*RACJONALIZM*

XVIIw. 1.KARTEZJUSZ - SCEPTYCYZM METODYCZNY-powstał w celu uzyskiwania poznania najlepszego z możliwych do uzyskania, aby uczynić metafizykę podst. nauką, kierującą się jedną metodą. Jest to odmiana sceptycyzmu, która polega na kwestionowaniu i wątpieniu w poszczególne twierdzenia w celu dotarcia do twierdzeń nie budzących wątpliwości, pewnych (aby były pewne muszą być JASNE I WYRAŹNE, a więc PROSTE). Kartezjusz wyprowadza trzy argumenty, aby dowieść, że w świecie nie ma nic pewnego:

1. Nasze zmysły nas mylą, zawodzą, więc nie można osiągnąć pewności

2. Granica między jawą a snem jest bardzo niepewna, zaciera się

3. Być może istnieje jakaś istota, demon, który stale wprowadza nas w błąd (arg.najmocniejszy, podważający nawet prawa matematyczne)

COGITO ERGO SUM(„Wątpię, więc myślę. Myślę, więc jestem”)-wyjściem ze sceptycyzmu jest odwołanie się do aktu myślenia. Mogę się mylić, ale nawet jeśli się mylę, to jestem. Istnienie jaźni, świadomości jest argumentem, którego nie da się podważyć (jest to jedyna pewna rzecz na świecie).

DUALIZM(radykalny)-w świecie istnieją dwa rodzaje substancji:

• niecielesna (dusza)->jej pdst. atrybutem jest świadomość, przysługująca tylko człowiekowi(wpływa na kierunek zmian w ciele, ale nie kieruje nim; zajmuje się myśleniem)

• materialna(ciało)->pdst. atrybutem jest rozciągłość(są niemierzalne, mają określoną ilość; ciało jest mechanizmem, poruszanym przez Boga). Radykalne oddzielenie duszy od ciała!(nie oddziałują na siebie)

NATYWIZM(racjonalizm genetyczny)-pogląd w teorii poznania, przyjmujący, że umysł ludzki zawiera wiedzę wrodzoną(IDEE WRODZONE), wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego. Do tego, aby poznać prawdę, nie trzeba mieć kontaku z rzeczywistością; potrzebne są tylko idee wrodzone, wszczepione przez Boga. Wiedze zdobywa się tylko na drodze racjonalnego poznania; prawdziwa wiedza pochodzi tylko z rozumu, intelektu. Wyróżniamy trzy rodzaje idei: wrodzone, nabyte i skonstruowane przez nas samych.

2.TOMASZ HOBBES - MATERIALIZM(skrajny)- poza ciałami nie istnieje nic, świat ducha to fikcja. Przedmioty idealne nie istniały, psychiczne były natury cielesnej, a cielesne były mechanizmami.

TEORIA PAŃSTWA- każdy człowiek jest z natury egoistą i to prowadzi do konfliktów interesów między ludźm. Walka wszystkich ze wszystkimi jest stanem naturalnym, dlatego jedynym sposobem na zaprzestanie wojny, jest zrzeczenie się wolności jednostkowej, przez zawarcie umowy społecznej, przekazującej całą władzę suwerenowi. Umowa taka tworzy wspólnotę i państwo, które nie może powstać w sposób naturalny, lecz musi być wynikiem świadomej decyzji. Państwo rodzi się tak samo w wyniku strachu przed potęgą jakiejś osoby, lęku przed skutkami stanu naturalnego, jak i w wyniku ufania komuś, że jest on zdolny zapewnić opiekę i obronę.

BENEDYKT SPINOZA - PANTEIZM(monizm panteistyczny)-Bóg jest tożsamy ze światem, naturą i jest tylko jedną substancją istniejącą w świecie (MONIZM). Duch i ciało to dwa przejawy tej samej substancji (świadomość i cielesność to przejawy Boga). Skoro jest tylko jedna subst.(nieskończona, istniejąca samoistnie, przyczyna istnienia wszystkich bytów, wszechmocna), to nie ma problemu komunikacyjnego między dusza i ciałem. Myśl i działanie cielesne są równoległe. Bóg to substancja, czyli przyczyna samej siebie, niemająca żadnej zewnętrznej przyczyny sprawczej. Nie istnieje nic, poza Bogiem.

3.GOTTFRIED LEIBNIZ - MONADOLOGIA-świat jest złożony z nieskończonej ilości substancji (MONAD), które są niematerialne. Każda monada jest odrębna, indywidualna. Nic nie działa na monady z zewnątrz i monady nie działają na siebie nawzajem. Mają zdolność poznania (człowiek też jest monadą!). Są aktywne, obdarzone ruchem, niepodzielne i nierozciągłe. Świat monad jest ułożony hierarchicznie; są monady bardziej i mniej doskonałe; oraz monada centralna(najdoskonalsza): Absolut - Bóg. Ciało to sposób, w jaki monady przeciwstawiają się sobie nawzajem. To tylko zewnętrzna postać rzeczy. Ponieważ Bóg jest najdoskonalszą monadą, a ona odbija się w świecie, to znaczy, że żyjemy w najlepszym z możliwych światów.

HARMONIA PRZEDUSTANOWIONA-pozorne związki pomiędzy różnymi monadami, pomimo braku wzajemnych oddziaływań, tłumaczy istnieniem przedustanowionej  harmonii. Monady są tak skonstruowane, że  zdarzenia zachodzące w jednej z nich są zharmonizowane ze zdarzeniami przebiegającymi w innych monadach. Każda monada zaś jest tak stworzona przez Boga, że pozostanie na wieczność w doskonałej harmonii ze wszystkimi pozostałymi, a wszystkie wydarzenia jej dziejów będą doskonale współbrzmiały z innymi.

PODZIAŁ PRAWD-Leibniz wyróżniał dwa rodzaje prawd:

• Prawdy rozumowe, które cechuje konieczność i faktyczność, w których istnieje możliwość przeciwieństw.

