1. Charakterystyka filozofii nowożytnej; filozofia nowożytna a średniowiecze

Filozofia nowożytna usiłowała powrócić do tradycji starożytnej, ale także kontynuowała tradycję chrześcijańsko-średniowieczną. Pierwsi filozofowie nowej ery byli istotnie ożywieni nastrojem opozycyjnym wobec scholastyki i podkreślali swoją łączność z antykiem.

Głównym dziełem myśli nowożytnej było ściślejsze pojęcie nauki, odróżnionej od metafizyki. Usiłowano wyodrębnić dziedzinę doświadczenia od spekulacji.

Filozofia nowożytna w najważniejszych sprawach przeciwstawiała się średniowiecznej. Gdy tamta była na wskroś transcendentna i twierdziła, że poza światem doczesnym istnieje świat wieczny, boski, którego ten jest tylko odbiciem, to nowożytna chciała mieć postawę doczesną i twierdziła, że istnieje tylko jeden świat i nim ma się zajmować filozofia. Filozofia średniowieczna była systematyczna, konstrukcyjna - nowożytna objawiała zaś upodobanie do czystych faktów, bez systemów. Cechy te są charakterystycznym, ale nie powszechnym rozróżnieniem - np. Kartezjusz, wbrew poglądom wielu filozofów swojej epoki, miał transcendentny pogląd na świat i budował system filozoficzny.

Podział filozofii nowożytnej wg epok

• Odrodzenie, obejmujące wieki: XV i XVI, a stanowiące dla filozofii czas przejściowy i przygotowawczy

• okres systemów nowożytnych, obejmujący w przybliżeniu wiek XVII

• okres Oświecenia i krytyki w XVIII w.

• ponowny okres systemów w pierwszej połowie XIX w. - następnie nastąpił od 1830 r. okres filozofii najnowszej, nacechowanej znów dążeniami krytycznymi

Podział filozofii wg nurtów

• Humanizm (Niccolò Machiavelli i Michel de Montaigne; filozofowie przyrody: Giordano Bruno, a szczególnie Mikołaj Kopernik mieli zmienić spojrzenie na wszechświat i miejsce w nim człowieka. Centrum zainteresowań stanowił człowiek)

• Racjonalizm i empiryzm

• kontynentalni racjonaliści (Kartezjusz, Pascal, Leibniz, Wolf) - francuscy i niemieccy

• empiryzm brytyjski (Bacon, Locke, Hume, Berkeley), do którego należał nurt filozofii zdrowego rozsądku zainicjowany przez T. Reida oraz nurt nawiązujący do tradycji platońskiej - Platonicy z Cambridge

• Oświecenie (Wolter, Encyklopedyści i J.J. Rousseau)

• Kantowski przewrót (przewrót kopernikański) - jest ukoronowaniem i syntezą XVII-wiecznej filozofii racjonalistycznej i empirystycznej. W uproszczeniu: dotąd uważano, że poznanie musi dostosowywać się do przedmiotów, a Kant zaczął zastanawiać się, czy to nie przedmioty dostosowują się do naszego poznania.

• Idealizm niemiecki (Fichte, Hegel)

• Pozytywizm (Comte, Mill, James)

2. Główne nurty i przedstawiciele filozofii renesansu.

Humaniści, przejęci sprawami filologicznymi i literackimi, byli na ogół obojętni wobec zagadnień filozoficznych; niemniej przysłużyli się filozofii przyczyniwszy się do odzyskania pism starożytnych filozofów. Na przełomie wieku XIV i XV najpierw we Włoszech, później w innych krajach, dzięki tym zmieniało się spojrzenie na starożytność. Humaniści nie widząc objawów humanizmu w średniowieczu, sięgali po nie aż do antyku - pisarze klasyczni wydawali się być jedynymi, którzy zajmowali się sprawami ludzkimi i znali się na nich. W dobie odrodzenie można wyróżnić wręcz trzy grupy humanistów: filologów, psychologów i teologów.

Najwybitniejszymi przedstawicielami humanizmu byli: Niccolò Machiavelli (pisarz społeczny i polityczny) i Michel de Montaigne (nurt psychologiczny). Filozofię przyrody reprezentował Giordano Bruno, a humanizm teologiczny Franciszek Salezy.

Niccolò Machiavelli

• prawnik, filozof, pisarz społeczny i polityczny, historyk. Jest autorem traktatu o sprawowaniu władzy pt. Książę. Od jego nazwiska powstał termin makiawelizm. Idealnym ustrojem była dla niego republika. Jego pisma znalazły się na kościelnym indeksie ksiąg zakazanych

• Książę, który przyniósł mu nieśmiertelną sławę, jest poradnikiem sprawowania władzy; Skupiał się na odkryciu reguł skutecznego działania. Jest to wg niego możliwe, bo zdarzenia się powtarzają, a natura ludzka jest stała. Zachowanie człowieka da się przewidzieć, jeśli tylko rozporządzamy wiedzą, którą daje nam studiowanie historii; Jego absolutne nowatorstwo polegało na tym, że traktował państwo jako twór całkowicie ludzki, bez pierwiastka boskiego;

• autor słynnej maksymy, że cel uświęca środki, Machiavelli jest czasami zaliczany do tradycji amoralistycznej (jak Protagoras, Nietzsche); jednak dosłowna interpretacja tej maksymy wskazuje na brak głębszego zrozumienia traktatu - w wielu miejscach Machiavelli wyraźnie stwierdza w jakich sytuacjach można tę zasadę stosować - wyraźnie ją ograniczając. Należy pamiętać spiżowe słowa Machiavellego, że "okrucieństwo i terror należy stosować, ale rozsądnie i tylko w miarę potrzeby"

• Machiavelli jest bardzo sceptyczny, jeżeli chodzi o naturę człowieka. Jego zdaniem ludźmi kierują niskie pobudki i egoizm. Nawet, jeśli ktoś chciałby postępować moralnie, będzie mu bardzo trudno obronić się przed powszechną niegodziwością

• Makiawelizm - doktryna polityczna głosząca, że najważniejszym celem w polityce jest racja państwa. Aby ją osiągnąć można korzystać z wszelkich dostępnych środków (także np. podstępu i okrucieństwa)

Michel Eyquem de Montaigne - humanizm psychologiczny

• właściwością jego poglądów było to, że oparte były na obserwacji i zdrowym rozsądku, nie na spekulacji pojęciowej czy tradycji filozoficznej; zajmował się wyłącznie sprawami doczesnymi i ludzkimi; zadania filozofii rozumiał nie teoretycznie, a praktycznie - chciał by była sztuką życia; ostateczną miarą prawdy jest rozum, a wzorem dla człowieka jest przyroda, której jest częścią

• był sceptyczny wobec zagadnień najbardziej poruszających filozofów - czy jest Bóg, czy dusza jest odrębna od ciała, itd.; on chciał się zajmować tylko bezspornym faktem ludzkiego życia; sceptycyzm nie był u niego objawem zniechęcenia wobec świata i myśli, a raczej przekonania, że ujęcie pewnych kwestii (natury człowieka czy świata) w sposób prosty i ogólnych jest niewykonalne

• Montaigne uważał też, że przyjemność jest dobra; a skoro tylko żyjąc możemy ją osiągać, należy dbać o życie, jakiekolwiek by ono nie było; zadaniem rozsądnej filozofii, wg niego było nauczanie dobra, tak, aby można było z niego czerpać przyjemność;

• społeczeństwo, ojczyzna, rodzina, własne namiętności, myślenie o śmierci - czynią z nas niewolników; aby być szczęśliwym należy się zdystansować, uniezależnić, tak aby nic nas nie ograniczało w wyrażaniu siebie

• człowieka rozumiał jako część przyrody; naturalną jego istotę przysłoniły wytwory cywilizacji i stały się jego sztuczną istotą

• cała jego filozofia mieści się w pojęciach: humanizm, epikureizm, sceptycyzm, naturalizm, racjonalizm i relatywizm

