Prawo rodzinne a przestępstwo znęcania się
Rodzina, jej definicja i miejsce w społeczeństwie
Od dawna starano się zdefiniować pojęcie „rodzina”. W literaturze wielokrotnie pojawiają się określenia dotyczące tej grupy społeczeństwa. Każda książka określa ten termin w inny, ale poprawny i właściwy sposób.
Tadeusz Smyczyński w „Prawie rodzinnym i opiekuńczym” poświęca sporo uwagi rodzinie. Definiuje ją jako najstarszą grupę społeczną, która występuje we wszystkich etapach rozwoju społeczeństwa. Jej szczególna rola polega na tym, że rodzina jest niezastąpionym i naturalnym środowiskiem narodzin i rozwoju człowieka. To właśnie w rodzinie, zarówno dzieci, młodzież, jak i osoby dorosłe zaspokajają swoje podstawowe potrzeby. Charakter rodziny wynika z tego, że jest ona jedyną grupą społeczną, która rozwija się przede wszystkim przez rodzenie się dzieci. Jest to zjawisko nieprzemijające, ale podlega z pewnością ewolucji.
Tomasz Smyczyński pisze: „ Samo pojęcie rodziny niełatwo jest jednoznacznie wyjaśnić. Może bowiem ono dotyczyć tylko rodziców i ich dzieci, jak i szerszego kręgu osób połączonych pochodzeniem od wspólnego przodka (węzłami krwi), albo związanych wspólnością bytu „pod jednym dachem”.
W socjologii formułowano więc stosowne terminy:
rodzina mała, nuklearna (skupiająca rodziców i ich dzieci)
rodzina wielka (obejmująca szerszy krąg krewnych)
Fundamentem rodziny w ujęciu zarówno socjologicznym, jak i prawnym jest para, składająca się z mężczyzny i kobiety, a nie para płciowo jednorodna.”
Należy wspomnieć, że w nowoczesnym społeczeństwie dominuje rodzina mała.
W polskich przepisach nie sformułowano jeszcze definicji rodziny. Według prawa, można używać tego pojęcia wtedy, gdy został zawarty związek małżeński, jednak nie oznacza to, że istnieje nierówna sytuacja dzieci ze związku pozamałżeńskiego.
W książce Tomasza Smyczyńskiego możemy przeczytać: „Aprobata dla rodziny małżeńskiej nie wynika z nadmiernego formalizmu ani z konserwatyzmu ustawodawcy. Chodzi przecież nie o małżeństwo wyznaniowe, lecz o małżeństwo- instytucję prawa świeckiego, ukształtowaną według założeń aksjologicznych. Małżeństwo i rodzina są bowiem elementami ładu społecznego i porządku prawnego w państwie (…) Rodzina jako grupa społeczna, w której realizuje się współżycie pary ludzkiej i jej potomstwa, jest zjawiskiem socjologicznym, jak i prawnym. Rodzina powstaje więc zarówno wtedy, gdy mężczyzna i kobieta podejmują wspólne pożycie bez dopełnienia jakichś formalnych przesłanek, jak i w razie podjęcia tego współżycia przez zawarcie małżeństwa.”
W omawianym podręczniku prawa znajdziemy również informacje o miejscu rodziny w społeczeństwie, które jest niewątpliwie bardzo ważne. Możemy też przeczytać o pięciu zasadach:
zasadzie szczególnej ochrony rodziny
zasadzie dobra dziecka
zasadzie trwałości małżeństwa
zasadzie równouprawnienia małżonków
zasadzie świeckości prawa rodzinnego.
Występowanie tych kanonów świadczy o tym, że znaczenie rodziny w społeczeństwie jest ogromne. O tej instytucji mówi również konstytucja i inne dokumenty (między innymi Prawo rodzinne).
W podobny sposób pojęcie „rodzina” wyjaśnia M. Ziemska. W swojej książce pisze: „Rodzina jest to podstawowa grupa społeczna złożona z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim(…)Rodzina pozostaje w funkcjonalnym związku ze społeczeństwem globalnym, przyczyniając się do jego przetrwania i dlatego struktura rodziny musi odpowiadać wymogom społeczeństwa (…) Rodzina to najmniejsza grupa społeczna, w której zachodzą interakcje miedzy jej członkami i która ma wspólne cele. Winna zabezpieczać potrzeby materialne, psychiczne i społeczne jej członków. Stanowi intymne środowisko, które powinno być przyjazne dla ludzi, w szczególności dla tych najmniejszych”
W książce „Rodzina i dziecko” mowa jest również o miejscu tej grupy w społeczeństwie. M. Ziemska twierdzi, że: „Znaczenie rodziny było dostrzegane już w starożytności. Przypisywano jej najwyższą rolę w życiu społecznym i uważano rodzinę za podstawową komórkę życia i główną instytucję wychowawczą, a w szczególności za najważniejszą, podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo. Społeczeństwo globalne wpływa na rodzinę, modyfikując jej strukturę, a modyfikowana rodzina wywiera wpływ na społeczeństwo. Funkcjonalne podejście traktuje rodzinę jako instytucję społeczną zaspokajającą potrzeby swoich członków, zgodnie z normatywnymi oczekiwaniami.”
Powszechnie wyróżnia się następujące typy rodzin:
patriarchalne, matriarchalne
rozbite, zrekonstruowane, zastępcze, adopcyjne, zdemoralizowane
rodzina rozszerzona, trzypokoleniowa
rodzina mała, dwupokoleniowa
W przemianach rodzin można wyróżnić 4 procesy:
autokratyzacja członków rodziny
zmiana pozycji członków rodziny
materialne spójności i dezintegracja rodziny
patologizacja społeczna odbijająca się w życiu rodzinnym.