• prawdy faktyczne - jako przypadkowe - dotyczą rzeczy niekoniecznych. Możemy je analizować i rozkładać na prawdy prostsze, aż dotrzemy do prawd pierwotnych. Samych pierwotnych zasad dowieść nie można.

Chcąc dojść do racji ostatecznej, musielibyśmy wyjść poza wszystkie możliwe podziały, aby żadne następstwa niekonieczne zajść już nie mogły. Ową racją ostatnią, która jest konieczna, nazywa Leibniz Bogiem, który z racji ostateczności może być tylko jeden.

4.*EMPIRYZM BRYTYJSKI*

JOHN LOCKE - TEORIA POZNANIA-człowiek, w chwili urodzenia, jest czystą tablicą (tabula rasa), nie ma żadnej wiedzy wrodzonej. Cała nasza wiedza pochodzi z doświadczenia (zewnętrznego i wewnętrznego[od nas samych; refleksja, badanie samego siebie]). Wszystko, co jest w naszym umyśle, to IDEE. Bezpośrednio poznajemy tylko idee(zawartość umysłu), a inne rzeczy poznajemy poprzez idee. Wiedza oparta na doświadczeniu, jest pewna. To, jak widzimy, zależy od idei, jakie posiadamy. Idee dzielimy na

• proste (pochodzą z doświadczenia)

• złożone (połączenie idei prostych. Jest nią idea substancji) Locke wyróżnia także własności:

* pierwotne(obiektywne) - należą do rzeczy na stałe *wtórne(subiektywne) - zmienne; postrzegane przez wiele zmysłów

[TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ-państwo powinno powstać w wyniku umowy społ. w postaci ściśle sprecyzowanej konstytucji. Silnie podkreślał tolerancję, wolność wypowiedzi, zrzeszeń(nie obejmowały katolików).Był przeciwnikiem monarchii absolutnej. Popierał republikę i podział władzy, liberalizm w ekonomii.]

GEORGE BERKELEY - TEORIA POZNANIA-poznajemy i doświadczamy wszystkiego tylko zmysłowo. Nie ma nic ogólnego, istnieją tylko byty indywidualne (NOMINALIZM). Istnieje także podmiot, który w sposób ciągły postrzega rzeczy - Bóg. Istnieją tylko zawartości mojego umysłu (IDEALIZM). Umysł nie jest materialny (IMMATERIALIZM). Istnieją tylko umysły, które są nośnikami idei (SPIRYTUALIZM). Podział na własności pierwotne i wtórne nie jest właściwe - wszystkie własności, które obserwujemy, istnieją tylko w naszym umyśle. Skoro wszystkie własności są subiektywne, to przedmioty istnieją tylko wtedy, gdy je postrzegamy (istnieć to znaczy być postrzeganym).

DAVID HUME - TEORIA POZNANIA-idee proste powstają w wyniku poznania zmysłowego, a złożone na zasadzie kojarzenia kojarzenie wg podobieństwa, czasowej i przestrzennej styczności oraz związku przyczynowego. Pewność możemy osiągnąć, kiedy badamy tylko związki pomiędzy ideami.

KRYTYKA POJĘCIA PRZYCZYNOWOŚCI-nie poznajemy związku przyczynowego w doświadczeniu ani empirycznie, bo jeśli mamy trzymać się ściśle doświadczenia to musimy wyrzec się związków przyczynowych i zadowalać się tylko stałych następstw. Nie ma takiego rozumowania, które upoważniałoby do przenoszenia dotychczasowego doświadczenia na przyszłość. Nie ma sprzeczności w przypuszczeniu, że choć pewne zdarzenie miało jakiś skutek to zdarzenie doń podobne mieć będzie skutek inny. Właściwa podstawa wniosku jest nieobiektywna lecz subiektywna i jest uczuciowa nie pojęciowa. Wnioskowanie jest tu aktem wiary nie wiedzy. Poszukiwanie wniosków przyczynowych jest instynktem, który nam dała natura. Dała nam ona instynkt nie dając zrozumienia. Wnioskujemy o rzeczach przyszłych bez znajomości podstaw naszych wniosków. Nasza pewność ogranicza się jedyni do zjawisk, których doświadczamy. Wnioskowanie odbywa się na zasadzie przyczyny.

XVIIIw. 5. *OŚWIECENIE FRANCUSKIE*

KONCEPCJA CZŁOWIEKA-nie tylko ograniczała się do jego natury rozumowej, ale również wyrażała się w stwierdzeniu, że: „Człowiek jest dobry poza społeczeństwem, w jakimś nierzeczywistym stanie pierwotnym". Właśnie to stwierdzenie rozłącza ocenę moralną obywatela od przydatności dla państwa.

WOLTER: człowiek jest jednym z wielu tworów przyrody; jest jednością, nie ma w nim nic nadprzyrodzonego (często oznaczało to materializm: istnieje tylko materia) (NATURALIZM). Zaufanie w możliwości rozumu ludzkiego (RACJONALIZM). Wolność jednostki w dwóch wymiarach: wolność wyboru wartości i liberalizm gospodarczy.

JULIEN LA METTRIE: człowiek jest istotą wyłącznie materialną, działającą jak maszyna; wystarczy znaleźć klucz do tego mechanizmu. Dusza tez jest materialna(PANPSYCHIZM: każda cząstka materii ma właściwości psychiczne i w każdej zawarta jest dusza). Jesteśmy tylko doskonalszymi zwierzętami (różnica stopnia).

JOANNES D'ALEMBERT: jako pierwszy zwrócił uwagę na społ. i biolog. Uwarunkowania ludzkich przekonań, sądów o świecie.

JAN JAKUB ROUSSEAU: człowiek jest z natury dobry („dobry dzikus”), ale zetknięcie z cywilizacją powoduje jego degenerację. Stan pierwotny to stan jak najbardziej pozytywny; człowiek niewykształcony jest szczery, otwarty, sprawny, kieruje się rozumem, nie zna wojny, przemocy, uczucia nienawiści, bo nie ma własności prywatnej, nie ma konwenansów, nie dąży do niczego, żyje z dnia na dzień.

