Bank - definicja, funkcje, rodzaje

Definicja banku

Tradycyjne definicje banku odnoszą się do powszechnie postrzeganej jego działalności w zakresie pozyskiwania depozytów i finansowania za ich pomocą udzielanych kredytów.

W praktyce, zróżnicowany i dynamicznie zmieniający się charakter współczesnego otoczenia ekonomicznego, sprawia, że jednoznaczne i zarazem kompletne zdefiniowanie istoty banku jest zadaniem bardzo trudnym.

W 1922 roku, Feliks Wiliński pisał: „Słowem bank określamy przedsiębiorstwo, zajmujące się interesami pieniężnymi, kredytowymi lub pokrewnymi tym ostatnim. Przeważnie są to duże zakłady, posiadające znaczne kapitały własne, o strukturze prawnej spółki akcyjnej”

Definicja banku zawarta w pierwszym prawie bankowym Trzeciej Rzeczpospolitej z 1989 roku brzmiała:

„Banki są samodzielnymi i samofinansującymi się jednostkami organizacyjnymi, posiadającymi osobowość prawną, działającymi na podstawie ustawy i statutów. (...) Do podstawowej działalności banków należy gromadzenie środków pieniężnych, udzielanie kredytów i pożyczek pieniężnych oraz przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych”

Funkcje banku w gospodarce (klasyfikacja I)

• pośrednika - Przekształcanie oszczędności otrzymywanych przede wszystkim z gospodarstw domowych w kredyt (pożyczki) udzielany przedsiębiorstwom i innym podmiotom w celu dokonywania inwestycji w nowe budynki, wyposażenie i inne dobra kapitałowe.

• Płatnika - Realizowanie płatności za dobra i usługi w imieniu klientów (przez emitowanie czeków, telegraficzne przekazywanie funduszy oraz wypłacania banknotów i monet).

• Gwaranta - Zobowiązanie się do pokrycia zadłużenia klientów gdy są niezdolni do zapłaty (np. przez wystawianie akredytyw).

• Agenta - Działanie w imieniu klientów w celu zarządzania i ochrony ich własności lub emitowanie i wykupywanie ich papierów wartościowych (zwykle pełniona przez wydział powierniczy banku),

• Polityczna - Służenie w charakterze realizatora polityki rządu w jego dążeniu do regulowania wzrostu gospodarczego

Funkcje banku w gospodarce (klasyfikacja II)

• Koncentracji kapitałów

• Transformacji pieniądza

• Realizacji rozliczeń finansowych

Funkcje banku w gospodarce (klasyfikacja III)

• Udział w kreacji pieniądza

• Udział w społecznym podziale pracy

• Dokonywanie alokacji i transformacji środków

• transformacja informacji

• transformacja ilości i wielkości strumieni pieniężnych

• transformacja terminu

• transformacja ryzyka

Z prawnego punktu widzenia stosowane są najczęściej dwa typy definicji:

1. bank jako jedyna instytucja uprawniona do wykonywania ściśle określonych czynności

2. instytucja stająca się bankiem z racji tego, że realizuje określone czynności

Definicja typu I

W warunkach polskich definicja banku zawarta w prawie bankowym oparta jest na koncepcji pierwszej.

Art. 2

Bank jest osobą prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym.

Art. 3

Wyrazy "bank" lub "kasa" mogą być używane w nazwie oraz dla określenia działalności lub reklamy wyłącznie banku w rozumieniu art. 2, z tym że:

1. nie dotyczy to jednostek organizacyjnych używających wyrazów "bank" lub "kasa", z których działalności jednoznacznie wynika, że jednostki te nie wykonują czynności bankowych,

2. wyraz "kasa" może być także używany w nazwie oraz do określenia działalności lub reklamy jednostki organizacyjnej, która na podstawie odrębnej ustawy gromadzi oszczędności oraz udziela pożyczek pieniężnych osobom fizycznym zrzeszonym w tej jednostce.