Kolejnym przykładem poruszenia motywu „rodziny” jest książka „Dziecko-ofiara przemocy”. W niej rodzina zdefiniowana jest jako podstawowa komórka organizmu społecznego. Od jakości tej grupy zależy osobisty los jednostki. W rodzinie człowiek przeżywa najważniejszy okres, w którym kształtuje się osobowość, styl życia, system wartości i ogólnie pogląd na świat. Inne środowiska (szkoła, zakład pracy, jakieś organizacje) są już wtórne. I. Jundziłł uważa, że dobrej rodziny nie może zastąpić żadna instytucja. Jej prawidłowe funkcjonowanie jest możliwe tylko wtedy, gdy rodzina jest „zdrowa”, czyli jej członkowie żyją w środowisku „zacisznego domu”. Taki zaciszny dom to sytuacja, gdy nie występuje lęk dziecka przed rozpadem rodziny, nie ma tam egoizmu współmałżonków, nie ma konfliktów, kłótni. Taka wzorowa atmosfera w rodzinie buduje dla dziecka w nim dorastającego „bezpieczny dom”, w którym człowiek jest akceptowany i znajduje oparcie, zrozumienie. Te wartości są równie ważne jak chleb, jak codzienne wyżywienie, jak dostatek. Rodzina powinna składać się z matki, ojca i kilkorga dzieci, ale jest to tylko model.
Podsumowując, książka „Prawo rodzinne i opiekuńcze” definiuje rodzinę jako najstarszą grupę społeczną. Jej przetrwanie jest możliwe dzięki rodzeniu się dzieci. Rodzina zajmuje bardzo ważne miejsce w społeczeństwie i jest pod ochroną prawa.
M. Ziemska twierdzi, że rodzina jest związana ze społeczeństwem. Stanowi ona intymne środowisko, które powinno być przyjazne dla ludzi, w szczególności dla dzieci.
I. Jundziłł definiuje rodzinę pod kątem duchowym. To właśnie w tej grupie społecznej dorastają dzieci, którym rodzice przekazują pewne wzorce zachowań. W rodzinie musi panować więc przyjazna atmosfera. Bardzo często zdarza się jednak, że dom jest miejscem wiecznych sporów, nieporozumień i konfliktów, co z pewnością nie sprzyja prawidłowemu przebiegowi socjalizacji pierwotnej. Tak często mówi się o przemocy, patologii, rozwodach. Dzieci żyją w ciągłym stresie przed utratą któregoś z rodziców. I. Jundziłł uważa, że rodzina powinna być jak najlepszym środowiskiem dla życia i rozwoju dziecka.
Funkcje rodziny i prawidłowe spełnianie ról
W książce Tadeusza Smyczyńskiego możemy przeczytać: „Stosownie do różnorodnych potrzeb człowieka, rodzina spełnia rozliczne funkcje (…) Najbardziej niezależne od rozwoju społeczno-gospodarczego są naturalne i od zarania ludzkości istniejące potrzeby związane z życiem uczuciowym człowieka i z jego popędem seksualnym. One skłaniają mężczyznę i kobietę do podjęcia stałego współżycia; jego następstwem jest najczęściej urodzenie dziecka. Rodzice spełniają względem niego, ale i względem siebie samych ważną funkcję w sferze zaspokajania potrzeb emocjonalnych. Stosownie do wymienionych potrzeb rodzina pełni funkcję emocjonalno-ekspresywną, funkcję seksualną i funkcję prokreacyjną.”
Rodzina spełnia też funkcje gospodarczą. To zaspokajanie potrzeb materialnych. Chodzi o dostarczenie członkom rodziny środków niezbędnych do życia. Realizacja tej funkcji zmienia się wraz z biegiem czasu.
Funkcja wychowawczo-socjalna zależy w dużej mierze od sposobu wykonywania funkcji gospodarczej. Funkcja wychowawczo-socjalna polega na przygotowaniu młodego pokolenia do samodzielnego życia w społeczeństwie, przekazania wzorców, systemu wartości.
Funkcja opiekuńcza polega na zapewnieniu pieczy nad niesamodzielnymi członkami rodziny. Często tę funkcje przejmują przedszkola, żłobki. Rodzina nie jest w stanie w wielu sytuacjach zapewnić stałej i wystarczającej pieczy na przykład nad dzieckiem niepełnosprawnym.
M. Ziemska określa następujące funkcje rodziny:
f.prokreacyjna - rodzina jako grupa społeczna powiększa się dzięki funkcjom biologicznym, dostarcza nie tylko członków dla swojej (własnej) grupy, lecz dla całego społeczeństwa, równocześnie są zaspokajane potrzeby seksualne męża i żony,
f.produkcyjna - dostarcza społeczeństwu pracowników i przyczynia się do zwiększania twórczych i wytwórczych sił, wobec możliwości zarobkowania z reguły poza domem członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby ekonomiczne - tj. potrzeby posiadania niezbędnych środków utrzymania,
f.usługowo-opiekuńcza - zapewnia wszystkim codzienne usługi (wyżywienie, czystość mieszkania, odzież, itp.), oraz opiekę tym członkom, którzy nie są samodzielni w pełni z powodu wieku lub choroby, kalectwa bądź innych przyczyn; rodzina zaspokaja zarówno potrzeby bytowe oraz opiekuńcze członków, potrzeby troszczenia się o innych i doznawania opieki,
f.socjalizacyjna - stosowana jest w stosunku do dzieci, które dzięki życiu w rodzinie wzrastają w społeczeństwo, ale i współmałżonków, gdyż proces dostosowania się ich w małżeństwie jest procesem socjalizacyjnym. Podobnie potrzeby rodzicielskie wychowania dzieci, a także przekazywania im własnego języka, podstawowych wzorów zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie, obyczajów, wprowadza w świat wartości moralnych i w świat kultury kontrolując zachowania swych członków,
f.psychohigieniczna - dzięki stabilizacji, możliwości wymiany emocjonalnej i stworzenia warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej; częściej nazywa się tę funkcję funkcją wymiany emocjonalnej lub funkcją ekspresji uczuć, bądź też rozładowania napięć emocjonalnych czy też funkcją zapewniającą członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa. Rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego w społeczeństwie. Dzięki niej w rodzinie zaspokajane są potrzeby emocjonalne: miłości i przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.
