań pedagogicznych powstały dzięki zwróceniu uwagi na te czynniki kształtujące ludzi, które nie miały charakteru działalności celowo zorganizowanej. Było ich wiele; niektóre z nich, jak np. środowiska rodzinne, wypełniały świadomie określone funkcje wychowawcze, chociaż nie tyko dla tych zadań zostały powołane; inne, jak np. środowisko geograficzne czy szersze środowisko społeczne i polityczne, a także i kulturalne, oddziaływały w różnoraki sposób na młode pokolenie, chociaż nie miały wcale wychowujących intencji. Pełny przegląd czynników kształtujących człowieka ukazuje ogromny ich wachlarz, a równocześnie i różnoraką wartość wychowawczą; niekiedy wpływy te mają antywychowawczy charakter. Propozycje, aby pedagogika zajmowała się ogółem tych czynników spotykały się z zastrzeżeniami co do celowości takiego rozszerzania zakresu pedagogiki (sygnalizowano ewentualne niebezpieczeństwa zatracenia swoistości pedagogiki jako nauki o zamierzonym celowym i celowo zorganizowanym wychowaniu, przekształceniu jej w naukę informującą o wpływach determinujących ludzi od ich wczesnego dzieciństwa.

Jednak, gdyby ograniczać przedmiot pedagogiki do wychowania celowo organizowanego, nie można już dziś nie dostrzegać potężnego wpływu, jaki na całe środowisko społeczno-kulturalne wywiera zarówno jego ogólna atmosfera, jak i różnorodne instytucje. Zakłady pracy, prasa i środki masowej informacji, kina, teatry, wojsko, organizacje społeczne i samorządowe stanowią ogromny zespół czynników formujących ludzi w różnym wieku i w różnych sytuacjach. Zwłaszcza w epoce współczesnej, w której rola wykształcenia znacznie wzrasta we wszystkich zawodach i w całym życiu publicznym, problemy wychowania przekraczają ramy szkoły i wczesnego wieku. Z tego punktu widzenia mówi się dziś o społeczeństwie wychowującym, w którym szczególne znaczenie zyskują programy edukacji permanentnej i edukacji równoległej (pierwszy z nich wskazuje, iż kształcenie trwa przez całe życie, drugi, że dokonuje się ono nie tylko w szkole, lecz także w sytuacjach pozaszkolnych, coraz liczniejszych w nowoczesnym społeczeństwie. W ten sposób społeczeństwo wychowujące („ społeczeństwo nieustającego kształcenia”) staje się wielką i ważną dziedziną dla pedagogicznej refleksji.

Wyrazem tego jest powstawanie nowych specjalizacji pedagogiki. Powstaje więc i rozwija się pedagogika pracy, pedagogika wojskowa, pedagogika radia i telewizji, pedagogika pracy kulturalno-oświatowej, pedagogika biblioteczna, pedagogika wczasów i czasu wolnego, pedagogika przemysłowa i rolnicza, pedagogika rodzinna i rówieśnicza, pedagogika wielkich miast itd. Intencją wszystkich tych specjalizacji, niekiedy trudnych do ustalenia, jest ujęcie z wychowawczego punktu widzenia wszystkich sytuacji, w jakich się ludzie w ciągu całego życia znajdują i wszelkich działań, jakie podejmują.

Jeszcze inne rozszerzenie zakresu pedagogiki dokonuje się pod wpływem nowych, zmieniających się zapatrywań na zdrowie i chorobę, na to, co normalne i odbiegające od normy. Obok pedagogiki „normalnej” rozwijała się od dawna pedagogika specjalna, zajmująca się wychowanie dzieci w różnoraki sposób upośledzonych. Współcześnie zadanie to jest jednak znacznie rozszerzone, albowiem chodzi również o liczne przypadki, w których dzieci i młodzież wymagają opieki specjalnej ze względów na trudną sytuację, konflikty wewnętrzne i złą adaptację do środowiska - te problemy podejmuje pedagogika opiekuńcza. Znaczenie tej pedagogiki wzrosło pod wpływem konfliktów zbrojnych (powodujących masowe zjawiska sieroctwa), a także na skutek rosnącej troski o dziecko (co wynika między innymi z działania wielu organizacji i instytucji międzynarodowych). Innym kręgiem spraw interesuje się pedagogika resocjalizacyjna, która kieruje swoją uwagę na konflikty między dziećmi i młodzieżą a środowiskiem, na los tzw. dzieci trudnych i młodzieży moralnie zagrożonej, a także kierowanej do domów poprawczych. Wreszcie pedagogika lecznicza, zajmująca się nie tylko wychowaniem dzieci przewlekle chorych, ale - zwłaszcza ostatnio - dzieci i młodzieży przeżywającej różnorakie trudności wewnętrzne (aktualnie, kiedy bardzo zaciera się granica między zdrowiem psychicznym a chorobą psychiczną i wzrasta liczba osób z zaburzeniami na tle nerwowym, psychicznym, osób agresywnych, sfrustrowanych, z kompleksami, powstaje atmosfera utrudniająca normalny i harmonijny rozwój dzieci i młodzieży (szczególnie osób wrażliwych, uzdolnionych, utalentowanych).

Wszystkie te przemiany i rozszerzenia przedmiotu pedagogiki zamykały się w granicach wychowawczych stosunków między wychowawcą i wychowankiem lub między wychowawczą działalnością organizacji i instytucji a tymi, których działalność ta obejmowała. Ale w czasach nowszych ogromny rozwój szkolnictwa i jego demokratyzacja stały się źródłem rosnącego znaczenia polityki oświatowej i planowania oświatowego. W tych warunkach pedagogika zajmująca się jedynie bezpośrednim wychowawczy działaniem na poszczególne jednostki nie mogła wystarczać; potrzebną okazała się pedagogika, której przedmiotem byłyby systemy oświatowe, zwłaszcza szkolne, ich planowanie i sterowanie nimi. Rządy wielu państw liczne organizacje międzynarodowe powoływały ekspertów dla zaprojektowania reform oświatowych i ustalenia kierunku polityki oświatowej. W tych warunkach rodziła się pedagogika zajmująca się wielkimi systemami oświatowymi, ich strukturą i funkcjonowaniem, ich planowaniem. Optymalizacja, o którą tu chodziło, nie była już optymalizacja bezpośrednich działań wychowawcy, lecz była optymalizacją funkcjonowania ustroju szkolnego i jego instytucji.

Rozwój tych badań stał się punktem wyjścia dla powstania w początkach XIX wieku pedagogiki porównawczej, której głównym zadaniem było porównywanie ustrojów szkolnych w różnych krajach z punktu widzenia ich funkcji społecznych (poszukiwano wniosków i rozwiązań dla polityki oświatowej).

---