6.IMMANUEL KANT - KRYTYKA POZNANIA-ani racjonalizm ani empiryzm nie mają racji: są dwa pnie poznania: doświadczenie i rozum. Istnieje poznanie: *aprioryczne (wcześniejsze od wszelkiego doświadczenia, niewyprowadzane z doświadczenia, niezależne od niego; poznanie powszechne i konieczne (zawsze prawdziwe))

*aposterioryczne (pochodzące z doświadczenia)

Nowy podział sądów na: sądy analityczne(zawsze prawdziwe, w orzeczeniu wypowiadają jedynie to, co jest zawarte w podmiocie - mają charakter definicji i służą objaśnieniu posiadanej już wiedzy); sądy syntetyczne(orzeczenie wykracza poza podmiot - które rozszerzają naszą wiedzę); Wyróżnił 4 rodzaje sądów:

2. analityczne a priori - komunikowanie prawdy

3. analityczne a posteriori - nie ma

4. syntetyczne a priori - rozszerzają wiedzę z doświadczenia

5. syntetyczne a posteriori - rozszerzają wiedzę nie pochodzące z doświadczenia, zasadnicze dla nauki, gwarancja pewności w nauce

PRZEWRÓT KOPERNIKAŃSKI-do tej pory uważano, że przedmiot działa na zmysły, a zmysły są tylko odbiornikiem; to jak odbieramy zależy od przedmiotu. Kant pokazuje, że podmiot konstruuje przedmiot. Podmiot zawiera w sobie warunki, wg których odbieramy na poziomie: poznania zmysłowego (estetyka transcendentalna - nauka o apriorycznych zasadach zmysłowości)-istnieją 2 warunki poznania zmysłowego: przestrzeń i czas - czyste formy naoczności. Przedmiot sam w sobie to chaos, dopiero my go systematyzujemy przez przestrzeń i czas. Bez form naoczności nie poznajemy rzeczy. Nie może istnieć nic, co jest poza przestrzenią i czasem. Podmiot kształtuje przedmiot(to nieprawda, że rzeczy są takie jakie je widzimy, bo są zasłaniane przez pośrednika; przedmioty są niepoznawalne)

poznanie intelektualne-istnieją aprioryczne formy(KATEGORIE); jest ich wiele(jedność, wielość, ogół, substancja, przyczyna itp.). przyczyna i skutek porządkują materiał poznawczy, abyśmy mogli mieć przed sobą przedmiot. Żadne poznanie nie jest możliwe bez istnienia form zmysłowych i intelektualnych.

Jest to rewolucja: Kant mówi, że nie poznajemy niczego; my tworzymy rzecz przez pewną strukturę.

IMPERATYW KATEGORYCZNY-naczelna zasada w etyce Kanta, która stanowi czysto formalne prawo działania, w którym nie zawierają się żadne warunki, ograniczenia, które jest podstawą i równocześnie gwarancją wolności i autonomii, wyrażone w trzech nakazach:

• "postępuj zawsze tak, abyś mógł chcieć, by zasada twego postępowania była prawem powszechnym"

• "postępuj tak, aby ludzkość nigdy tobie ani innym jednostkom nie służyła za środek, lecz zawsze była celem".

• "postępuj tak, abyś swoją wolę mógł uważać za źródło prawa powszechnego”.

XIXw. .7.*IDEALIZM NIEMIECKI*

JOHANN GOTTLIEB FICHTE - KONCEPCJA ABSOLUTU-pojmował Absolut, jako absolutną, czystą, twórczą jaźń, niesubstancjalną i nieświadomą, czystą aktywność (ja absolutne). Wytwarza ona w sobie samej świat przyrody i skończonych jaźni. Jest nie jakimś bytem, lecz czystym działaniem, życiem i zasadą nadzmysłowego porządku świata. Żaden dowód na istnienie Boga nie jest możliwy. Istnienie Boga jest bezsensowne, bo świat jest kreowany przez podmiot. Nie ma nic, co wykracza poza naszą kreację.

KONCEPCJA PAŃSTWA-określenie jaźni odbywa się w kontekście wspólnoty. JA jest wolne wówczas, gdy uznaje wolność innych a ogranicza swoją wolność. To ograniczenie jest prawem. Państwo jest umową społeczną, która gwarantuje stabilnośc państwa. Jednostka ogranicza swoją wolność dla wolności innych. Państwo miało być organizmem zamkniętym i samowystarczalnym; wszystko musiało być produkowane w państwie. Ma być zamknięte, ponieważ ma chronić przed wpływem kultur ościennych (SOCJALIZM NARODOWY).

FRIEDRICH VON SCHELLING - KONCEPCJA ABSOLUTU-zajmuje się stosunkiem przedmiotu do podmiotu. Jest to wybór pomiędzy:

• absolutnym przedmiotem-rozpłynięcie się w bezosobowym przedmiocie. To opozycja pomiędzy czymś realnym a idealnym. Trzeba dokonoac syntezy przedmiotu i podmiotu. Tożsamością przedmiotu i podmiotu jest Absolut (odwieczny akt wiedzy, to byt najdoskonalszy ,ale nie utożsamiany z Bogiem)

• absolutnym podmiotem-absolutna aktywność JA. Etapy rozwoju Absolutu:

1. uprzedmiotowienie siebie do postaci idealnej przyrody

2. przedmiotowość-Absolut staje się przedmiotem poznania (staje się wszystkim, co realne); staje się podmiotem poznającym

3. etap syntezy podmiotu i przedmiotu. Przyroda postrzega siebie jako przedmiot, a później uświadamia sobie, że jest podmiotem poznającym. Całość rzeczywistości jest rozwijającym się Absolutem.