Ziemska pisze również o postawach rodziców i cechach, które są niezbędne do prawidłowego spełniania roli opiekuna.
Wyróżnia ona cztery podstawowe typy rodziców:
1. Rodzice dominujący - mają najmniejszą skłonność czy zdolność okazywania pełnego miłości i wsparcia, a największą do ustalania bardzo sztywnych zasad i ograniczeń.
2. Rodzice zaniedbujący - zasadniczo ani nie okazują miłości i pomocy dzieciom, ani też nie ustalają jasnych ograniczeń i zasad.
3. Rodzice pozwalający na wszystko - maja ogromne zdolności do okazywania miłości, ciepła, wsparcia i pochwały, a jednocześnie brak im zdolności ustalania jasnych granic i zasad.
4. Rodzice kochający i stanowczy - jasno określają granice i jednocześnie bardzo starają się o to, aby w każdej sytuacji okazywać dzieciom ciepło i miłość.
Irena Jundziłł wyróżnia następujące postawy rodzicielskie:
1. Akceptacja dziecka lub jej brak. „Akceptując rodzice kochają dziecko i nie ukrywają tego przed nim. Lubią z nim kontakty, otaczają je opieką bez zbytniego ograniczania swobody. Interweniują wszędzie tam, gdzie grozi mu krzywda. Brak akceptacji jest powodem chłodu uczuciowego, odtrącenia. Kontakt z dzieckiem dla rodziców jest uciążliwy, a nawet odrażający. Wymagają od niego żelaznej dyscypliny, podporządkowania się nakazom".
2. Postawa unikająca, charakteryzująca się ubogimi więziami emocjonalnymi.
3. Krańcowo przeciwna, lecz także negatywna jest postawa nadmiernie chroniąca.
4. Niektórzy rodzice przyjmują postawę nadmiernie wymagającą.
Dzieci i młodzież również spełniają określoną rolę. Mają obowiązek bycia posłusznym. Ich zadaniem jest szanowanie rodziców. Dzieci są często odzwierciedleniem swoich rodziców i to od nich w dużym stopniu zależy, jakimi staną się w przyszłości ich pociechy, a także czy będą cieszyły się swoim dzieciństwem.
Polecana przez wielu autorów postawa rodzicielska to postawa wspierająca, mająca na celu pomoc dziecku w jego rozwoju, wsparcie w trudnych sytuacjach, ale niezrozumiana jako wyręczanie dziecka. Wspierać dziecko, to znaczy być otwartym na jego problemy, potrzeby, zawsze gotowym do pomocy. Rozumna miłość rodzicielska wypływająca z prawidłowo ukształtowanej świadomości wychowawczej zapewnia potomstwu poczucie bezpieczeństwa, otwartość na innych ludzi oraz wiarę we własne siły i właściwy stosunek do innych ludzi. Taka postawa jest godna polecenia rodzicom, jednak jest często źle interpretowana lub nieumiejętnie wprowadzana w życie.
Aby mówić o rodzinie, że jest zdrowa i szczęśliwa musi zaistnieć w niej matka i ojciec, których brak w rodzinie nie sprzyja prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny. Parafrazując znany przebój stwierdzić można, że „ do tanga trzeba dwojga, tak ten świat złożony jest ...”
Matka, tak często wysławiana przez poetów zajmuje w rodzinie doniosłą pozycję. Jest symbolem i źródłem kochania. Będąc ze swym dzieckiem od pierwszej chwili otwiera go na miłość. Każdy potrzebuje miłości, małe dziecko musi więc tą miłością matczyną nasiąknąć, wypełnić się nią po brzegi. Dziecko wyposażone w taką miłość ma pozytywny obraz siebie, z większą odpornością pokonuje przeszkody. Matka to dla dziecka pierwsze „ty”; matka to autorytet dla dziecka - to ona ustala pewien porządek i kolejność wykonywania określonych czynności.
W rodzinie matka dla córki jest swoistym prawzorem, dla chłopca stanowi kobietę jego przyszłego życia. Ważna jest tutaj osobowość matki jako kobiety, bowiem nieprawidłowa postawa może zaburzyć obraz przyszłej żony.
Rola ojca w rodzinie jest również doniosła. Zasada komplementarności ról mówi, że role powinny się nawzajem uzupełniać, brak ojca może zachwiać równowagę rodziny. Miłość ojca traktowana jest jako męska, taka na którą trzeba zasłużyć. Mężczyzna jest potrzebny jako ten, który zapewnia rodzinie bezpieczeństwo, stwarza z racji swej siły dyscyplinę, karność i posłuszeństwo wobec siebie. Mężczyzna mówi: „ zasłuż na moją miłość, daj z siebie pewien wysiłek ...”
Niezwykłość rodziców wyraża się w tym, że uczestniczą w rozwoju dziecka na kilka sposobów.