Art. 5.

1. Czynnościami bankowymi są: (sensu stricto)

1) przyjmowanie wkładów pieniężnych płatnych na żądanie lub z nadejściem oznaczonego terminu oraz prowadzenie rachunków tych wkładów,

2) prowadzenie innych rachunków bankowych,

3) udzielanie kredytów,

4) udzielanie i potwierdzanie gwarancji bankowych oraz otwieranie akredytyw,

5) emitowanie bankowych papierów wartościowych,

6) przeprowadzanie bankowych rozliczeń pieniężnych,

6a) wydawanie, rozliczanie i umarzanie pieniądza elektronicznego,

7) wykonywanie innych czynności przewidzianych wyłącznie dla banku w odrębnych ustawach.

2. Czynnościami bankowymi są również następujące czynności, o ile są one wykonywane przez banki: (sensu largo)

1) udzielanie pożyczek pieniężnych oraz pożyczek i kredytów konsumenckich w rozumieniu przepisów odrębnej ustawy,

2) operacje czekowe i wekslowe oraz operacje, których przedmiotem są warranty,

3) wydawanie kart płatniczych oraz wykonywanie operacji przy ich użyciu,

4) terminowe operacje finansowe,

5) nabywanie i zbywanie wierzytelności pieniężnych,

6) przechowywanie przedmiotów i papierów wartościowych oraz udostępnianie skrytek sejfowych,

7) wykonywanie czynności obrotu dewizowego,

8) udzielanie i potwierdzanie poręczeń,

9) wykonywanie czynności zleconych, związanych z emisją papierów wartościowych.

3. Wydawanie, rozliczanie i umarzanie pieniądza elektronicznego oraz dokonywanie płatności z jego użyciem określają odrębne przepisy.

4. Działalność gospodarcza, której przedmiotem są czynności, o których mowa w ust. 1, może być wykonywana wyłącznie przez banki, z zastrzeżeniem ust. 5.

5. Jednostki organizacyjne inne niż banki mogą wykonywać czynności, o których mowa w ust. 1, jeżeli przepisy odrębnych ustaw uprawniają je do tego.

Art. 6.

Poza wykonywaniem czynności bankowych, o których mowa w art. 5 ust. 1 i 2, banki mogą:

1) obejmować lub nabywać akcje i prawa z akcji, udziały innej osoby prawnej i jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych,

2) zaciągać zobowiązania związane z emisją papierów wartościowych,

3) dokonywać obrotu papierami wartościowymi,

4) dokonywać, na warunkach uzgodnionych z dłużnikiem, zamiany wierzytelności na składniki majątku dłużnika, z tym że bank jest obowiązany do ich sprzedaży w okresie nie dłuższym niż 3 lata od daty nabycia,

5) nabywać i zbywać nieruchomości,

6) świadczyć usługi konsultacyjno-doradcze w sprawach finansowych,
6a) świadczyć usługi certyfikacyjne w rozumieniu przepisów o podpisie elektronicznym, z wyłączeniem wydawania certyfikatów kwalifikowanych wykorzystywanych przez banki w czynnościach, których są stronami,

7) świadczyć inne usługi finansowe,

8) wykonywać inne czynności, jeżeli przepisy odrębnych ustaw uprawniają je do tego.

Definicja typu II

Podejście alternatywne zastosowano w regulacjach Unii Europejskiej. Punktem wyjścia jest tu zestawienie rodzajów działalności zestawione w załączniku nr I dyrektywy 2000/12/WE odnoszącej się do podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe. Są to:

1. Przyjmowanie od ludności depozytów i innych środków podlegających zwrotowi

2. Udzielanie kredytów (W tym między innymi: kredyt konsumencki, kredyt hipoteczny, faktoring z regresem lub bez, finansowanie transakcji handlowych)