GEORG HEGEL - KONCEPCJA ABSOLUTU-to całość rzeczywistości. Jest rzeczywistością samorozwijajacą się, jest procesem samo refleksji. Próba zrozumienia rozwoju Absolutu odbywa się w historii filozofii. Absolut jest czymś nieskończonym. Dowodem na istnienie Boga jest system Hegla. Bóg jako nieskończona rzeczywistość (PANTEIZM), świadomość Boga jest tym, co przeciwstawia się mojej świadomości - duchowej indywidualności. Religia absolutna - powrót do tego co skończone(chrześcijaństwo), od tego co nieskończone.

KONCEPCJA PAŃSTWA-widział w państwie najwyższy szczebel rozwoju społecznego. Naród zorganizowany w państwo był dlań największą potęgą, "ideą boską na ziemi", "urzeczywistnieniem idei moralnej". Dzieje państwa rozumiał jako stopniowe kształtowanie się "ducha świata" w czynach, losach narodów, losach państw; jako jednolity i konieczny rozwój idei. Państwo - strukturalna całość oparta na systemie władzy oraz zespole instytucji i zasad prawnych; składniki p. to: osobowość prawna jednostki i jej świadomość moralna, państwo ponad jednostką; państwo jest duchem obiektywnym; nie można redukować sfery polit. do zjawisk indywidualnych czy zbiorowych. Uzasadnienie państwa - uniwersalne wartości ludzkie, gł. wolna wola (działanie wedle rozumnych zasad); nie wszystkie dotychczasowe państwa były p. racjonalnymi (państwo racjonalne - suwerenność p. wewnętrzna (niezależność spraw polit. I organizacji p. od celów prywatnych) i zewnętrzna (niezależność od innych państw), obie uzupełniają się nawzajem; wszystkie sfery działania władzy są podporządkowane państwu i służą jego celom (sprawy państw. nie są własnością prywatną))praworządność i konstytucyjny charakter państwa stanowią warunek wewn. suwerenności; jednostka a państwo - jednostkowość osobowa i jej interesy osiągają pełny rozwój w p. racjonalnym, wobec jednostek władza występuje jako konieczność zewnętrzna i ma możliwość wywierania presji, jednostki oprócz obowiązków powinny mieć też uprawnienia, najlepiej jeżeli spełnianie obowiązków dawałoby satysfakcję, interes szczegółowy powinien być zgodny z interesem ogólnym. Sfera stosunków ekonomicznych, posiada względną autonomię od władzy państwowej. Stany:

1. stan naturalny - rolnicy

2. stan przemysłowy

3. stan ogólny - urzędnicy i wojsko

8.*MARKSIZM* - MATERIALIZM DIALEKTYCZNY-Zgodnie z zasadami materializmu mechanistycznego, tam tylko jest materia, gdzie jest mechanizm, jeśli więc istnieją zjawiska niemechaniczne, to trzeba przyjąć, że są objawem ducha, a nie materii.
Stosując zasady dialektyki Hegla, Marks i Engels uznali, że wszystko, co jest realne, jest postacią materii - zarówno to, co mechaniczne, jak i niemechaniczne. Wśród postaci materii wymieniali także: życie, świadomość, życie psychiczne.
Za zasadę istnienia, przejawiania się i zachowania materii, a więc podstawową jej właściwość, uznali tę cechę, którą dawniej zaobserwowano jako cechę myśli i której wyrazem była metoda dialektyczna. Wyrazem metody dialektycznej, przeniesionej na przyrodę jako jej właściwość, stał się nieustanny ruch i ciągły rozwój. W myśl materializmu dialektycznego człowiek jako istota znajdująca się w potrzebie i swe potrzeby zaspokajająca, a także działająca świadomie i celowo (poznająca, wykonująca pracę, tworząca), wpływa na zmiany zachodzące w przyrodzie.

9.AUGUST COMTE - *POZYTYWIZM* - WIEDZA POZYTYWNA-wiedza o faktach i prawach, które ją porządkują. Wzorem są nauki szczegółowe: fizyka, matematyka(dla Comte'a tylko one są naukami).

NAUKA zbiera fakty i porządkuje prawa, ma przewidywać przyszłość i ma pomagać zmieniać rzeczywistość.

FILOZOFIA ma zbierać dane z nauk szczegółowych i łączyć je w wizję świata.

10. *UTYLITARYZM* JOHN STUART MILL - UTYLITARYZM- swoista odmiana relatywizmu i hedonizmu. Miarą wartości czynu jest o, czy przyczynia się zaspokojenia ludzkiego szczęścia. Jeżeli coś przyczynia się do szczęścia jednostki to jest to wartością. Nie ma dobra samego w sobie. Dobrem jest to, co przynosi korzyść, jest pożyteczne. Odrzuca wszelkie rozważania metafizyczne. Największym dobrem jest jak największa przyjemność dla jak największej liczby osób.

LOGIKA-Mill twierdził, że logika nie jest tym samym co wiedza i poznanie. Pełni ona jedynie role wspólnego sędziego czy rozjemcy we wszystkich rozważaniach szczegółowych. Nie szuka ani nie odkrywa przesłanek rozumowań: nie ocenia merytorycznej wartości wiedzy. Rozstrzyga tylko, czy przesłanki rozumowań zostały już znalezione. Ustala zatem formalne warunki poprawnego uzasadnienia wiedzy poszukiwanej przez wiedzę już zdobytą, pochodzącą z doświadczeń. Głównym przedmiotem zainteresowań Milla w logice było rozumowanie INDUKCYJNE(wnioskowanie ze szczegółowych prawd, prawdy ogólnej), które nazywał „uogólnianiem na podstawie doświadczeń”. Starał się wykazać, że w indukcji wnioskujemy o nieznanym na podstawie tego, co znane, nie zaś z wydarzeń przeszłych. Jest to wnioskowanie tylko prawdopodobne, często zawodne.