Po pierwsze: z natury swej pełnią role rodzicielskie, po drugie: wychowują przez to,
że reprezentują określone postawy i modele zachowań; po trzecie: wychowują na tyle ile mają kultury pedagogicznej. W wychowaniu dzieci pomocne są zasady, które zostały określone przez pedagogikę. Dosyć szeroko zostały one opisane przez M. Ziemską w książce „ Postawy rodzicielskie”. Ich stosowanie, przynajmniej części, to podstawa sukcesu wychowawczego. Zasady ważne dla funkcjonowania rodziny :
- zasada obecności obojga rodziców,
- zasada stałości i konsekwencji w wymaganiach,
- zasada jednolitości ( określa zachowanie obydwojga rodziców ),
- zasada umiaru ( w karach i nagradzaniu ),
- zasada indywidualizacji ( każde dziecko jest inne ),
- zasada motywacji religijnej.
Istota i zakres władzy rodzicielskiej
Tadeusz Smyczyński pisze: „W KRO nie ma definicji władzy rodzicielskiej. W nauce prawa określa się ją jako całokształt uprawnień i obowiązków rodziców względem małoletniego dziecka w celu zapewnienia pieczy nad jego osobą i majątkiem. (…) władza rodzicielska jest prawem podmiotowym przyznanym rodzicom dla dobra dziecka i w interesie społeczeństwa. (…) W literaturze pojawiła się interesująca koncepcja, według której władzę rodzicielską wyznacza trójstronny stosunek prawny:
prawnorodzinny- między rodzicami a dzieckiem
cywilnoprawny przyznający prawo podmiotowe- między osobami a osobami trzecimi
administracyjnoprawny- między rodzicami a państwem.”
Może zdarzyć się sytuacja, kiedy rodzic nie ma pewnych zdolności do czynności prawnych, wtedy taka osoba zostaje pozbawiona władzy rodzicielskiej albo władza rodzicielska jest zawieszona.
Do elementów składających się na władzę rodzicielską należą:
piecza nad osobą dziecka
piecza nad majątkiem dziecka.
Obowiązki władzy rodzicielskiej są bardzo trudne i pracochłonne. Przede wszystkim rodzice powinni kierować rozwojem psychicznym dziecka i wychowywać je. Wychowanie ma na względzie kształtowanie osobowości, postaw emocjonalnych, światopoglądu i systemu wartości. Kierowanie dotyczy troski o środowisko dziecka, oznacza regulowanie i nadzorowanie trybu życia, decydowanie o wyborze np. przedszkola, szkoły podstawowej.
Na samym początku rodzicielstwa biologiczni rodzice (jeśli nie zostało ono porzucone), nadają dziecku imię, które wpisuje się do aktu urodzenia. USC może odmówić przyjęcia imienia, które jest ośmieszające, nieprzyzwoite w formie zdrobniałej itp.
Sytuację prawną dziecka kształtuje również:
uprawnienie rodziców do rozwiązania umowy o pracę małoletniego (art. 22 § 3 KP)
zgoda na przysposobienie dziecka (por. Nb. 293)
zgoda rodziców w sprawie badań lekarskich, operacji (art. 32 ust. 2 i art. 34 ust. 3)
decyzja rodziców na leczenie małoletniej ciężarnej córki (art. 4 a ust. 4 ustawy z 7.1.1993 r.)
uprawnienie rodziców małoletniego ojca do wyrażenia zgody na uznanie jego dziecka (art. 74 KRO).
Rodzice mogą określić też miejsce pobytu dziecka.
KRO stanowi, że władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom. Chociaż ustawa nie zawiera takiego stwierdzenia, podmiotami władzy rodzicielskiej są zarówno rodzice związani węzłem małżeńskim, jak i opiekunowie ze związku pozamałżeńskiego. Od tej reguły występują odstępstwa, wynikające z jakichkolwiek dyskryminacji któregoś z rodziców.
Pierwsza z nich pojawia się w przypadku braku ustalenia ojcostwa lub macierzyństwa.
Inna sytuacja pojawia się, gdy jedno z rodziców albo oboje, nie mają pełnej zdolności do czynności prawnych.
O władzy rodzicielskiej pisze również prof. Kaczmarek. Według niego charakter władzy rodzicielskiej wyznacza wielostronny stosunek prawny łączący rodziców z dzieckiem, osobami trzecimi, instytucjami publicznymi.
Relacja z dzieckiem to stosunek rodzinnoprawny regulowany na gruncie kro;
Relacje z osobami trzecimi to relacje cywilnoprawne wynikające z podmiotowego prawa rodziców do dziecka (władzy rodzicielskiej), np. żądanie rodzica wydania dziecka zatrzymanego w placówce interwencyjnej;
Relacje z Państwem to stosunek administracyjnoprawny wynikający z obowiązków rodzica względem dzieci, np.: obowiązek szczepień, badań przesiewowych, bilanse zdrowia, obowiązek szkolny, obowiązek nauki - podlega on egzekucji w trybie ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.
Władza rodzicielska ustaje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądu o:
- jej zawieszeniu; - pozbawieniu władzy rodzicielskiej; - zaprzeczeniu ojcostwa męża matki; - zaprzeczeniu macierzyństwa; - unieważnieniu uznania dziecka; - ubezwłasnowolnieniu rodziców; - orzeczeniu adopcji, - rozwiązaniu adopcji.
Rodzice sprawują władzę nad dzieckiem od chwili urodzin do ukończenia 18 roku życia.
Treść władzy rodzicielskiej:
Na treść władzy rodzicielskiej składa się bieżąca piecza nad dzieckiem (uprawnienia i obowiązki): wychowanie, kierowanie, dziecko winne jest rodzicom posłuszeństwo.
Wychowanie: całokształt oddziaływań mających na celu duchowy, fizyczny rozwój, przygotowanie do życia dorosłego.