3. Leasing finansowy

4. Usługi transferu środków pieniężnych

5. Emisja i administrowanie środkami płatności (np. kartami kredytowymi, czekami podróżnymi, czekami bankierskimi)

6. Gwarancje i zobowiązania

7. Obrót na własny rachunek lub na rachunek klienta:

• instrumentami rynku pieniężnego (czekami, wekslami, certyfikatami depozytowymi itp.);

• dewizami;

• opcjami i terminowymi umowami na instrumenty finansowe typu „futures”;

• instrumentami stopy procentowej i wymiany walutowej;

• zbywalnymi papierami wartościowymi

8. Uczestniczenie w emisji papierów wartościowych i świadczenie usług związanych z taką emisją

9. Doradztwo dla przedsiębiorstw gospodarczych w zakresie struktury kapitałowej, strategii przemysłowej i kwestii z nimi związanych, jak również doradztwo i usługi dotyczące łączenia się oraz nabywania przedsiębiorstw gospodarczych

10. Pośrednictwo na rynku pieniężnym

11. Zarządzanie portfelem i doradztwo inwestycyjne

12. Przechowywanie i administrowanie papierami wartościowymi

13. Usługi w zakresie opiniowania kredytobiorców

14. Przechowywanie w sejfach

Zgodnie z art.1 Dyrektywy termin „instytucja kredytowa” oznacza przedsiębiorstwo, którego działalność polega na przyjmowaniu od ludności depozytów lub innych środków podlegających zwrotowi oraz na udzielaniu kredytów na własny rachunek.

Jednocześnie mianem „instytucji finansowej” określa się przedsiębiorstwo inne niż instytucja kredytowa, którego podstawową działalnością jest nabywanie pakietów akcji lub wykonywanie jednego lub więcej spośród rodzajów działalności wymienionych w pkt 2-12 załącznika.

Dyrektywa nie traktuje więc określenia „bank” jako wyznacznika formuły prowadzenia działalności gospodarczej stosując w jego miejsce określenie „instytucja kredytowa”. Instytucja finansowa jest instytucją kredytową, gdy w ramach uzyskanego zezwolenia może wykonywać pierwszą z wymienionych form działalności: „Przyjmowanie od ludności depozytów i innych środków podlegających zwrotowi”.

Ostatecznie stwierdzić można, że według zaproponowanej koncepcji, rozróżnienie instytucji kredytowych, przedsiębiorstw inwestycyjnych i innych instytucji finansowych dokonuje się wyłącznie na podstawie specyfiki doboru spośród powyższej listy realizowanych czynności.

Funkcje banku (instytucji kredytowej) w gospodarce

W przeszłości banki pełniły przede wszystkim rolę pośredników finansowych - dziś pełnią wiele różnorodnych i unikalnych funkcji gospodarczych. Ich klasyfikacja jest uzależniona od zastosowanego podejścia. Rosnąca konkurencja na rynku finansowym powoduje, że banki rozszerzają zakres usług świadczonych na rzecz podmiotów gospodarczych i ludności, np. wymiana walut, udostępnianie skrytek bankowych, oferowanie usług powiernictwa, usługi maklerskie w zakresie obrotu papierami wartościowymi, inne usługi bankowości inwestycyjnej.

Konkurując w zakresie powyższych usług z innymi instytucjami finansowymi banki instytucjonalnie nadal dysponują tradycyjnym kredytem zaufania jak również największym doświadczeniem.

Funkcje banku w gospodarce (klasyfikacja I)

funkcje banku	opis
pośrednika	Przekształcanie oszczędności otrzymywanych przede wszystkim z gospodarstw domowych w kredyt (pożyczki) udzielany przedsiębiorstwom i innym podmiotom w celu dokonywania inwestycji w nowe budynki, wyposażenie i inne dobra kapitałowe.
płatnika	Realizowanie płatności za dobra i usługi w imieniu klientów (przez emitowanie czeków, telegraficzne przekazywanie funduszy oraz wypłacania banknotów i monet).
gwaranta	Zobowiązanie się do pokrycia zadłużenia klientów gdy są niezdolni do zapłaty (np. przez wystawianie akredytyw).
agenta	Działanie w imieniu klientów w celu zarządzania i ochrony ich własności lub emitowanie i wykupywanie ich papierów wartościowych (zwykle pełniona przez wydział powierniczy banku),
polityczna	Służenie w charakterze realizatora polityki rządu w jego dążeniu do regulowania wzrostu gospodarczego