Franciszek Salezy - humanizm teologiczny

• naczelną jego ideą było nie odrywać religii od życia; powinna być ona z nim związana i liczyć się z jego potrzebami; inna musi być pobożność szlachcica, inna rzemieślnika: ten, kto ma rodzinę, nie może się wyrzec majątku, ten kto jest robotnikiem, nie może spędzać całego dnia na modlitwie

• chciał ukazać całe piękno życia doczesnego, które powinno być radością, a nie cierpieniem; Franciszek był przeciwny rygorystycznej religii wymagającej pokut, poświęcenie i ascezy, przeciw pomijaniu życia doczesnego

Giordano Bruno - filozofia przyrody

• włoski filozof, humanista, dominikanin

• Głosił, że wszechświat jest nieskończony i jednorodny (z czego wynikał między innymi pogląd, że ludzie nie są jedynymi inteligentnymi istotami w kosmosie). Miał to być twór żywy (ten pogląd zbliżał go do panteizmu). Religię uznał za uproszczoną wersję filozofii, liturgię i uczestnictwo w praktykach religijnych zaś za wynik zabobonu wynikającego z ignorancji

• Panteistyczny charakter systemu Bruna polegał na identyfikacji Boga z naturą; utrzymywał (za Mikołajem z Kuzy), iż z faktu nieskończoności Boga wnioskować można nieskończoność wszechświata stanowiącego jego odbicie. Przyjmując zaś, że dwie nieskończoności nie mogą istnieć równolegle, wnioskował, iż bóg jest immanentną częścią wszechświata, pochodzącą z tej samej, co wszechświat substancji.

• W teorii poznania głosił, że człowiek nie od razu dochodzi do prawdy i rozróżniał 3 główne stopnie poznania: przez zmysły, przez rozsądek i przez rozum

• Bruno zapoznał się z teoriami Mikołaja Kopernika i wierzył, że Ziemia krąży dookoła Słońca, wirując jednocześnie dookoła własnej osi. Poszedł jednak dalej niż Mikołaj Kopernik, zakładając, iż gwiazdy widoczne na nieboskłonie stanowią inne, odległe słońca rozrzucone w przestrzeni nieskończonego wszechświata. Słońca, dookoła których krążą ich własne planety, zamieszkane przez inne istoty rozumne

• Najistotniejsze jest jednak fakt, iż zarzucił on koncepcję hierarchicznej konstrukcji uniwersum. Ziemia była tu po prostu jednym z wielu podobnych ciał niebieskich, podobnie jak i Słońce. Bóg nie był powiązany z żadną częścią wszechświata bardziej niż z którąkolwiek inną

3. Koncepcja nauki w ujęciu Kartezjusza - rola matematyki

• W kolegium zapoznał się ze scholastyką, która go jednak nie interesowała; od początku interesował się matematyką i naukami ścisłymi, które nie opierały się na mętnych pojęciach i sprzecznych opiniach; szukał wiedzy pewnej, rzetelnej - chciał zbudować system filozoficzny za pomocą matematyki; dążył do odkrycia prawdy uniwersalnej, na podstawie, której można zbudować system filozoficzny Kartezjusz kładł nacisk na matematykę i geometrię, na metodologię, powiązał filozofię z nauką.

4. Metodyczne wątpienie u Kartezjusza

• Kartezjusz w punkcie wyjścia swojej filozofii posłużył się metodycznym wątpieniem (choć nie był sceptykiem); uważał, że to, co nie jest jasne i pewne powinno być objęte klauzulą wątpliwości - tylko w ten sposób możemy określić punkt niepowątpiewalny, od którego może się zacząć filozofia; chciał stworzyć filozofię naukową

• We wszystko możemy wątpić, poza faktem myślenia - myślenie jest punktem niepowątpiewalnym

• To, że człowiek myśli jest nie do zakwestionowania - choć treść myślenia może budzić wątpliwości

• Cogito ergo sum - sąd egzystencjonalny, stwierdzający fakt myślenia; teza ta ma charakter intuicyjny (nie jest dowiedziona na podstawie dowodów) - sam fakt wątpienia jest faktem myślenia

5. Problem dualizmu antropologicznego u Kartezjusza

• Punktem wyjścia filozofii Kartezjusza jest człowiek; zastanawiał się nad naturą ludzkiego myślenia; odkrył w umyśle idee, które mogą być nabyte (pochodzące z doświadczenia, mają charakter mętny, niewyraźny, np. idee barwy, dźwięku, zapachu) oraz wrodzone (potencjalności ludzkiego umysłu, które aktualizują się w trakcie rozwoju człowieka; za ich pomocą tak, a nie inaczej pojmujemy świat; sam umysł odkrywa je w sobie, np. idee geometryczne) oraz ideę Boga (idea bytu doskonałego i nieskończonego; człowiek nie może być twórcą idei Boga, bo jest stworzony i niedoskonały, przyczyną istnienia idei Boga musi być sam Bóg; idea Boga jest najbardziej jasna i wyraźna); idea ciała (człowiek jest substancją myślącą; istotą człowieka jest myślenie; umysł mógłby istnieć nawet bez ciała; człowiek składa się z umysłu i z ciała, ale według Kartezjusza, nie jest on jednością - składa się z dwóch substancji: cielesnej posiadającej atrybut rozciągłości i duchowej posiadającej atrybut myślenia, nie będącej przestrzenną i rozciągłą; dusza i ciało spotykają się w szyszynce mózgowej)

• Teoria o dwoistości natury człowieka to dualizm interakcyjny oraz antropologiczny - człowiek jest podzielony wewnętrznie - odrzuca się jedność psychofizyczną;

• ciało według Kartezjusza jest maszyną - mechanicystyczna interpretacja ludzkiej cielesności

6. Czy dualizm antropologiczny jest zasadny?

7. Okazjonalizm a stosunek duszy do ciała

• Malebranche (staral się polączyć filozofię św. Augustyna z metodą kartezjańską) byl twórcą okazjonalizmu (lac. okasio - sposobność); okazjonalizm wyrasta z pewnych rozstrzygnięć filozofii Kartezjusza, z podzialu czlowieka na substancję duchową i cielesną; Malebranche'a nie zadowolilo rozwiązanie Kartezjusza - jeśli dusza jest niematerialna, a cialo materialne, to jaki stosunek zachodzi pomiędzy nimi?

• Okazjonalizm to pogląd metafizyczny, który glosi, że jedyną przyczyną sprawczą istnienia i dzialania wszelkich bytów jest Bóg (wykluczenie dzialania przyczyn naturalnych)

• Bóg przyczyną sprawczą - Malebranche oparl to na samej analizie pojęcia przyczyny; między przyczyną a skutkiem musi zachodzić związek konieczny, a tylko między Bogiem jako przyczyną i skutkiem zachodzi taki związek; ludziom się może wydawać, że na coś wplywają, że są przyczyną - jednak nie jest to prawda, bo tylko Bóg może być przyczyną (dzialanie naturalne, ludzkie jest tylko przyczyną okazjonalną)

• Malebranche chcial w ten sposób wyjaśnić na czym polega związek pomiędzy cialem a duszą, dochodząc do wniosku, że one wcale na siebie nie oddzialują - to Bóg dziala na czlowieka;

• Okazjonalizm glosi, że tylko Bóg jest przyczyną sprawczą, wszystkie inne to przyczyny okazjonalne, podkreślające obecność Boga w świecie; wszystko jest zależne od Boga; Bóg jest stale obecny w świecie, jest bezpośrednią przyczyną wszystkiego

• Tylko za pośrednictwem zmian dokonujących się w materii Bóg sprawia zmiany w duszy i odwrotnie - nigdy dualizm duszy i ciala nie był posunięty tak daleko

8. Filozofia stosunek do nauki u Pascala

• nie uważal, jak Kartezjusz, że za pomocą matematyki można zbudować filozofię - metoda matemtyczna ma swoje ograniczenia, nie daje odpowiedzi np. na pytania egzystencjonalne, ważne dla czlowieka - odpowiedzi na te pytania trzeba szukać w religii