Kierowanie: decydowanie w sprawach obywatelstwa dziecka, zmiany imienia i nazwiska, określenia miejsca pobytu, sposobu leczenia, światopoglądu, wyboru kierunku nauki, sposobu wychowania, rozwoju zainteresowań, wyjazdów zagranicę.
Prof. Kaczmarek porusza także problem ingerencji w strefę władzy rodzicielskiej.
Pozbawienie i zawieszenie władzy rodzicielskiej jest możliwe, jeżeli:
z powodu trwałej przeszkody władza ta nie może być sprawowana;
doszło do nadużycia przez rodziców władzy nad dzieckiem;
rodzice dopuścili się rażących zaniedbań swych obowiązków.
jeżeli przeszkoda w sprawowaniu władzy jest przemijająca sąd zawiesza władzę.
W przypadku ustania przyczyny zawieszenia władzy sąd ma obowiązek ją przywrócić.
W przypadku pozbawienia władzy rodzicielskiej, prawnicy socjalni mają obowiązek w poszukania w jak najbliższym czasie rodziny zastępczej.
Jeżeli ustanie przyczyna pozbawienia władzy sąd może ją przywrócić, ale nie musi.
Ograniczenie władzy rodzicielskiej następuje w przypadku istnienia stanu zagrożenia dobra dziecka.
Każda forma pomocy dziecku wymaga zgody rodziców(...) i często brak tej zgody jest barierą ograniczającą możliwość udzielenia skutecznej formy pomocy. Należy stwierdzić, że w takiej sytuacji szkoła, bądź inna instytucja pomocy powinna podjąć wszelkie działania w celu uświadomienia rodzicom potrzeby wsparcia i pomocy dziecku. Granicą ingerencji w autonomię rodziny w tym zakresie jest przekonanie, że odmowa rodziców w skutkach narusza dobro dziecka i interes społeczny (art. 95 § 3 kro).Z przepisów i standardów prawa dotyczących dziecka i rodziny można wyprowadzić dyrektywy oddziaływania wobec rodzin nienależycie sprawujących pieczę nad dziećmi:
Bez koniecznej potrzeby nie należy ingerować w życie rodziny;
Jeżeli interwencja jest konieczna należy próbować chronić dobro dziecka - udzielając wsparcia całej rodzinie;
Głównym celem umieszczenia dziecka poza rodziną powinno być doprowadzenie do sytuacji umożliwiającej powrót dziecka do rodziny;
Dzieci pozostające poza rodziną powinny być umieszczane w rodzinnych formach pieczy;
Dziecko przebywające poza rodziną powinno mieć kontakt z rodzicami;
Tylko w sytuacji, gdy postawa rodziców nie gwarantuje powrotu należy umieszczać dzieci w trwałym środowisku zastępczym.
Rodzina jako środowisko zagrożone przestępstwami przemocy i znęcania się
Pojęcie „przemoc” nie jest terminem dającym się dokładnie określić. Doktryna stoi na stanowisku, że pojęcie „przemoc” odgrywa ogromną rolę w systemie polskiego prawa. Słowniki języka polskiego różnie formułują określenie przemocy. W słowniku Skorupki „przemoc” oznacza gwałt, przewagę z użyciem siły fizycznej wbrew czyjej woli. W Słowniku Języka Polskiego przez „przemoc” rozumie się siłę przeważającą czyjąś siłę, fizyczną przewagę wykorzystywania do czynów bezprawnych, dokonywanych na kimś, jest nią także narzucona bezprawnie władza.
Według Włodzimierza Kubali wyrazem „przemoc” posługujemy się na co dzień w celu oznaczenia trzech różnych sytuacji:
samej siły fizycznej
stosunku siły fizycznej względem kogoś lub czegoś
efektu użycia siły fizycznej (skutek zamierzony).
W zakresie prawokarnego rozumienia terminu „przemoc” stwierdzić trzeba podstawie literatury, iż wszystkie definicje przemocy pojmują ją jako posłużenie się przez sprawcę „siłą fizyczną”, czy też środkami fizycznymi.
Zdaniem T. Hanauska „Przemocą jest takie działanie środkami fizycznymi, które uniemożliwiając lub przełamując opór zmuszanego, aby nie dopuścić do powstania lub wykonania jego decyzji woli, albo naciskając aktualnie wyrządzoną dolegliwość na jego procesy motywacyjne nastawić tę decyzję w pożądanym przez sprawcę kierunku”.
W. Świda określa, iż przemoc to „… użycie siły fizycznej bezpośrednio zarówno wobec kogo innego, np. dziecka osoby zmuszonej lub nawet wobec rzeczy”.
Przemoc pośrednia może być dokonana na osobie trzeciej, która jest często osobom bliską pokrzywdzonemu.
Interesującą definicję przemocy podaje A. Ratajczak, który za przemoc uznaje bezprawny zamach na jakiekolwiek prawem chronione dobro, zarówno środkami fizycznymi, materialnymi, jak i psychologicznymi oraz moralnymi, jeśli ich celem jest wymuszenie określonego działania, zaniechania lub znoszenia albo pozbawienie człowieka prawnie chronionych dóbr i wartości.
Historia przemocy w rodzinie sięga czasów najdawniejszych, lecz do niedawna niewiele zajmowano się tą postacią przemocy.
W większości krajów zachodnich „przemoc domowa” funkcjonuje kilkanaście lat. W Polsce dopiero od kilku lat używa się tego terminu.
Przemoc w rodzinie jest zagadnieniem wielowymiarowym, które można rozpatrywać na kilku płaszczyznach: na płaszczyźnie socjologicznej, moralnej, psychologicznej i prawnej.