Funkcje banku w gospodarce (klasyfikacja II)

koncentracji kapitałów

transformacji pieniądza

realizacji rozliczeń finansowych

Funkcje banku w gospodarce (klasyfikacja III)

udział w kreacji pieniądza

udział w społecznym podziale pracy

dokonywanie alokacji i transformacji środków transformacja informacji transformacja ilości i wielkości strumieni pieniężnych transformacja terminu transformacja ryzyka

Funkcje banku w ramach systemu finansowego

FUNKCJE MONETARNE	Funkcja kreacja pieniądza Dokonuje się w ramach dualistycznego procesu zakładającego kreację pieniądza centralnego jako ostatecznego środka zapłaty przez banki emisyjne i kreację pieniądza wkładowego spełniającego funkcję płatniczą i kredytową przez banki kredytowe Funkcja usprawniania przepływu pieniądza w gospodarce. Realizacja tej funkcji dokonuje się przede wszystkim poprzez bankowy system rozliczeń pieniężnych, system rozrachunków międzybankowych organizowanie infrastruktury wspomagającej. W zależności od zróżnicowania swej oferty i stopnia innowacyjności banki mogą przejmować od innych podmiotów gospodarczych szereg funkcji typowo przez nie realizowanych (inicjowanych), takich jak: realizacja zleceń stałych współudział w zarządzaniu płynnością (faktoring, forfiting) księgowość płacowa
FUNKCJE KAPITAŁOWE	Funkcja koncentracji kapitału Banki gromadzą kapitał pochodzący z oszczędności deponentów oraz pozyskują kapitał na rynkach finansowych Funkcja alokacji kapitału Banki alokują kapitał (poprzez działalność kredytową i inwestycyjną) w obszary gospodarcze umożliwiające ich najbardziej efektywne (a tym samym dochodowe dla banku) wykorzystanie Funkcja transformacji strumieni finansowych Realizując proces alokacji kapitału banki zmieniają charakterystykę strumieni finansowych dokonując ich transformacji w obszarze: wolumenu i wielkości (np. banki przyjmują dużą ilość małych depozytów, finansując nimi jeden duży kredyt inwestycyjny) terminu przestrzeni (np. lokata założona w jednej miejscowości może być podstawą do udzielenia kredytu w innym miejscu. Skala takiej transformacji może być lokalna, narodowa, międzynarodowa lub globalna) ryzyka (np. przejmują na siebie ryzyko niewypłacalności swojego klienta wobec jego partnera handlowego)
FUNKCJE KONTROLNE	Funkcja transformacja informacji Podejmując działania w ramach funkcji monetarnych i kapitałowych banki występujące w charakterze pośredników udostępniają wszelkiego rodzaju informacje umożliwiające ich klientom podejmowanie racjonalnych decyzji finansowych. Informacje te powinny umożliwiać zarówno ocenę rynku jak również indywidualnego przedsiębiorstwa bankowego. Funkcja transformacji informacji pozwala tym samym na likwidację konieczności indywidualnego sprawdzania wiarygodności partnera lub rynku finansowego. Banki oceniają sytuację finansową kredytobiorców, jak również udzielają informacji dotyczących możliwości inwestowania na rynku. Funkcja dyscyplinująca Wiąże się głównie realizowaniem przez banki funkcji kapitałowych. Użyczający swe oszczędności powinien mieć możliwość monitorowania inwestycji dokonywanych w jego imieniu przez bank (obserwacja notowań kursów akcji banku, ratingi wystawiane dla banku przez niezależne instytucje itd.) a w konsekwencji rynkowego bądź formalnego dyscyplinowania podmiotów zarządzających ich majątkiem. Również klient banku powinien być dyscyplinowany do podejmowania racjonalnych decyzji inwestycyjnych. W praktyce funkcja ta w bardzo ograniczonym stopniu odnosi się do banków funkcjonujących w europejskim modelu systemu finansowego opartego w większym stopniu na zindywidualizowanych transakcjach aniżeli na rynkach finansowych z natury sprzyjających przejrzystości informacyjnej. Funkcja polityczna Banki, w sposób niepożądany, mogą być narzędziem rządu w jego działaniach gospodarczych. Odbywa się to najczęściej w dwóch obszarach: w ramach funkcji monetarnych - wpływ rządu na wielkość emisji pieniądza w ramach funkcji kapitałowych - wpływ rządu na kierunek i rozmiar alokacji strumieni finansowych w gospodarce.