• istnienia Boga nie można udowodnić rozumowo; konieczna jest tu wiara i objawienie; Pascal glosi ograniczenie ludzkiego rozumu; wlasciwym sposobem poznania Boga jest wiara - Bóg objawil się przez Chrystusa i to przez niego możemy poznać Boga

• twierdzil, że prawdziwa filozofia nie warta jest godziny trudu, ponieważ prawdziwie filozofować to drwić sobie z filozofii

9. Porządek serca a porządek rozumu

• wedlug Pascala poznanie dokonuje się nie tylko poprzez rozum, ale i przez serce: jest to poznanie bezpośrednie, intuicyjne (serce to narzędzie orientacji), za pomocą serca pojmuje prawdę bezpośrednio, ale nieracjonalnie (jednak jest to prawda - nie tylko sam rozum może odkrywać prawdę); pierwsze aksjomaty, pierwsze przeslanki są zawsze poznawane za pomocą serca; dopiero rozwijanie ich i tlumaczenie przypada rozumowi; twierdzil, że serce jest w ludzkiej duszy, co nie oznacza, że był irracjonalistą - rozróżnial po prostu poznanie intuicyjne od rozumowego (które jest zależne od intuicyjnego); nie wszystko da się opisać wzorem, są rzeczy, których nie da się zrozumieć

• czlowiek to istota niedoskonala i znikoma, jednak z drugiej strony fakt myślenia, świadomości świadczy o wielkości czlowieka (myśl decyduje o wielkości czlowieka - „czlowiek trzciną najwątlejszą w przyrodzie, ale za to myślącą”) - ludzka natura nędzna i wielka zarazem - czlowiek slaby, ale myślący

10. "Pragmatyczny" dowód na istnienie Boga u Pascala

• Najważniejsze dzieło „Myśli”, w którym Pascal przedstawia argument na istnienie Boga, na zasadzie zakładu między dwoma graczami; nie zamierzal dowodzić istnienia Boga, ponieważ ludzki rozum tego nie potrafi, sprawdzal jedynie czy przyjęcie istnienia Boga jest sensowne; doszedl do wniosku, że wiara jest w każdym wypadku sensowna, ponieważ nawet jeżeli Bóg nie istnieje to czlowiek po śmierci nic nie traci; jeżeli czlowiek decyduje się wierzyć w Boga powinien konsekwentnie realizować zalożenia wiary

11. Nauka Nowożytna a filozofia

• Od heliocentryzmu Kopernika prosta linia prowadzi do rewolucji naukowej XVII w. i postaci Izaaka Newtona, urodzonego w roku śmierci Galileusza. Newton zastosował konsekwentnie metody matematyczne do opisu ruchu i procesów zachodzących w świecie fizycznym. Sformułował prawo powszechnego ciążenia i prawa dynamiki. Odkrycie Newtona było przełomowe - prawo grawitacji wyjaśnia i opisuje zarówno ruch wszystkich ciał na Ziemi, ciał niebieskich, a także zjawisko pływów morskich. Obalona została fizyka Arystotelesa - błędna koncepcja ciążąca nad fizyką od ponad 2000 lat

• wzrost znaczenia nauk przyrodniczych miał ogromny wpływ na kształt filozofii; to nie wiara i objawienie są teraz ostatecznym kryterium, a wiedza i rozum

12. Projekt filozofii jako more geometrico u Spinozy

• Spinoza przejąl typową dla racjonalistów myśl, że matematyka jest wzorem nauki, widzial w niej ideal wiedzy ścislej; swą powszechną nauką wylożyl zatem sposobem geometrii (more geometrico); przyjąwszy pewne aksjomaty i definicje, na ich podstawie dowodzil dalszych twierdzeń; celem jegofilozofii było zbudowanie systemu opartego na metodzie, która doprowadzalaby do wniosków jasnych i pewnych

• Matematyczna była jednak tylko forma systemu Spinozy, jej treść była metafizyczna; dzielo More Geometrico było wykladem monistycznej nauki o jedności wszechrzeczy

13. Koncepcja substancji u Spinozy

• U podstaw systemu Spinozy jest Bóg jako zasada [systemu], którego nazywa substancją, która jest przyczyną istanienia samej siebie; do istoty tej substancji należy istnienie - nie możemy pomyśleć, że Bóg nie istnieje, ponieważ istnienie należy do natury Boga

• Istnieje tylko jedna substancja - Bóg; jest to substancja nieskończona i posiada nieskończoną ilość wlasności, z których nie wszystkie są rozpoznawalne; jedynie rozciąglość i myślenie możemy rozpoznawać

• wszystko jest Bogiem, przejawem Boga (panteizm); nie ma czegoś takiego jak indywidualny byt; Bóg nie jest bytem osobowym - Deus sive nature: tożsamy z naturą; Bóg i świat to jedno; Bóg jest istotą wolną; ta wolność polega na tym, że sam jest przyczyną swojego dzialania; nie mógl jednak nie stworzyć świata - świat zostal powolany w sposób konieczny; Bóg musial stworzyć świat, ale to [muszenie] wyplynęlo z jego natury - świat się w jakiś sposób z niego wylonil; Bóg nie miał żadnego celu w stwarzaniu świata - nie zrobil tego z dobroci czy z milości

• poczucie indywidualizmu u czlowieka jest zludzeniem, jest tylko manifestacją substancji boskiej; wszyscy jesteśmy substancją boską; w czlowieku jest umysl i cialo, ale nie są to substancjue, są to tylko aspekty, przejawy pierwszej substancji (dualizm wlasności - istnieje jedna boska substancja, która przejawia się w dwóch aspektach: rozciąglości i myśleniu; nie ma zatem problemu relacji między nimi)

14. Etyka w ujęciu Spinozy

• Spinoza glosil ideal mędrca stoickiego, który kontroluje namiętności i afekty

• Szczęśliwi możemy być tylko wtedy, gdy zrozumiemy i zaakceptujemy to, że wszystko jest w Bogu i jest Bogiem (pewna nieścislość w filozofii Spinozy - pomimo calkowitego determinizmu czlowiek może się zmieniać w jakiś sposób, dążyć do doskonalości); gdy czlowiek odwróci się od namiętności i zaakceptuje świat jako boski - osiągnie szczęście

• Czlowiek musi mieć jakiś minimalny wplyw na swój los i stąd może dojść do jakiegoś minimalnego szczęścia

• Dzialanie rozumne jest dzialaniem cnotliwym: to co jest szkodliwe, jest zle; tylko czlowiek, który rozumie może osiągnąć szczęście

15. Problem: wolność a determinizm u Spinozy

• Wlasności świata wywodzą się z natury Boga; cokolwiek się dzieje jest zatem konieczne, bo poddane wiecznym prawom; nie ma w świecie przypadku ani wolności; cala przyroda jest mechanizmem, a czlowiek, jego czyny i dziela są koniecznym dzielem rozwijającej się przyrody

• Czyny ludzkie są tak samo wytworem konieczności jak wszystko inne; nie są one wolne; wszelkie afekty są koniecznym wytworem natury - jedne wyplywają z natury wlasnej dzialającego, inne znów są wzbudzane przez otaczające do rzeczy - każda istota pragnie zachować swoją naturę i dzialać wedle niej, kto tak czyni i nie podlega dzialaniom z zewnątrz, ten jest wolny

• A zatem wolność, w koncepcji świata zdeterminowanego przez boskie prawa, jest możliwa tylko wtedy, gdy zaakceptujemy i zrozumiemy boskie pochodzenie siebie i świata

16. Koncepcja nauki u Leibniza

• wg Leibniza matematyka i logika dostarczają wiedzy ścisłej i niepowątpiewalnej (podobnie jak Kartezjusz); stosowal mtodę dedukcyjną