Jedną z definicji zaproponowali Kevin Browne i Martin Herbert, którzy przyjęli szerokie ujęcie przemocy fizycznej w rodzinie obejmującej „… akty zaniedbania oraz postępowanie, które zarówno w świetle wartości podzielonych przez opinię publiczną, jak i w świetle wiedzy naukowej jest niewłaściwe i przynosi szkodę.
Definicja zaproponowana przez P. Strattona określa, że przemoc zachodzi wówczas, gdy jakaś osoba odnosi się do drugiej w sposób niezgodny z łączącą je relacją i bez odpowiedniej troski wynikającej z charakteru tej relacji.
H. J. Schneider podkreślił, że „(…) przemoc w rodzinie jest najbardziej rozpowszechnioną formą przemocy; jednocześnie najmniej kontrolowaną i najbardziej niedocenianą pod względem swojej częstotliwości i wagi formą przemocy, ponieważ uczestnicy i wszyscy, którzy o niej wiedzą, sprawcy, ofiary, inni członkowie rodziny, krewni, przyjaciele, mają skłonność do traktowania jej jako sprawę prywatną i przemilczają”.
W literaturze podaje się cztery formy przemocy wobec dziecka: zaniedbywanie, opóźnienie rozwoju fizycznego, zaniedbywania prenatalne, wykorzystywanie rytualne.
B. Hołyst wyróżnia:
bicie i maltretowanie fizyczne
gwałt i nadużycie seksualne
prześladowanie emocjonalne
zaniedbywanie fizyczne i emocjonalne
zaniedbywanie lecznicze.
Na przemoc w rodzinie składają się różne przestępstwa. Nie ma jednego artykułu w Kodeksie karnym, w którym zawarte byłyby czyny powszechnie uważane za przejaw przemocy w rodzinie. Poza znęcaniem się psychicznym i fizycznym nad członkami rodziny wśród przestępstw zaliczanych do przemocy w rodzinie należą:
groźby karalne,
zmuszanie,
gwałt,
molestowanie seksualne dzieci,
rozpijanie małoletnich.
Znęcanie się psychiczne i fizyczne ma miejsce wtedy, kiedy ofiarą tego przestępstwa jest osoba najbliższa sprawcy i od niego uzależniona (małoletnia albo chora). Pokrzywdzony nie może się więc przeciwstawić znęcającemu się nad nim i znosi te czyny ze strachu przed pogorszeniem się swojej sytuacji, np. wyrzuceniem z domu, większym biciem, głodzeniem itd.
J. Bryk pisze: „Znęcanie może przejawiać się w dwóch postaciach- w postacie znęcania fizycznego lub psychicznego. (…) Rozdzielenie znęcania fizycznego od psychicznego jest w pełni uzasadnione, ponieważ w praktyce mogą się zdarzyć i zdarzają przypadki, w których wystąpiła tylko jedna z postaci znęcania. Należy podkreślić, że w zasadzie każde znęcanie fizyczne jest jednocześnie znęcaniem psychicznym, gdyż zawiera pewien zasób dolegliwości psychicznych. Lecz może zdarzyć się sytuacja, że sprawca znęca się tylko psychicznie, chociaż znęcanie to, mimo że bywa nieraz gorsze od fizycznego, nie wiąże się najczęściej z dolegliwością fizyczną.”
„Brutalne bicie oraz psychiczne i fizyczne znęcanie się nad dziećmi jest w Polsce zjawiskiem powszechnym, chociaż oficjalne statystyki policyjne i sądowe tego nie potwierdzają. Dzieje się tak, ponieważ przemoc wobec dzieci ma miejsce najczęściej w czterech ścianach domu, gdzie nikt nie widzi, a bezradne ofiary z różnych powodów nie składają skarg na swoich dręczycieli.” To cytat znanego psychologa klinicznego specjalizującego się w terapii dzieci - ofiar przemocy w rodzinie Dramaturgia tych słów nie jest przesadą i wiele badań naukowych potwierdza tezy przytoczone wyżej jako niestety - fakty.
Tadeusz Smyczyński w swojej książce umieścił także rozdział dotyczący opieki. Jego zdaniem rodzina nie może znaleźć się w sytuacji, w której bez pomocy innych nie może funkcjonować. Rodzice powinni zapewnić dziecku bezpieczeństwo i środki niezbędne do przetrwania. Mają wobec małoletniego szereg obowiązków, ale również zakazów. Nie wolno im w żaden sposób stosować przemocy zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Wydaje się być to oczywiste, jednak badania naukowców brytyjskich i amerykańskich potwierdzają, że jest to powszechny problem kultury współczesnego świata.
Rodzaje przemocy znęcania się:
Przemoc fizyczna:
Fizyczne znęcanie się nad człowiekiem jest praktyką stosowaną od najdawniejszych czasów. Traktowano to jako karę za różnego rodzaju wykroczenia czy przestępstwa. W niektórych rodzinach występuje barbarzyński sposób traktowania przez mężczyzn swoich żon. Najczęściej bicie kobiet zachodzi w chwilach upojenia alkoholowego.
Za maltretowanie dziecka należy uważać każde zamierzone lub nie zamierzone działanie osoby dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny i psychospołeczny dziecka. W niektórych przypadkach może dojść do tak zwanego "„zespołu dziecka maltretowanego" Zespół może wystąpić w każdym wieku, głównie dotyczy jednak dzieci bezbronnych, poniżej 3 roku życia. Objawy kliniczne są bardzo różnorodne, często jednostka chorobowa nie zostaje prawidłowo zdiagnozowana.
Przemoc seksualna wobec dziecka w rodzinie:
Seksualne wykorzystywanie dzieci najłatwiej zdefiniować jako seksualne zachowania dorosłych wobec dzieci poniżej przyjętej w prawodawstwie danego kraju granicy wiekowej. Jest to kontakt fizyczny między dzieckiem a osobą dorosłą, służący osiągnięciu przez osobę dorosłą satysfakcji seksualnej.