Kryteria klasyfikacji banków w gospodarce.

Forma prawna działalności banków:

• banki państwowe,

• banki spółdzielcze,

• banki w formie spółki akcyjnej,

Lokalizacja właścicieli kapitału:

• banki krajowe, np. PKO BP S.A.,

• banki zagraniczne, np. Deutsche Bank,

• banki z udziałem kapitału zagranicznego, np. ING BSK S.A.

Zasięg terytorialny:

• banki o zasięgu światowym, np. Deutsche Bank

• banki o zasięgu międzynarodowym, np. Banąue Nationale de Paris

• banki o zasięgu ogólnokrajowym, np. PKO BP S.A.,

• banki o zasięgu regionalnym, np. Górnośląski Bank Gospodarczy S.A.,

• banki lokalne, np. Bank Spółdzielczy w Kościanie.

Ilość oddziałów:

• banki jednooddziałowe, np. Bank Gospodarstwa Krajowego

• banki wielooddziałowe, np. Bank Przemysłowo-Handlowy

• banki nie posiadające oddziałów, np. Intelligo, GE Bank S.A.

Rodzaj obsługiwanych klientów i rodzaj wykonywanych operacji:

• banki detaliczne (obsługują osoby fizyczne), np. PKO BP S.A.,

• banki hurtowe (obsługują większe jednostki gospodarcze), np. Bank Rozwoju Eksportu, Bank Handlowy.

Zakres i charakter oferowanych usług:

• banki specjalistyczne, np:

• komunalne

• rozwojowe

• hipoteczne

• oszczędnościowe

• depozytowo kredytowe

• inwestycyjne

• banki uniwersalne

Specjalizacja banków może przybierać różne formy.

Wyróżnia się trzy rodzaje specjalizacji:

• funkcjonalną - skupienie na świadczeniu wybranych rodzajów czynności
  (banki i kasy oszczędnościowe, banki inwestycyjne),

• branżową - świadczenie usług dla określonych branż gospodarki (banki rolne,
  banki handlu zagranicznego, banki rozwoju eksportu),

• terytorialną - ograniczenie działalności do oznaczonego terytorium kraju
  (banki regionalne, komunalne).

Pod mianem „bank uniwersalny" rozumie się bank uprawniony do wykonywania wszystkich czynności bankowych, bez rygorystycznie określonych ograniczeń funkcjonalnych, branżowych i terytorialnych w tym również podejmujący samodzielnie i równoprawnie z innymi podmiotami aktywność na rynku kapitałowym.

Bankowość uniwersalna nie ogranicza zakresu działania, rodzaju produktów bankowych, zasięgu terytorialnego na rynki krajowym oraz profilu klientów. „Uniwersalność banku pozwala różnicować ryzyko utraty kapitałów i dochodów przez unikanie nadmiernej koncentracji produktowej, branżowej czy terytorialnej".