• racjonalista umiarkowany - uważal, że nie wszystko można opisać językiem matematyki (np. prawd historycznych); widzial więc ograniczenia metody matematycznej

• teoria poznania: wg Leibniza istnieje wiedza wrodzona (oparl to na teorii idei); 2 rodzaje idei: wrodzone (pewne dyspozycje ludzkiego umyslu do pojmowania pewnych rzeczy w określony sposób, np. idee matematyczne, nie są odkrywane na podstawie doświadczenia, a pracą ludzkiego umyslu, który z natury jest matematyczny i logiczny; idee wrodzone są prawdziwe i oczywiste; wrodzona jest również idea Boga - jest to ponowne nawiązanie do Kartezjusza) i nabyte (doświadczenia zmyslowe np. idee jakości bawrnych - są pochodzenia empirycznego)

17. Monadologia Leibniza

• Struktura rzeczywistości: wielość substancji (radykalny pluralizm); te substancje to monady - substancje proste, z których zbudowana jest rzeczywistość; są ostatecznym budulcem świata; wszystko zbudowane jest z monad; monady nie mają ksztaltu, rozciąglości, nie można ich dzielić, ponieważ są najprostsze; zostaly powolane do istnienia przez Boga; monady są niematerialne - duchowe (zakladal pewnego rodzaju spirytualizm); mają charakter dynamiczny, są zdolne do dzialania; mogą się aktualizować aż do osiągnięcia pelni; Leibniz nazywa monady mikrokosmosem (każda monada jest „malym wszechświatem”), jednak nie wszystkie monady odbijają w sobie świat - tylko ludzki umysl może odbijać w sobie świat

• Bóg to również monadą (monadą monad); jest racją istnienia świat; jest stwórcą świata; w „Teodycei” Leibniz zastanawia się, jak pogodzić istnienie Boga ze zlem na swiecie, czy daloby się stworzyc świat bez zla i cierpienia; dochodzi do wniosku, że byloby to możliwe, jednak wtedy czlowiek nie bylby wolny - ten świat jest najlepszym z możliwych (zlo zostanie zwyciężone przez dobro, ale jest konieczne do istnienia świata); Bóg ustalil obowiązujące w świecie prawa, wpisal w strukturę świata pewną celowość

• Świat jest zsynchronizowanym systemem monad, gdzie wszystko dziala wedle ustalonych przez Boga zasad

• Czlowiek zbudowany jest również z monad; cialo ludzkie jest pewnego rodzaju agregatem monad, który uporządkowany jest przez duszę; dusza jest naczelną monadą organizującą cialo; między duszą i ciałem nie zachodzi żadna interakcja, to Bóg określa zależności między nimi; dusza jest doskonalsza od ciała, bo posiada świadomy umysl (a więc sam czlowiek jest mikrokosmosem, bo ma świadomy umysł)

• Pluralistyczny i spirytualistyczny charakter systemu filozoficznego Leibniza

18. Empiryzm brytyjski

• Empiryzm - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne; bywa przeciwstawiany aprioryzmowi i nazywany aposterioryzmem

• Można wyróżnić empiryzm metodologiczny, który głosi nieistnienie sądów syntetycznych a priori i empiryzm genetyczny, który głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie pozbawiony treści poznawczych (umysł jako tabula rasa - "niezapisana tablica"), dopiero doświadczenie bezpośrednio lub pośrednio powoduje zapełnienie tej pustki sądami

• empiryzm stworzyli właśnie Anglicy - podstawy doktryny głoszone były m.in. przez Bacona, Locke'a, Berkeleya i Hume'a

• do empiryzmu brytyjskiego należał również nurt filozofii zdrowego rozsądku zainicjowany przez T. Reida oraz nurt nawiązujący do tradycji platońskiej - Platonicy z Cambridge

19. Filozofia zdrowego rozsądku T. Reida

Thomas Reid (1710 - 1796 r.); realizm bezpośredni - zdroworozsądkowy

• twórca szkockiej szkoły zdrowego rozsądku; żył współcześnie z Hume'em

• odegrał ważną rolę w szkockim oświecenia: zajmował się etyką, rolą języka w poznaniu

• najważniejszy jest zdrowy rozsądek - powinien on być kryterium adekwatności; czasem teorie filozofów przeczą zdrowemu rozsądkowi

• zdrowy rozsądek to pewien zespól prawd niepodważalnych (np. to, że świat czy człowiek istnieje)

• jeżeli filozof nie kieruje się prawdami niepodważalnymi filozofia jest stratą czasu

• każdą rzecz istniejącą poza naszym umysłem poznajemy w sposób bezpośredni; nie ma żadnych idei - istnieją tylko przedmioty realne

• Reid odrzuca koncepcję idei pośredniczących w poznaniu - poznanie jest bezpośrednie; przyjmuje on koncepcję prezentacjonizmu, wg której bezpośrednim przedmiotem percepcji są rzeczy spoza naszego umysłu - a więc nie żadne idee; nasze wrażenia zmysłowe istnieją, ale nie są przedmiotem percepcji, to nie je postrzegamy, a przedmioty realne; nie istnieje żadna wiązka danych zmysłowych, a tylko przedmioty zewnętrzne i ich własności; Reid stal zatem w opozycji to Hume'a i Locke'a i ich reprezentacjonizmu (reprezentacje rzeczy zewnętrznych są przedmiotem naszej percepcji)

• Każda teoria musi zakładać ludzkie „ja” oraz istnienie materii, a o tożsamość osoby nie decyduje świadomość - świadomość jest własnością „ja”

• Nurt zdroworozsądkowy jest kontynuowany przez współczesną filozofię analityczną

20. John Locke (1622 - 1704 r.) - empiryzm - reprezentacjonizm

• Polityk, politolog, ekonomista, filozof

• „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”, „Dwa traktaty o rządzie”, „Listy o tolerancji”

• rozwinąl w sposób najbardziej rozbudowany empiryzm w Anglii

• wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (zasada empiryzmu w ogóle) - ludzki umysl jest tabula rasa

• odrzuca koncepcję idei wrodzonych (obecną u Kartezjusza i Leibniza)

• doświadczenie dzieli na: wewnętrzne (refleksja) i zewnętrzne (percepcja)

• starał się przyglądnąć funkcjom ludzkiego umyslu (można przez to powiedzieć, że był pierwszym psychologiem nowożytności)

• w umyśle Locke znajduje idee, które są w przedmiotach (pochodzą z doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego) i za pomocą których umysł myśli

• dzieli idee na: proste (takie jak: twardość, zapach, smak; powstają one na skutek percepcji - bezpośredniego styku z rzeczami; wywodzą się od zmysłów - każda idea od jednego) oraz złożone (takie jak: substancja, piękno, człowiek, świat; są one połączeniami idei prostych - umysł posiada zdolność do wiązania idei prostych; mogą mieć charakter ogólny, odnosić się do wielu przedmiotów - umysł dostrzega podobieństwa między ideami prostymi i wiąże je w ogólne)

• podział na cechy: pierwotne (takie jak: twardość, rozciągłość, kształt; są to własności samych rzeczy postrzeganych; istnieją w samych rzeczach, są realnymi własnościami) i wtórne (takie jak: kolor, dźwięk, zapach, smak; nie są własnościami przedmiotów w takim znaczeniu jak pierwotne; są to własności dyspozycyjne; mają zdolność do wywoływania wrażeń)

• reprezentacjonizm - pogląd na naturę percepcji, mówiący, że bezpośrednim przedmiotem percepcji nie są rzeczy realne a idee (to idee poznajemu bezpośrednio, nie rzeczy); owe idee to reprezentacje rzeczy (nie poznajemy krzesla a ideę krzesla); przedmioty zewnętrzne wzbudzają w nas idee, które są pierwszymi przedmiotami percepcji; reprezentacjonizm mówi, że nie jest nam dane poznanie bezpośrednie