EMPIRYZM- *LOGICZNY(indukcyjny): twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucając metafizykę, uważali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej. Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny.

*METODOLOGICZNY  J.S. Milla odrzucał wszelkie aprioryczne (wstępne) założenia: znalazł zastosowanie przede wszystkim w logice, którą oparł na indukcji, doświadczeniu i kojarzeniu faktów (jeśli opieramy się na doświadczeniu, nie możemy kierować się metodą dedukcyjną, bo nie ma prawd ogólnych; jedyną właściwą jest metoda indukcyjna).

11. FRYDERYK NIETZSCHE - PRZEWARTOŚCIOWANIE WSZYSTKICH WARTOŚCI- KONCEPCJA NADCZŁOWIEKA: jest to ten, który odważy się zerwać z moralnością stada, przewartościować wartość. Jednostka twórcza obdarzona wolą mocy. Jest rzadkim zjawiskiem(Napoleon, Aleksander Wielki). Krytykuje zastaną rzeczywistość, kulturę i świat wartości współczesnych sobie ludzi. Zauważył, że dotychczasowy system wartości gdzieś się rozsypuje. Dlatego każdy człowiek powinien na nowo ustalić swoją hierarchię wartości.

12. *PRAGMATYZM* - (pierwotnie metoda rozstrzygania sporów filozoficznych) jeżeli dwie różne teorie mają te same konsekwencje praktyczne, tzn. że May do czynienia z jedną teorią, która różni się werbalnie, a nie istotowo. Postulował praktyczny sposób myślenia i działania, uzależniający prawdziwość twierdzeń od ich użyteczności. Poznanie ma charakter praktyczny; nauka powinna stać się przewidywalna w przewidywaniu tego, co nastąpi.

TEORIA PRAWDY-pragmatyzm mówi, że prawda nie jest zgodnością myśli z rzeczywistością. Prawda jest cechą myśli a myśli są prawdziwe, kiedy jej konsekwencje są sprawdzalne (chodzi o praktyczne konsekwencje). Kryterium prawdy jest praktyka; prawda to idealna granica, do której dążymy, ale nigdy nie dotrzemy. W przypadku hipotez naukowych weryfikacja jest procesem nieskończonym. W nauce jest przydatna tylko FALSYFIKACJA (jeżeli uznasz, że teoria jest nieprawdziwa, to wtedy nie może być teorią). Nauka składa się z hipotez, które powinny być falsyfikowane po kolei. Tezy można uprawdopodobnić, ale nie falsyfikować.

CHARLES PEIRCE - przedstawił założenia pragmatyzmu rozumianego jako teoria analizy logicznej. Akcentując praktyczny wymiar znaczeniowy pojęć i wiedzy naukowej był przeciwny przekonaniu o intuicyjnym czy bezpośrednim pochodzeniu wiedzy (antykartezjanizm). Uważał, że wiedza jest zawsze efektem wnioskowania, wynikającego z poznania bezpośredniego. Akty świadomości są dla niego "faktami" poznawanymi pośrednio. Wszystkie prawdy są jedynie hipotezami.W konsekwencji utożsamił wiedzę ze znakiem, czyniąc semantykę podstawową teorią mówiącą o drogach poznania. Interpretację znaków uznał za podstawową czynność poznawczą, a za miarę prawdy jej praktyczne skutki. Odrzucił Jamesowski pluralizm, minimalizm i relatywizm i nazwał swoją teorię nie "pragmatyzmem", ale "pragmatycyzmem".

WILIAM JAMES - postulował radykalny empiryzm. W chwili narodzin nie jesteśmy niezapisaną kartą; mamy przyzwyczajenia i sposób widzenia świata. Nasza psychika nie jest sumą atomicznych składników. Nasza świadomość jest czymś ciągłym (STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI); występuje ciągły przepływ. Świadomość to stan mózgu który pośredniczy między wrażeniami zmysłowymi a relacją na te wrażenia; nie zależy od ciała. Doświadczenie to fakt ujmowany w kontekście innych faktów. Fakty są ze sobą powiązane. Taka koncepcja doświadczenia pozwala wyjaśnić ciągłość świata. Wszystkie rzeczy łączą się ze sobą.

13. *FENOMENOLOGIA* - metoda poznania filozoficznego. Zakłada się warunek ateoretyczności i neutralności. Trzeba zawiesić dotychczasową wiedzę, żeby poznać rzecz. Trzeba używać takiego języka do opisu przedmiotu, aby był neutralny i nie przesłaniał przedmiotu. Przedmiotem poznania w fenomenologii jest FENOMEN(wszystko to, co jest przedmiotem intuicyjnych aktów poznawczych; to, co jest dostępne bezpośrednio i naocznie [źródłowo]). Ujmuje się go AKTEM POZNAWCZYM(jest częścią strumienia świadomości. Jest samoujawnialny: gdy zachodzi, nie potrzebujemy dodatkowego aktu; sam się ujawnia i intencjonalny: każdy akt zawsze kieruje się do jakiegoś przedmiotu). METODA FENOMENOLOGICZNA: metoda indukcji:

1. jednostkowe doświadczenie(spostrzeżenie zmysłowe, wyobrażenie, ujęcie swoich stanów psychicznych) - ten pkt łączy nas z rzeczywistością i dowodzi, że filozofia opiera się na doświadczeniu

2. zmiana nastawienia praktycznego na znalezienie istoty danej rzeczy. Wtedy intencja odrywa się od jednostkowego bytu. Chcemy poznać istotę. Odrywanie się od jednostkowych cech.

3. Operacja uzmienniania - badamy składniki przedmiotu i jedne cechy zastępujemy innymi. Zadajemy sobie pytanie: które cechy są ważne dla istoty tego przedmiotu?

4. Ogląd ejdetyczny (eisis-istota) - bezpośrednie poznanie istoty rzeczy.

Wystarcza doświadczenie czegoś jednostkowego i pozwala na osiągnięcie wiedzy koniecznie prawdziwej. Ta metoda łączy nas z rzeczywistością.