Polskie prawo bankowe dopuszcza funkcjonowanie banków uniwersalnych. Ewentualna specjalizacja banku jest wyłącznie konsekwencją realizowanego w ramach zezwolenia zestawu czynności bankowych. Do 1997r. nie funkcjonowały żadne szczególne przepisy dotyczące działalności banków specjalnych. Dopiero regulacje z 1997 roku dopuściły działalność na polskim rynku finansowym dwa rodzaje banków specjalistycznych (banki hipoteczne, kasy oszczędnościowo - budowlane)

Zasady funkcjonowania współczesnego banku

Zyskowna a zarazem bezpieczna działalność banku wymaga odpowiedniego zarządzania tą jednostką. Głównym filarem właściwego funkcjonowania banku jest przestrzeganie i realizacja podstawowych zasad:

Zasada samodzielności oznacza, że bank jest jednostką samodzielną, działającą w obrocie gospodarczym. Podejmuje on decyzje odnośnie własnej gospodarki niezależnie od organów państwa kierując się jedynie rozporządzeniami prezesa NBP, przepisami prawa bankowego i własnego statutu.

Zasada samofinansowania. Działając samodzielnie bank jest zmuszony do finansowania swoich wydatków, czyli część osiągniętych przychodów (odsetki, prowizje od kredytów) przeznacza na regulowanie bieżących zobowiązań.

Zasada komercjalizmu oznacza, że banki działają odpłatnie i dążą do osiągnięcia maksymalnego zysku przy optymalnym ryzyku. Zysk ten musi być na takim poziomie, aby bank był w stanie pokrywać koszty swojej działalności. Podstawą działalności bankowej jest gromadzenie środków pieniężnych od klientów w postaci depozytów, ponieważ są one dla banku filarem działalności kredytowej. Wskazanie klientom atrakcyjnych ofert i przekonanie ich do działalności bankowej decyduje zatem o ilości pozyskanych klientów.

Zasada konkurencyjności - celem banku będzie przedstawienie potencjalnym klientom oferty porównywalnej z innymi bankami.

Zasada uniwersalizmu oznacza, że banki mają prawo do wykonywania wszystkich czynności bankowych, a to jakie czynności wykonują będzie zależeć od możliwości organizacyjnych i technicznych. „Uniwersalność banku różnicować ryzyko utraty kapitałów i dochodów przez unikanie nadmiernej koncentracji produktowej, branżowej czy terytorialnej.”

F.Wiliński, Bank i jego organizacja, Lwów-Waeszawa, Księżnica Polska Tow. Nauczycieli Szkół Wyższych, 1922 r., s.5

Ustawa z dnia 31 stycznia 1989 r. Prawo Bankowe ... Art.2 i Art.4

por. W.Jaworski, w Bankowość - podręcznik akademicki, pod redakcją W.L.Jaworskiego i Z.Zawadzkiej, s.18

DYREKTYWA 2000/12/WE PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY, z dnia 20 marca 2000 r. odnosząca się do podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe

P. S. Rose: Zarządzanie bankiem komercyjnym. Wytwarzanie i sprzedaż usług finansowych. T. 1. ZBP, Warszawa 1997, s. 9.

Z. Dobosiewicz: Podstawy bankowości. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 32

W.Jaworski, w Bankowość - podręcznik akademicki, pod redakcją W.L.Jaworskiego i Z.Zawadzkiej, s.20

por. M. Rajczyk: Podstawy bankowości komercyjnej. Organizacja i zarządzanie bańka komercyjnego. T.1.
Fundacja Banku Śląskiego, Bielsko Biała 1997, s. 59.,

por. M. Golec, B. Janik, H. Nowohońska: Wstęp do bankowości. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań 1998, s.

Prawo Bankowe, Art.12

W.Wąsowski: Zarys ekonomiki banku komercyjnego, Korporacja Romaniszyn, Piła 1999, S.13

W. Wąsowski: Ekonomika i Finanse Banku Komercyjnego w zarysie, Biblioteka Menedżera i Bankowca, Warszawa 2002, s. 13

1

---