• umysł symuluje świat zewnętrzny - reprezentacje kierują naszym dzialaniem - im wierniej odzwierciedlany jest świat w naszym umyśle, tym skuteczniejsze jest nasze działanie

• pogląd na naturę substancji: jest ona wytworem umysłu, ideą fikcyjną, która nie istnieje w rzeczywistości; umysł sobie ją tworzy, ale nie ma ona charakteru realnego; umysł ma skłonność do myślenia za pomocą pojęcia substancji - gdy poznajemy np. ideę barwy automatycznie wyobrażamy ją sobie zakotwiczoną w jakiejś substancji, nie jest ona, w naszej wyobraźnie, zawieszona w próżni; w rzeczywistości istnieją tylko podmioty, do których przynależą jakości; substancja nie jest realnym przedmiotem (jak u Arystotelesa, Tomasza), a umysłową fikcją

• pogląd na tożsamość człowieka: Locke dokonał rozróżnienia na tożsamość człowieka (o której decyduje ciągłość życia biologicznego - cale życie jesteśmy tym samym człowiekiem) i tożsamość osoby (która jest bytem świadomym, racjonalnym, który posiada zdolność identyfikowania siebie w różnych stanach czasowych; człowiek musi uchwycić ciągłość świadomości, identyfikować swoje „ja” dzisiejsze z „ja” wczorajszym - gdy stracimy pamięć stajemy się inną osobą, choć ciągle jesteśmy człowiekiem; zyskujemy inną tożsamość osobową;[jednak przez cale życie o czymś zapominamy, ciągłość świadomości nie jest możliwa choćby ze względu na to, że śpimy;]; kryterium to jest bardzo selekcyjne)

21. Empiryzm David Hume'a (1711 - 1776 r.; Edynburg)

• „Traktat o naturze ludzkiej”, „Badania dotyczące rozumu ludzkiego”, „Badania dotyczące zasad moralności”

• kontynuator Johna Locke'a, jednak zradykalizował jego system

• przyjąl koncepcję empiryzmu genetycznego (jak Locke)

• poprzez kontakt ze światem zewnętrznym powstają w naszym umyśle impresje zmyslowe i na ich bazie pwstają idee: najpierw proste, później zlożone

• wartościowa wiedza to ta, która dotyczy relacji między ideami - ma ona charakter konieczny i pewny; natomiast wiedza dotycząca zjawisk empirycznych ma charakter prawdopodobny i zmienny

• analiza przyczynowości: w rzeczywistości nie ma czegoś takiego jak przyczyna i skutek - nie ma między nimi żadnych relacji, są tylko zludzeniem; zludzenie to wynika z przyzwyczajenia naszego umyslu; nie jesteśmy w stanie zaobserwować realnej relacji między przyzyną a skutkiem, nie ma między nimi konieczności (żadne dzialanie nie prowadzi w sposób konieczny do jakiegoś skutku); kategorie skutku i przyczyny istnieją tylko w umyśle, a nie w rzeczywistości

• nie ma ludzkiego „ja” - Hume neguje istnienie „ja” substancjalnego, które byloby gwarantem tożsamości osoby; zaglądając w gląb siebie, wg Hume'a, znajdujemy tylko przeżycia, emocje i wrażenia, nie ma w nas żadnego „ja”, w którym bylyby one zakotwiczone - jesteśmy tylko wiązką percepcji; to tylko nasz umysl wyodrębnia „ja” jako podmiot naszych aktów i impresji; nie ma idei „ja” jako podmiotu ; nasze uczucia, wrażenia nie są w niczym zakotwiczone

22. Co to jest oświecenie?

Oświecenie, określane często jako wiek rozumu - nurt kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na lata 1688-1789. W rozumieniu szerszym: epoka w dziejach kultury europejskiej między barokiem a romantyzmem.

Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.

Myśl oświeceniową cechuje przede wszystkim krytyczne podejście do dotychczasowego sposobu argumentacji i stawiania problemów. Krytycyzm ten dotyczy głównie tradycyjnych instytucji społecznych i politycznych oraz uznawanych autorytetów. Oświecenie próbuje usunąć dotychczasowe dogmaty, stworzyć nowy pogląd na świat i nowy ustrój społeczno-państwowy. Podstawową kategorią XVIII-wiecznej myśli, a także główną wartością i słowem-kluczem jest wówczas rozum pojmowany jako właściwa człowiekowi, uniwersalna zdolność odróżniania prawdy od fałszu w indywidualnym akcie poznawczym. Pragnienie, aby człowiek we własnym umyśle znalazł oparcie, pojawiło się już w filozofii Kartezjusza, który stwierdził: „Cogito, ergo sum” (Myślę, więc jestem). Poznanie świata opiera się - według Kartezjusza - właśnie na rozumie. Myśliciele oświeceniowi przeciwstawiali rozum tradycyjnym nawykom, emocjonalnym odruchom, a przede wszystkim irracjonalnej wierze, objawieniu i w ogóle wszelkim autorytetom. Takie postrzeganie istoty i funkcji rozumu legło u podstaw racjonalizmu oświeceniowego, głównego nurtu myślowego XVIII stulecia.

23. Życie i dzieło Immanuel Kanta (1724 - 1804 r.; Królewiec)

• Największy filozof nowożytności; cale życie spędzil w Królewcu; ojciec rzemieślnik, matka bardzo religijna Szkotka; otrzymal surowe, luterańskie wyksztalcenie

• 1732 r. - rozpocząl naukę w Collegium Fridericanum

• 1740 r. - studia filozoficzne na Uniwersytecie w Królewcu; zainteresowanie przede wszystkim naukami przyrodniczymi i filozofią nowożytną; Kant był zafascynowany Leibnizem i Christianem Wolfem

• przerwal studia i zostal prywatnym nauczycielem

• 1770 r. - zatrudniony na Uniwersytecie w Królewcu, objąl katedrę logiki i metafizyki; dwukrotnie był rektorem; wykladal prawie do końca życia

• prowadzil korespondencję z filozofami z innych krajów

• w szczególności cenil Rousseau

• nigdy się nie ożenil; cale życie poświęcil na budowanie systemu filozoficznego

• „Krytyka czystego rozumu”, „Krytyka praktycznego rozumu”, „Krytyka wladzy sądzenia” (zagadnienia estetyczne), „Uzasadnienie metafizyki moralności”, „Religia w obrębie samego rozumu”

• filozofia Konta dzieli się na dwa okresy: przedkrytyczny (kiedy nie pracowal na Uniwersytecie; zainteresowany był naukami przyrodniczymi, szczególnie badaniami Newtona oraz metafizyką Lebniza i Wolfa, a więc filozofią racjonalistyczną; z tego okresu pochodzi „Rozprawa kosmologiczna” - próba pogodzenia mechanistycznej interpretacji przyrody z istnieniem Boga i celowości w świecie oraz opis wszechświata, powstalegona skutek oddzielenia się od materii; uważal, że na innych planetach istnieje życie - im dalej od slońca, tym wyższa jego forma; okres ten trwa aż do 1781 r., wtedy kant zacząl sobie uświadamiać braki filozofii racjonalistycznej, zacząl więc czytać brytyjskich empiryków, szczególnie Hume'a, który miał na niego duży wplyw - „Hume obudzil go z dogmatycznej drzemki”) i krytyczny (rozpocząl się razem z odrzuceniem tradycyjnej racjonalistycznej metafizyki; jednak empiryzm również nie był wtsraczający dla Kanta; staral się więc polączyć wątki pochodzące z obu nurtów dla stworzenia nowej filozofii - nie lączy on ze sobą nurtów, a stara się przezwyciężyć ich ograniczenia; 1781 r. - „Krytyka czystego rozumu”)