Metoda redukcji transcendentalnej: Zmierza do odkrycia niepowątpiewalnego pola i punktu wyjścia. Polega na zawieszeniu wszystkiego co pochodzi z poza doświadczenia. Doprowadziła Husserla do idealizmu.

EDMUND HUSSERL - KRYTYKA PSYCHOLOGIZMU-  twierdził, że należy obalić panujący pod koniec wieku XIX pogląd, głoszący, że wszystko, co istnieje jest albo fizyczne, albo psychiczne i traktujący nawet logikę jako część psychologii. Po tej pracy E. Husserla psychologizm był niemożliwy w logice, matematyce i naukach ścisłych. Mill twierdził, że wszystkie prawa, w tym logiki, pochodzą z doświadczenia. To znaczy, że np. prawo niesprzeczności nie obowiązuje wszędzie. PSYCHOLOGIZM to sprowadzenie praw logiki do sposobu naszego myślenia. Logika i matematyka dot. przedmiotów idealnych i dlatego te prawa obowiązują wszędzie. Husserl uznaje, że oprócz przedmiotów realnych, istnieją realne przedmioty idealne, które poznajemy bezpośrednio. Prawda logiczna nie należy tylko do sposobu mojego myślenia.

14. *FILOZOFIA ANALITYCZNA* - ANALIZA *pojęciowa: dot. języka, uważano, że wiele problemów bierze się z nieodpowiedniego używania pojęć; jest to przekładanie niejasnych, nieścisłych sformułowań na jasne i ścisłe.

*realna: dot. samego przedmiotu, który opisujemy

EDWARD MOORE - REALIZM-jego filozofia powstała jako sprzeciw wobec idealizmu (to, co poznajemy, jest tworem naszego umysłu).wygłosił postulat „zdrowego rozsądku” (jako źródła trafnych przekonań) - by powrócić do takiego ujęcia świata, że wszystko, co poznajemy istnieje naprawdę; sama natura człowieka to zakłada. „Programowa naiwność” - uznanie tego, co poznajemy w codzienności. Wprowadził termin „dana zmysłowa” i badał relacje między danymi a własnościami rzeczy. W filozofii percepcji wyróżnił:

• realizm bezpośredni mówiący, że mamy dostęp do własności rzeczy,

• realizm pośredni mówiący, że mamy dostęp do własności rzeczy poprzez dane zmysłowe,

• fenomenalizm mówiący, że spostrzegamy tylko dane zmysłowe.

Zastanawiał się, czy tezy fizyki są zdroworozsądkowe? Starał się opracować kryteria określające (później odrzucone):

• powszechna akceptacja (wszyscy ludzie sa o tym przekonani)

• warunkowa akceptacja (akceptujemy tezę, w którą wierzymy, pomimo tego, że głosimy sprzeczną)

BERTRAND RUSSELL - także odrzucał idealizm, ale jego poglądy poszły dalej. Stworzył koncepcję MONIZMU NEUTRALNEGO - miał znieść opozycję pomiędzy materializmem a duchowością. Rzeczywistość nie jest duchowa ani cielesna, ale to , czy mamy do czynienia z duchowością czy z cielesnością wynika z połączenia, pogrupowania zdarzeń.

15. *NEOPOZYTYWIZM*(KOŁO WIEDEŃSKIE) - KONCEPCJA FILOZOFII-filozofia nie jest syntezą nauk szczegółowych; metafizyczne stwierdzenia są bezsensowne (filozofia=metafizyka), bo nie można ich zweryfikować. Wyróżnili dwa rodzaje niemożliwości weryfikacji: techniczna („na Jowiszu rosną kwiatki”) zasadnicza (kiedy zdania są bezsensowne)

Pytania, które sobie stawia, są pozorne („czy jest Bóg?”). filozofia jest możliwa jedynie jako analiza językalogistyka, strukturalizm.

16. *EGZYSTENCJALIZM* - KONCEPCJA CZŁOWIEKA:

SOREN KIRKEGAARD - człowieka nie można zredukować do roli abstraktu. Dotychczasowa filozofia nie jest w stanie objąć ludzkiej egzystencji. Problemów człowieka, które są bardzo indywidualne, nie da się ująć obiektywnie, nie da się ich ujmować bezosobowo; wymaga to otwartości, zaangażowania, przeżywania.

FRYDERYK NIETZSCHE teza 11.

MARTIN HEIDEGGER - człowiek jest kimś wyjątkowym; nie substancją a egzystencją. Człowiek jest rozdarty; otwarty na świat i zanurzony w nim. Istnieje w konkretnej rzeczywistości. Człowiek realizuje się w aktach wolnej decyzji; decydując się na urzeczywistnienie siebie, kreuje się przez wolne wybory. DASEIN - bycie tu oto. Człowiek w konkretnej sytuacji (tu) jest egzystencją. Wolny wybór to realizacja siebie. Człowiek jest absolutnie wolny, zanurzony w świecie, ale wybór jest ograniczony. Możliwość i faktyczność to dwie egzystencje. Człowiek wydaje się kimś nieskończonym, nie ma żadnego punktu oparcia. Tym, co ogranicza człowieka, jest śmierć; ostateczna granica możliwości. Odkrycie tego wywołuje trwogę(pierwotny stan egzystencji). Kiedy człowiek to zrozumie, to albo odpycha od siebie tą świadomość, albo się z nią godzi.

JEAN-PAUL SARTRE - człowiek jest wolny. To swojego rodzaju przekleństwo. Realizujemy się w swoich wyborach, za wybory te jesteśmy odpowiedzialni. Świadomość odpowiedzialności jest bardzo bolesna; wybór powoduje w nas lęk. Człowiek powinien projektować żeycie i wg tego postępować. Każdy powinien ustanowić swoje własne wartości, bez odwołania się do zewnętrznych kryteriów. Drugiego człowieka nie można traktować instrumentalnie. Wartością jest człowiek.