Kazirodztwo natomiast oznacza stosunki seksualne między bliskimi krewnymi. Nie każdy przypadek kazirodztwa jest zarazem przypadkiem seksualnego wykorzystywania dzieci. Tak się jednak składa, że najczęstsza forma kazirodztwa wiąże się z seksualnym wykorzystywaniem dzieci - są to kazirodcze stosunki między ojcami a córkami.
Przemoc psychiczna wobec dzieci:
Maltretowanie psychiczne nie pozostawia cielesnych symptomów, ale wywołuje negatywne przeżycia: strach, obawę, poczucie niesprawiedliwości, świadomość braku miłości rodzicielskiej, bunt, chęć zemsty i inne dotkliwe przeżycia.
Postępowanie osób dorosłych wywołujące cierpienie psychiczne dziecka i wywołując przez to negatywny wpływ na jego rozwój można podzielić na dwie kategorie;
działania bezpośrednio skierowane na dziecko,
działania pośrednie, jako efekt konfliktu między dorosłymi.
Rodzice i nie tylko rodzice maltretując bezpośrednio emocjonalnie:
straszą dzieci,
krzyczą na nie,
poniżają je różnymi przezwiskami,
moralizują,
gwałcą ich prawa do intymności,
stosują kary izolacji dziecka,
są oschli emocjonalnie,
pedantyczni,
niezmiernie rygorystyczni,
zaniedbują dzieci nie mając dla nich czasu,
nie interesują się ich problemami.
Przemoc przez zaniedbywanie:
Zaniedbanie dziecka jest także zjawiskiem związanym z przemocą w rodzinie. Jest to przemoc wobec wymagań jego rozwoju. Zaniedbywanie dziecka może obejmować zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną dziecka. Mamy tutaj do czynienia z brakiem zaspokajania potrzeb dziecka związanych z odżywianiem, ubiorem, schronieniem, higieną, opieką medyczną, kształceniem, jak też z psychiką dziecka, a więc potrzebą miłości, bezpieczeństwa, przynależności itp.
Szkoła jest środowiskiem zagrożenia dziecka przemocą:
Drugim po rodzinie ważnym środowiskiem, w którym kształtuje się osobowość dziecka, jest szkoła. Szkoła wychowuje uczniów w sposób zamierzony, ukierunkowany na określone cele, w sposób profesjonalny, wykorzystując wiedzę i doświadczenie pedagogiczne nauczycieli. W szkole też zachodzą pewne procesy wychowania niezamierzonego, spontaniczne oddziaływania kształtujące osobowość ucznia. Kontakty koleżeńskie i obcowanie z wychowawcami na lekcjach i poza lekcjami powodują pogłębianie lub ukierunkowanie zainteresowań i poglądów a także zachowań. Wpływy szkolne nie zawsze muszą być pozytywne.
W każdej szkole codziennie rozgrywają się dramaty - wiele dzieci doznaje od kolegów przemocy fizycznej: pobić, poszturchiwań, wymuszania pieniędzy, niszczenia przedmiotów do nich należących, ograniczania wolności. Zdarzają się bardziej wyrafinowane formy przemocy psychicznej: szykanowanie, złośliwości, przezywanie, wyśmiewanie, wrogie gesty, pogróżki, izolowanie z grupy, nękanie bez użycia słów.
Oprócz przemocy w rodzinie i w szkole, zagrożeniem dla rodziny i dziecka są źródła kształtowania osobowości dziecka: telewizja, video, gry komputerowe. To właśnie tam pokazywane są brutalne morderstwa, zemsta, okaleczenie. Dzieci uczą się agresji i nienawiści, skumulowanie zaś przemocy prowadzi do zobojętnienia młodych ludzi na krzywdę drugiego człowieka, do fałszywego pojmowania kategorii dobra i zła, do uznania przestępstwa za normę, zaś agresję - za postawę konieczną do przetrwania. Statystyki wskazują, a raporty donoszą, że w krajach, w których spada przestępczość wśród nieletnich istotną rolę odegrał sprzeciw społeczeństwa wobec przemocy ukazywanej w mediach.
Telewizja niestety wypiera z naszych rodzin rozmowy, rodzinne i towarzyskie spotkania i uczy pasywności. Od mądrości rodziców zależy, jakie programy pozwolą dziecku oglądać i ile czasu mogą na to poświęcać.
Dane rejestrowane w statystykach medycznych są bardzo ubogim źródłem wiedzy na temat skali przemocy w rodzinie. Od 1991 r. Państwowy Instytut Higieny rejestruje zdiagnozowane w polskich szpitalach przypadki zespołu dziecka maltretowanego. Ich liczba (ok. 200 przypadków rocznie) z pewnością nie obrazuje rzeczywistej skali hospitalizacji dzieci z powodu nieprzypadkowych urazów doznanych w rodzinie. Zespół dziecka maltretowanego diagnozowany jest równie często u chłopców, jak u dziewczynek. W statystykach pojawiają się wszystkie kategorie wieku dzieci od 0 do 18 lat, najczęściej stwierdzano maltretowanie u dzieci w wieku 9-14 lat.
W świetle prawa każdorazowe naruszenie cielesności dziecka jest zabronione. Jest to zarazem naruszenie jego godności i jako takie stanowi naruszenie praw dziecka. Kary fizyczne jako metoda wychowawcza są zakazane prawnie.