24. Na czym polega metoda transcendentalna

• Kant jest twórcą filozofii transcendentalnej (krytyki rozumu) - tego, w jaki sposób poznajemy (a nie, jak dotychczas refleksja nad strukturą świata); Kant zastanawia się jak funkcjonuje nasz rozum, wytycza granice naszego poznania; aby dowiedzieć się, co możemy poznawać, musimy najpierw poznać samo poznanie - Kant nie interesuje się przedmiotami poznania, a tym w jaki sposób przedmioty owe poznajemy; nie interesuje go badanie świata, a badanie poznania - jest to badanie transcendentalne (analiza rozumu, warunków umożliwiających poznanie); stara się uchwycić funkcje, granice poznania;

• Rozum ludzki wg Kanta nie może poznać Boga (ci, którzy tak twierdzili, budowali falszywe teorie); wszystko musi być uwzględnione w krytyce rozumu - badaniu transcendentalnym

• Krytyka rozumu dzieli się na trzy bloki: estetykę transcendentalną, logikę transcendentalną i dialektykę transcendentalną

25. Estetyka transcendentalna

• Estetyka transcendentalna zajmuje się badaniem ludzkiej zmyslowości, tym co jest wspólne dla każdego poznania zmyslowego; dochodzi do nas masa wrażeń (kolorów, ksztaltów, zapachów), które są ujmowane w kategoriach czasu i przestrzeni - przestrzeń dotyczy tego, co spotrzegamy na zewnątrz, czas tego co wewnątrz nas - wewnętrznych przeżyć, stanów świadomości; a zatem mamy zmysl wewnętrzny, do którego odnosimy kategorię czasu i zewnętrzny, do którego odnosimy kategorię przestrzeni; Czas i przestrzeń to aprioryczne formy zmyslowości; przestrzeń czy czas nie są czymś obiektywnym, są umyslowymi formami; wszystko co do nas dochodzi, dane jest w czasie i przestrzeni; poprzez te formy konstytuuje się na poziomie umyslu zjawisko; my poznajemy tylko zjawiska, nie mamy dostępu do rzeczywistości samej w sobie; mamy dostęp tylko do fenomenów (tego, co ukonstytuowane przez formy zmyslowości); to, co do nas dochodzi jest zawsze efektem pewnej syntezy aszego umyslu; Kant nie interesowal się różnorodnością wrażeń, a wspólną dla wszystkich strukturą umyslu; każdy tworzy sobie w umyśle „sztuczną rzeczywistość” - Kant nie zastanawial się jednak nad treścią tej rzeczywistości, sposobem postrzegania, a jedynie nad mechanizmem tego zjawiska

26. Analityka transcendentalna

• Logika transcendentalna; funkcje intelektu: pracuje za pomocą kategorii niepochodzących z doświadczenia (będących w intelekcie apriorycznie); za pomocą kategorii intelekt organizuje material zmyslowy, zjawiska, które zostaly ukonstytuowane na etapie zmyslowości; Kant wylicza podstawowe kategorie, którymi posluguje się intelekt: ilość, mnogość, wszystkość, jakość, realność, przeczenie, ograniczenie, stosunek, substancja, przyczyna, wspólność, modalność, możliwość, istnienie i konoeczność - mają one charakter aprioryczny i na nich pracuje intelekt opracowując dane doświadczenie

• Wydawanie sądów: każdy sąd intelektu zbudowany jest z tych kategorii; intelekt lączy je; sądy dzieli się na: aprioryczne (do których należą analityczne; są prawdziwe na mocy analizy znaczenia pojęć; np. calość jest większa od części; są uściśleniem pewnej wiedzy) i aposterioryczne (do których należą sądy syntetyczne; np. róża jest czerwona lub cialo jest ciężkie; sąd ubogaca podmiot dodając nową cechę, poszerza naszą wiedzę, w przeciwieństwie do analitycznego); Kant uważal, że nauki przyrodnicze mogą dać nam sądy syntetyczne a priori; szukal pewności i ścislości ludzkiej wiedzy

27. Dialektyka transcendentalna

• Dialektyka transcendentalna - zajmująca się funkcjami rozumu; Kant wyróżnia dwa elementy w strukturze poznania: intelekt i rozum; rozum jest ostatnim etapem poznania; dialektyka t. poświęcona jest możliwościom poznania Boga, duszy i wszechświata jako calości i odpowiedzią na pytanie czy coś im odpowiada w rzeczywistośći; Kant stwierdza jednoznacznie, że nie, ponieważ są to rzeczy niepoznawalne i nazywa je ideami regulatywnymi; nie mają odniesienia do naoczności zmysłowej; możemy je tylko pusto myśleć; są to granice ludzkiego rozumu, poznania - rozum ludzki może tylko myśleć o Bogu, ale nie może go poznać; wszelkie dowody na istnienie Boga, duszy czy wszechświata jako całości są odrzucane przez Kanta; podważone zostają tym samym dowody na nieśmiertelność duszy; nie widzimy wewnątrz nas duszy, jedynie uczucia, fenomeny; ludzki rozum ma charakter metafizyczny - ma notoryczną skłonność do myślenia o ideach regulatywnych - pragniemy je poznać, ale nie możemy

28. Idee regulatywne

• wszelkie dowody na istnienie Boga, duszy czy wszechświata jako całości są odrzucane przez Kanta; podważone zostają tym samym dowody na nieśmiertelność duszy; nie widzimy wewnątrz nas duszy, jedynie uczucia, fenomeny; ludzki rozum ma charakter metafizyczny - ma notoryczną skłonność do myślenia o ideach regulatywnych - pragniemy je poznać, ale nie możemy

• Noumen - rzecz sama w sobie; przeciwieństwo fenomenu; idee regulatywne są owymi noumenami, nieposiadającymi odpowiedników w rzeczywistości w postaci fenomenu, zjawiska

• Metafizyka idei regulatywnych jest niemożliwa; uprawiając ją rozum próbuje dosięgnąć coś, co jest poza jego zasięgiem; na gruncie dialektyki transcendentalnej pozostajemy w punkcie niespełnionych pragnień poznawczych; nie oznacza to jednak, że konieczne jest popadanie w agnostycyzm; możliwe jest uprawianie metafizyki praktycznej - na jej podstawie Kant uzna wielką wagę idei regulatywnych; stąd też wynika podzial na rozum praktyczny i teoretyczny; tam gdzie nie sięga jeden, sięga drugi

29. Etyka kantowska

• Aby była możliwa etyka musimy zalożyć istnienie Boga, duszy i ludzkiej wolności - na gruncie rozumu praktycznego zakladamy istnienie idei regulatywnych

• Etyka usensawania idee regulatywne, nadaje im znaczenie

• Dla etyki ważna jest idea wolności; czlowiek moralny nie może być determinowany przez naturę; wolność jest koniecznym warunkiem moralności - tylko wolny czlowiek może odpowiadać za swoje czyny

• Moralność to nieskończony rozwój - stą zalożenie istnienia duszy nieśmiertelnej, która trwa nieskończenie

• Istnienie Boga jest również konieczne ponieważ jest on tym, który ma czlowieka wynagradzać - jest ostatecznym gwarantem szczęścia i cnoty w filozofii Kanta

• Bez tych trzech postulatów nie bylaby możliwa kantowska etyka; a więc u jej podstaw znajdujemy przeslanki metafizyczne (idee regulatywne)

• Rozum praktyczny wyposażony jest w pewne prawa; jest źródlem prawa moralnego, które nie pochodzi z doświadczenia empirycznego; moralność pochodzi z czystego rozumu; prawo moralne nie ma żadnej treści empirycznej