GABRIEL MARCEL - nie odrzucał naukowego podejścia do człowieka, ale naciskał na indywidualne. Podejście naukowe może prowadzić do alienacji człowieka. Uważał, że istnienie człowieka ma sens tylko w obliczu istnienia Boga. Lęk, społeczeństwo masowe odczłowiecza; człowiek przestaje być indywidualnością.

17. *NEOTOMIZM* - nawiązanie do Arystotelesa i św. Tomasza z Akwinu. Filozofia jest potrzebna, ponieważ nauki szczegółowe badają wycinek rzeczywistości, a filozofia bierze pod uwagę całość; ujmuje każdy byt w jego najbardziej podstawowym aspekcie. Dyskusja z idealizmem jest bezsensowna, ponieważ jej punkt wyjścia jest błędny(nie tworzymy swoim poznaniem rzeczywistości, zastajemy ją taką, jaka jest). Przedmioty są różnego rodzaju; ta różnorodność jest nam dana w codziennym doświadczeniu; nauki szczegółowe grupują je w różne kategorie. Pdst. nauką jest metafizyka - nauka o rzeczywistości. Wszystkie inne nauki są metafizykami szczegółowymi (np. teoria poznania to wtórne pytanie o byt [I zadane w metafizyce]). Metafizyka zajmuje się bytami, zadaje pyt: co to znaczy być bytem?

Poznanie metafizyczne ma dwie cechy:

przedmiotowe - jest różne od analizy pojęciowej; nie chodzi o badanie terminu, ale o konkretny byt

pkt wyjścia jest doświadczenie, kontakt z przedmiotem

Kiedy mamy ten punkt wyjścia zadaniem metafizyki jest ustalenie istoty i co jest konieczne dla bycia bytem. Punkt wyjści metafizyki jest neutralny (nie przyjmuje się z góry jakichś rozwiązań). Poznanie metafizyczne przebiega w sposób następujący:

• pkt wyjścia jest bezpośrednie poznanie przedmiotów nas otaczających

• stwierdzenie, że one istnieją - w sądach egzystencjalnych

• stwierdzenie cech, które różnią przedmiot od innych (zróżnicowanie)

• podział cech na dwie grupy: *kategorialne (przysługują jednej grupie rzeczy, niektórym przedmiotom)

*podkategorialne (przysługują wszystkim przedmiotom)

• pytanie o warunek bycia bytem

• wniosek: we wszystkich rzeczach można wyróżnić: treść i istnienie(jeśli nie posiada tego elementu, nie istnieje)

Św. Tomasz zauważył że wszystko, co istnieje, składa się z ISTOTY(treść określona) i ISTNIENA(podstawowy akt bytu). Istota jest różna od istnienia (nie są bytami prostymi; składają się z różnych składników). Nasz byt może przestać istnieć, bo naszą istotą nie jest istnienie. Jedynym bytem, którego istotą jest istnienie, jest Bóg. Tomasz mówi także o trzech innych założeniach:

• SUBSTANCJA (to, co się nie zmienia)PRZYPADŁOŚĆ (to, co się zmienia) - dziecko i starzec to nadal ta sama osoba

• MATERIA (to, z czego się składa)FORMA (to, czym jest) - w rzeźbie: drewno i Hermes

• AKT (realizacja zdolności)MOŻNOŚĆ (zdolność) - pdst. aktem bytu jest istnienie

Bóg jest transcendentny (nie jesteśmy w stanie Go poznać). Niektórzy filozofowie uważali, że najlepiej mówić czym Bóg nie jest (TEOLOGIA NEGATYWNA), Tomasz jednak twierdzi, że to za mało. Rozwiązaniem tego problemu jest ANALOGIA BYTU: pojęcie bytu jest pojęciem analogicznym - pomiędzy wielo- a jednoznacznością; wszystkie byty mogą być podobne lub nie wnioskowane przez podobieństwo - ANALOGIA TRANSCENDENTALNA - jest między bytami podobieństwo(każdy ma i istotę i istnienie), ale są równocześnie niepodobne(nie dla każdego istotą jest istnienie). Pozwala to na zasadzie wnioskowań stwierdzić, kim jest Bóg.

TRANSCENDENTALIA(powszechne właściwości bytu) - takie cechy, które posiada wszystko, co istnieje.

absolutne - byt(wszystko zawiera w sobie istnienie), rzecz(wszystko to, co istnieje, ma określoną treść, konkretne cechy), jedno(każdy byt jest wewnętrznie jednolity), odrębne(każdy byt istnieje w sposób samodzielny; nie jest cz.czegoś większego)

relacyjne - dobro(łączność każdego bytu z wolą Stwórcy/twórcy; każdy byt jest chciany, wszystko, co istnieje, jest dobre nie ma metafizycznego zła; przedmiotem kazdego działania jest metafizyczne dobro), prawda(każdy byta ma przyczynę swojego istnienia, którą jest zamysł Stwórcy/twórcy; każdy byt jest poznawalny), piękno(połączenie dobra i prawdy; połączenie z intelektem i z wolą Stwórcy, nie jest więc czymś subiektywnym; każdy byt jest piękny, bo jest chciany, zaplanowany).

Tomizm polemizuje ze współczesną filozofią, która wprowadza subiektywizm (marksizm, pragmatyzm itp.)

BÓG:

ABSOLUT - filozoficzny Bóg, który nie musi być osobą (pierwszy byt, który nie musi nią być); najważniejsza zasada w świecie, pełania bytu, coś pierwotnego. Arystoteles, Plotyn, Spinoza,

TRANSCENDENCJA - Bóg/Absolut jest czymś zupełnie innym, niż to, co nas otacza i jest niepoznawalny, nie można Go poznać bezpośrednio (tylko przez Jego dzieła). Plotyn, tomizm

IMMANENTNOŚĆ - Bóg jest obecny w świecie; może być obecny całkowicie - nie wykracza poza świat [Spinoza] albo może być i transcendentalny i immanentny [chrześcijaństwo].