Współczesne prawo karne toleruje karcenie małoletnich jako uprawnienie wychowawcze rodziców, uznając je za pewien istniejący fakt społeczny (pozaprawny kontratyp). Ma on zastosowanie wobec kar o charakterze wychowawczym, które są wymierzane przez rodziców w sposób „symboliczny” (np. klaps) i nie „powodują jakiegokolwiek uszczerbku na zdrowiu fizycznym i psychicznym dziecka”. Walka z nim powinna koncentrować się głównie na zmianie świadomości społecznej.
O ochronie dziecka mówi obowiązujący Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 roku. Przytoczę kilka artykułów, które ściśle wypowiadają się na temat rodziny, dzieci, przemocy.
Rozdział XXVI
Przestępstwa przeciwko rodzinie i opiece
Art. 206.
Kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 207.
§ 1. Kto znęca się fizycznie lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
§ 2. Jeżeli czyn określony w § 1 połączony jest ze stosowaniem szczególnego okrucieństwa, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 3. Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Art. 208.
Kto rozpija małoletniego, dostarczając mu napoju alkoholowego, ułatwiając jego spożycie lub nakłaniając go do spożycia takiego napoju,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Art. 210.
§ 1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca
podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Art. 211.
Kto, wbrew woli osoby powołanej do opieki lub nadzoru, uprowadza lub zatrzymuje małoletniego poniżej lat 15 albo osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Deklaracja Praw Dziecka zawiera 10 następujących zasad:
1. prawa zawarte w Deklaracji dotyczą wszystkich dzieci bez żadnego wyjątku,
2. dziecko musi korzystać ze szczególnej ochrony prawnej,
3. wszystkie dzieci mają prawo do nazwiska i obywatelstwa bez względu na urodzenie,
4. wszystkie dzieci powinny mieć zapewnione warunki do życia i możliwość korzystania z opieki socjalnej,
5. dzieci niepełnosprawne powinny być otoczone szczególną troską i opieką,
6. dzieci do harmonijnego rozwoju potrzebują miłości i zrozumienia; powinny wychowywać się i wyrastać głównie pod opieką swoich rodziców,
7. każde dziecko ma prawo do nauki; nauka powinna być bezpłatna i obowiązkowa przynajmniej w zakresie szkoły podstawowej,
8. dzieciom przysługuje pierwszeństwo do wszelkiej ochrony i pomocy, szczególnie we wszystkich sytuacjach katastrofalnych i w czasie wojny,
9. dorośli mają obowiązek chronić dziecko przed zaniedbaniem, okrucieństwem i wyzyskiem,
10. dzieci powinny być wychowywane w duchu pokoju, braterstwa, zrozumienia, tolerancji i przyjaźni między narodami.
T. Smyczyński pisze o zagrożeniu dobra dziecka. „Ingerencja sądu rodzinnego może polega na wydaniu zarządzeń dyscyplinujących rodziców i ustanowieniu jakieś postaci kontroli nad ich postępowaniem. Poza tym sąd może również zastosować ostrzejszą formę tj. ograniczyć lub wyłączyć określone prawa i obowiązki względem dziecka (…)” Wyrządzenie szkody dziecku czynem niedozwolonym jest najbardziej drastycznym wykroczeniem, powoduje odpowiedzialność deliktową i karną. Chodzi nie tylko o przemoc fizyczną (kary cielesne), ale również maltretowanie psychiczne (znęcanie się).
Rodzice i dzieci są zobowiązani do wzajemnej pomocy. Obowiązek ten wynika z więzi rodzinnych. Smyczyński pisze: „ W literaturze prawniczej mówi się o prawie rodziców do osobistej styczności z dzieckiem (…) Dopiero w czasie zagrożenia dobra dziecka sąd może zakazać rodzicom osobistej styczności.”
Podsumowując, rodzina jest środowiskiem zagrożonym przestępstwami znęcania się. Jest to poważny problem, z którym należy walczyć. Nawet tzw. klaps, nie jest stosowną metodą wychowawczą.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Wyd. C. H. Beck, Warszawa 2005, s. 1.
Tyszka, Socjologia, s. 54, 74: Adamska, Socjologia, s. 19.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s. 3-4.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s. 16-18.
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973r. str. 32.
M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa, PWN, 1986, s. 68, 82.
I. Jundziłł, Dziecko-ofiara przemocy, Warszawa 1993, s. 29.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s. 2-3.
M. Ziemska, Rodzina i dziecko, op., cit., s. 68, 82.
I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Warszawa 1989.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s. 294-295.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s. 287.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s. 203-204.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s.197-207.
M. Kaczmarek, Standardy prawa rodzinnego- zagadnienia prawne dotyczące dziecka i rodziny, s. 9.
J. Bryk, Przestępstwo znęcania się op., cit., s. 165,168.
J. Bryk, Przestępstwo znęcania się op., cit., s.176, 177, 183.
Przemoc w rodzinie, w: Encyklopedia - rodzice i dzieci, Bielsko-Biała 2002, s. 1042
J. Bryk, Przestępstwo znęcania się op., cit., s. 67.
A. Samson, Oblicza przemocy w rodzinie, w: Encyklopedia - rodzice i dzieci, Bielsko-Biała 2002, s. 552.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s.283-286.
I. Jundziłł, Dziecko-ofiara przemocy, op. cit., s. 33.
A. Giddens, Socjologia, op. cit., s. 216.
I. Jundziłł, Dziecko-ofiara przemocy, op. cit., s. 43.
K. Marzec- Holka, Nie będziesz bił dziecka swego, op. cit., s. 28.
I. Jundziłł, Dziecko-ofiara przemocy, op. cit., s. 82.
M. Kaczmarek, Standardy prawa rodzinnego- zagadnienia prawne dotyczące dziecka i rodziny, s. 25.
Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997 roku.
T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, op., cit., s.219,229.