30. Koncepcja imperatywu kategorycznego

• Prawo rozumowe wyraża się za pomocą 2 rodzajów imperatywów: hipotetycznych (technicznych lub instrumentalnych; mających charakter pragmatyczny; mówią one co mamy zrobić w danej sytuacji, gdy chcemy osiagnąć konkretny cel, mają zatem charakter warunkowy - warunkując nasze zachowanie; nie należą do sfery moralności, coć niektóre teorie etyczne zakladaly taką możliwość, np. eudaimonizm, utylitaryzm czy hedonizm; wedlug nich celem ludzkiego zycia jest szczęście, korzyść czy przyjemność i podają one recepty jak osiągnąć te cele; były to teorie blędne ponieważ prawa moralnego nie można wyrażać za pomocą imperatywów hipotetycznych, te teorie wyrastają z egoizmu ludzkiego; moralność nie sluży szczęściu, korzyści czy przyjemności; moralności nie można wiązać w szczególności ze szczęściem, ponieważ bycie moralnym dla wlasnego szczęścia jest nadal egoizmem; Kant analizuje w ten sposób motywy moralności) i kategorycznych (wyrażających prawo moralne, którego źródlem jest czysty rozum skierowany do woli czlowieka; imperatyw kategoryczny ma charakter formalny, nie treściowy - przedstawia tylko formę, a nie treść dzialania; moralność realizuje się tylko z obowiązku, a nie ze względu na sklonność do przyjemności, korzyści; tylko ten czlowiek jest coś wart, który dziala z obowiązku - motywacja innymi uczuciami jest niemoralna; jedyną wartościową motywacją jest obowiązek; jeśli odczuwamy nawet satysfakcję z dobrego czynu to jest tona egozim; Kant sformułował 2 imperatywy kategoryczne - pierwszy: jeśli przyjmujemy jakąś zasadę naszego dzialania to powinniśmy chcieć aby ta zasada stala się prawem powszechnym - czyli nie czyń drugiemy, co tobie nie mile; jeśli ja zabijam, daję prawo wszystkim innym do zabijania etc.; drugi: drugiego czlowieka nie powinniśmy traktować jako środka, ale jako cel sam w sobie - czyli mamy tak dzialać, aby nie uprzedmiotawiać drugiego czlowieka, nie wykorzystywać)

• nie realizujemy tych imperatywów, ponieważ w czlowieku jest sklonność do nierespektowania prawa moralnego; czlowiek z natury jest zly

31. Czy można być moralnym z obowiązku?

32. Przedstawiciele idealizmu niemieckiego

• Kant zainicjowal idealizm niemiecki, którego glównymi przedstawicielami byli: Hegel, Fichte i Schelling (wg idealizmu Hegla rzeczy istnieją niezależnie od myśli; dualizm myśli i rzeczy jest blędny, ponieważ pierwotna jest zawsze myśl, a dopiero na jej podstawie powstają rzeczy)

• Od Hegla datujemy filozofię wspólczesną

• reakcją na idealizm niemiecki był marksizm, egzystencjonalizm i pozytywizm

33. Egzystencjalizm - ogólna charakterystyka

• trzecia reakcja na idealizm niemiecki

• glówny przedstawiciel: Soren Kierkegaard

• przede wszystkim przeciwstawienie się filozofii Hegla; podkreślali indywidualność ludzkiej jednostki, wolność wyborów

• współczesny kierunek filozoficzny (znajdujący wyraz także w literaturze), którego przedmiotem badań są indywidualne losy jednostki ludzkiej, wolnej ("skazanej na wolność") i odpowiedzialnej, co stwarza poczucie "lęku i beznadziei istnienia"

• wolność ksztaltuje egzystencję czlowieka

• poczucie wiecznej niedoskonałości natury ludzkiej

• poczucie tragicznej samotności człowieka wobec Boga lub ogromu czasu i przestrzeni

34. Egzystencjalizm Sørena Kierkegaard (1813 - 1855 r.; Kopenhaga)

• Duński myśliciel, „ojciec“ filozofii egzystencjalnej, „Sokrates pólnocy”; reprezentowal chrześcijański nurt egzystencjalizmu i chrześcijaństwem też się inspirowal; wplyw na niego miala religijność domu rodzinnego oraz zerwanie przez niego zaręczyn z Reginą Olsen; przelewal na papier to, czego doświadczal, swoje wnętrze;

• jego poglądy były w radykalnej opozycji do Hegla, który nie patrzyl na czlowieka, jako jednostkę, na problemy egzystencji; wg Kierkegaarda czlowieka nie można zdefiniować poprzez system, ponieważ system ogranicza; aby móc określić czlowieka musimy zrozumieć przeżycia, doświadczenia i wnętrze

• „Albo, albo”, „Bojaźń i drżenie. Choroba na śmierć”

• „Stadia na drodze życia” - 3 etapy rozwoju ludzkiej osobowości: 1) estetyczny (dominacja pragnień egoistycznych, nieustanny pęd za realizowaniem potrzeb; gdy czlowiek nie zdobywa tego czego pragnie lub to traci popada w rozpacz), 2) etyczny (czlowiek wybiera siebie, staje się istotą odpowiedzialną, uświadamia sobie swoją sklonność do zla, grzechu; doświadcza poczucia winy) i 3) religijny (czlowiek rozpoznaje siebie jako grzesznika, który może wrócić do Boga poprzez oddalenie się od zla)

• Kierkegaard wyróżnil dwa typy religii: A (religijność, którą reprezntuje czlowiek wierzący, ale zamknięty w dogmatach kościola, jest im calkowocie podporządkowany; nie cechuje się glębokim przeżywaniem wiary, ponieważ dogmaty go ograniczają i są dla niego gotowymi odpowiedziami na pytania, których sobie nawet nie zadaje) i B (religijność, którą reprezentuje czlowiek glęboko wierzący; sam poszukujący drogi do Boga; jest to religijność dynamiczna i wg Kierkegaarda - autentyczna; glęboka wiara wyrasta z zaangażowanie i zadawanie pytań)

• Rozpacz jest chorobą, która dotyka czlowieka, jest duchową śmiercią czlowieka, który nie widzi innej perspektywy poza tą, którą ma przed oczami; tylko wiara w Boga i wieczność pozwala zwyciężyć rozpacz

• Kierkegaard interesowal się dramatem, który ma miejsce w spotkaniu czlowieka z Bogiem - skończoności z nieskończonością; opisywal w ten sposób wlasne przeżycia i próbowal zrozumieć relację pomiędzy tym co skończone, a tym co nieskończone, tym, co uwalnia nas od rozpaczy

35. Egzystencjalizm Gabriela Marcela (1889 - 1973 r.; Paryż)

• “Byc i mieć”, „Dziennik metafizyczny”, „Homo Viator”, „Od sprzeciwu do wezwania”, „Tajemnica bytu”, „Testament filozoficzny”

• reakcja na filozofię idealistyczną i pozytywizm

• odrzucenie akademickiego modelu uprawiania filozofii, filozofii systemowej

• dzielil filozofię na: statyczną (systemową, która stara się zamknąć wszystko w pojęciach) i dynamiczną (konkretną, dotyczącą czlowieka; jest odpowiedzią na egzystencjonalne problemy ludzi)

• przedmiotem swojej filozofii uczynil czlowieka jako byt osobowy, który doświadcza samego siebie w kontekście świata; metodą badawczą jest doświadczenie wnętrza, tego co w czlowieku; Marcel stara się to opisać za pomocą opisu fenomenologicznego (uczucia, wrażenia, przeżycia)

• źródlem filozofii jest niepokój, który wyrasta z egzystencji; niepokój jest czymś innym niż ciekawość; ciekawość ma charakter poznawczy, zaklada chęć poznania, zaspokajana jest często na plaszczyźnie abstrakcyjnej; niepokój wyrasta z egzystnecji, z zastanowienia się nad sensem życia, relacjami, wartościami

• Marcel dokonuje rozróżnienia na problem (chcemy go zrozumieć, opisać, rozwiązać; ma często charakter teoretyczny, czysto poznawczy) i tajemnicę (nie daje się rozwiązać - cierpienie, śmierć; jest czymś co zastajemy, co przenika naszą egzystencję)

• Relacja dialogiczna między podmiotami: 1) ja - ono (relacja nieautentyczna, nie odkrywa prawdy o innym czlowieku; traktujemy czlowieka jak rzecz) i 2) ja - ty (r. autentyczna, traktuje czlowieka jako byt osobowy; ja - ty tworzy wspólnotę: my)