PANTEIZM - Bóg jest światem, wszystko jest Bogiem Spinoza, New Age

AGNOSTYCYZM - przekonanie, że o Bogu nie można powiedzieć, czy istnieje, cz nie. Kant: nie można poznać jaka rzecz naprawdę jest.

FIDEIZM - wiara jest czymś irracjonalnym; nie ma żadnego racjonalnego uzasadnienia dla prawd wiary Kirkegord

RACJONALIZM - wszystkie prawdy wiary można poznać rozumem i je rozumowo wytłumaczyć

METAFIZYKA:

MONIZM GENETYCZNY - jest jedna, pierwotna postać bytu, z którego mogą powstać inne rzeczy marksizm

MONIZM SUBSTANCJALNY - istnieje jeden rodzaj substancji; albo materia albo to, co niematerialne (MATERIALIZM/SPIRYTUALIZM)

MAT: oświecenie francuskie, XIXw.; SP: Berkley

DUALIZM - istnieją dwa rodzaje bytów: to co materialne i to co niematerialne. Może być skrajny[Kartezjusz] i umiarkowany.

REALIZM - istnienie bytów ogólnych; REALIZM POJĘCIOWY: istnieją realnie jako niematerialne byty; REALIZM SKRAJNY: istnieją jako samodzielne byty; REALIZM UMIARKOWANY: istnieją razem z bytami materialnymi

NOMINALIZM - istnieją tylko byty jednostkowe, nie ma pojęć ogólnych. Byty ogólne istnieją tylko jako twory wyobraźni XIXw.

TEORIA POZNANIA:

EMPIRYZM - jedynym źródłem poznania jest doświadczenie fil. Nowożytna

RACJONALIZM - jedynym źródłem poznania jest rozum XVIIw., Leibniz

REALIZM - odpowiedź na pytanie jak istnieje przedmiot naszego poznania; realnie i niezależnie od podmiotu pozytywizm, fenomenologia

IDEALIZM - przedmiot jest tworem podmiotu poznającego Kant, Hegel

DEDUKCJA - wyprowadzanie szczegółowych wniosków z ogólnych prawd XIXw.

INDUKCJA - uogólnianie szczegółowych wniosków XIXw.

ABSTRAKCJA - kiedy uznajemy, że źródłem poznania są zmysły, dostarczają dane, na pdst. których formułujemy pojęcia ogólne. Poznajemy to, co ogólne. Arystoteles

SENSUALIZM - źródłem poznania jest poznanie zmysłowe, a aprioryczne (niezależne od doświadczenia) nie ma sensu Husserl

KANTYZM - przedmiotem poznania są zjawiska, ale nie poznajemy źródła tego zjawiska Husserl

INTUICJA - poznajemy to, co jednostkowe. Nie jest procesem, a oglądem, ujęciem czegoś w jednym akcie.

SOCJALIZM NAUKOWY - pierwotną substancją jest materia, przyroda i dopiero z tego może się wyłonić myśl, umysł. Dzieje się tak dlatego, że ilość może przechodzić w jakość i odwrotnie. Marks

ETYKA:

HEDONIZM - przekonanie, ze najwyższym dobrem, wartością jest przyjemność Brentano, Mill

UTYLITARYZM - najwyższym dobrem jest pożytek

RELATYWIZM - nie ma wartości obiektywnych; wszystkie są subiektywne

DETERMINIZM - przekonanie, ze wolna wola nie istnieje; człowiek jest poddany wewnętrznym i zewnętrznym przyczynom, nie działa z własnej woli, bo te czynniki popychają go w konkretnym kierunku.

INTUICJINIZM ETYCZNY - prawdy moralne są nam bezpośrednio dane i poznajemy je intuicyjnie filozofia analityczna, Moore

RESENTYMENT - uraza do świata, że nie jest taki, jakim chcielibyśmy go widzieć Nietzsche

ALTRUIZM - człowiek, jako istota społeczna, realizuje się q społeczeństwie Mill

APOLLIŃSKOŚĆ - ludzie starają się przysłonić życie różnymi obrazami (poezja, malarstwo) Nietzsche

DIONIZYJSKOŚĆ - Bóg, który symbolizuje chaos; ludzie chcą przyjąć grozę życia Nietzsche

INTENCJONALNOŚĆ - każdy akt psychiczny jest skierowany ku jakiemuś przedmiotowi.

FILOZOFIA NOWOŻYTNA: Monteskiusz, Francis Bacon, Kartezjusz, Blaise Pascal, Mikołaj Mallbranche, Tomasz Hobbes, Benedykt Spinoza, Gotfrid Leibniz

EMPIRYZM BRYTYJSKI: John Locke, George Berkeley, David Hume

OŚWIECENIE FRANCUSKIE: Wolter, Etienne de Condillac, Joannes d'Alembert, Jan-Jakub Rousseau, Adam Smith, Immanuel Kant

IDEALIZM NIEMIECKI: Johann Gottlieb Fichte, Georg Hegel,

LEWICA HEGLOWSKA: Feuerbach, Karol Marks

POZYTYWIZM: August Comte, Beutham, James Mill, John Stuart Mill

EWOLUCJONIZM: Herbert Spencer,

EMPIROKRYTYCYZM: Ryszrad Avenarius, Mach, Hipolit Taine, Franz Brentano, Fryderyk Nietsche

PRAGMATYZM: Charles Peirce, Wiliam James, Henry Bergson

FENOMENOLOGIA: Edmund Husserl, Max Scheller, Roman Ingarden, Karol Wojtyła

EGZYSTENCJALIZM: Soren Kirkegaard, Fryderyk Nietzsche, Martin Heidegger, Jean-Paul Sartre, Gabriel Marcel

FILOZOFIA ANALITYCZNA: Edward Moore, Bertrand Russell

---