• Czlowiek ma potrzebę relacji z Ty Absolutnym - Bogiem, jako ostatecznym źródlem nadzieji czlowieka

• Dla Marcela wolność ludzka jest możliwa tylko, gdy istnieje Bóg jako ostateczny cel; dzięki niemu mamy nadzieję, nie popadamy w rozpacz; bez Boga ludzka egzystencja nie mialaby sensu; czlowiek musi czerpać sens „z góry”; Bóg jest źródlem wartości; czlowiek partycypuje w życiu boga poprzez wiarę; wiara jest ucieczką do Boga, polega na twórczym zaangazowaniu

36. Egzystencjalizm Jean-Paul Sartre'a (1905 - 1980 r., Paryż)

• Egzystencjalizm humanistyczny - ateistyczny

• 1964 r. - otrzymal nagrodę Nobla, której nie przyjąl

• na początku dzialaności wpisywal się w nurt egzystencjalizmu, ale pod konic życia zwrócil się ku marksizmowi („Krytyka rozumu dialektycznego” próbą polączenia myśli egzystencjalnej z marksizmem)

• „Byt i nicość” - zarys ontologii fenomenologicznej; fenomenologia była dla niego badaniem sposobu w jaki rzeczy pojawiaja się w naszej świadomości; natomiast ontologia opisywala z czego sklada się wszechświat; a zatem ontologią fenomenologiczną nazywal związki między faktami w świecie a nasza ich świadomością

• Sartre wyróżnial dwa rodzaje bytów: 1) byt w sobie (np. kamień; byt calkowicie zamknięty, bez świadomości, wnętrza; nieprzenikniony dla samego siebie - jest, i tyle), 2) byt dla siebie (czlowiek - posiada świadomość swojego istnienia; zewnętrzny świat jest dla niego obecny; jest przenikliwy dla samego siebie; czlowiek jako jedyny byt w przyrodzie ma świadomość wlasnej śmierci i tym różni się od kamienia)

• „egzystencja poprzedza esencję” - nie ma żadnej stalej istoty ani natury czlowieka - czlowiek sam tworzy siebie, swoją istotę; nie ma gotowej natury ludzkiej; jestesmy skazani na wolność, wybór, przez co ksztaltujemy wlasną egzystencję; czlowiek jest zawsze niedokończony, nigdy nie osiągnie stalej, niezmiennej istoty;

• w umyśle Boga nie ma żadnej idei czlowieka; Bóg nie jest stwórcą świata; nie ma idei czlowieka, ponieważ nie ma Boga; Bóg jest sprzeczny z istnieniem czlowieka - albo istnieje wolny czlowiek bez Boga, albo zniewolony - z Bogiem; za każdą decyzję czlowiek jest odpowiedzialny i dlatego czuje się niepewnie gdy odrzuca istnienie Boga; idea Boga była potrzebna, aby obciążać go odpowiedzialnością za np. zlo w świecie; skoro nie ma Boga to sami jesteśmy odpowiedzialni za siebie

• wszystko jest dzielem przypadku, jest bezsensowne; tylko ludzki wybór i odpowiedzialność mają sens; świat jest absurdalnością przypadku - jest niedorzeczny; ten chaos musi uporządkować czlowiek; Boga nie ma, a więc nic nie ma sensu; obiektywne wartości też nie istnieją, a więc czlowiek musi sam je sobie stworzyć

• Sartre buduje etykę odpowiedzialności bez Boga; czlowiek się boi wolności - nie chce podejmować wyborów i brać za nie odpowiedzialności; nawet nie wybieranie jest wyborem, zaniechanie wyboru - również; czlowiek jest wolny, ale tego nie chce

37. Egzystencjalizm Camusa

• egzystencjalizm ateistyczny

• Czlowiek żyje w świecie pozbawionym sensu i racjonalności; brakuje w nim Boga, który bylby gwarantem porządku moralnego; Bóg zostal wygnany przez czlowieka; czlowiek musi określić się wobec tego bezsensownegoi absurdalnego świata; czlowiek zostal w pustym świecie, w którym brak racjonalności

• Jedyne co pozostaje ludziom, to bunt wobec absurdu, będący jedynym sensem, celem; czlowiek poprzez wolność zmaga się z życiem, egzystencją

• Idealem jest czlowiek walczący, buntownik, który musi jednak pogodzić się ze śmiercią, po której nie ma nic

• Potępial samobójstwo będące ucieczką przez trudem życia; szczytem chwaly jest walka z życiem

• Moralność czlowieka wynika z jego wolności; najważniejsza jest odpowiedzialność za swoje czyny; czlowiek ma zmagać się z życiem i śmiercią, choć jest z góry skazany na porażkę

• Bunt dla samego buntu

38. Pozytywizm Comte'a rozwój wiedzy.

• druga, po marksizmie, odpowiedź na idealizm niemiecki

• termin pochodzi o Augusta Comte'a (1798 - 1857 r.) - „Wyklad filozofii pozytywnej”

• prekursorami byli filozofowie francuskiego oświecenia związani z ruchem encyklopedycznym; a wcześniej twórcy nowożytnej nauki (Hume, Galileusz)

• Comte sformulowal teorię trzech stadiów ludzkiej myśli, która miala charakter dynamiczny, zmieniala się (myśl):

• Stadium teologiczne - gdy czlowiek poszukuje wyjasnienia zjawisk poprzez wiarę w sily i istoty nadprzyrodzone

• Stadium metafizyczne - gdy czlowiek tlumaczy rzeczywistość poprzez byty takie jak eter, zasada życia, substancja, istota

• Stadium pozytywne - czlowiek nie poszukuje odpowiedzi na pytanie „dlaczego”, bo nie wnosi ono nic pozytywnego do wiedzy

• Celem nauki w stadium pozytywnym jest poznanie faktów empirycznych, reakcji między faktami; tworzenie praw, które pozwalają na przewidywanie i panowanie nad zjawiskami; nie ma odwolywania się do Boga czy sil wyższych, a jedynie do praw fizycznych - jest to zasada pozytywizmu metodologicznego (fakty empiryczne wyjaśniamy przez inne fakty empiryczne, a nie sily wyższe); nie interesujemy się istotą faktów

• Celem pozytywizmu jest badanie metody naukowej; filozofia staje się metanauką - analizą nauk szczególowych; następuje odrzucenie wszelkiej metafizyki, która nie ma wartości dla ludzkiej wiedzy - „nauka pozytywna to nowa religia ludzkości, a kaplanami tej religii są naukowcy”

• Comte stworzyl hierarchię nauk, biorąc pod uwagę stopień ogólności przedmiotu i stosowanej metody: matematyka, jako nauka najbardziej ogólna, i dalej nauki eksperymentalne, takie jak astronomia, fizyka, chemia, biologia

• Odrzucono możliwość zbudowania pozytywnej psychologii; Comte zakładał etykę, ale nie normatywną (postulującą sposób ludzkiego dzialania), a opisową, która redukuje się do psychologii spolecznej; jej przedmiotem jest badanie zachowań spolecznych

• Przyznawal ważną rolę socjologii, która nazywał fizyką społeczną

• Wiedza uzyskana na gruncie pozytywnym ma charakter praktyczny

39. Neopozytywizm Koła wiedeńskiego

• Kolo Wiedeńskie to grupa filozofów działająca w dwudziestoleciu międzywojennym (1922 - 1936 r.); jej twórca był Moritz Schlick, a naslawniejszymi czlonkami byli Rudolf Carnap i Hans Reichenbach; wyroslo ono z tradycji pozytywizmu i empiryzmu; jest to pierwszy etap rozwoju filozofii analitycznej

• po dojściu Hitlera (1933 r.) do wladzy filofowie żydowskiego pochodzenia musieli emigrować

• 1922 r. - ogloszenie manifestu Kola Wiedeńskiego, w którym zawarli program swojej filozofii postulując walkę z metafizyką i spekulacją na rzecz filozofii naukowej, która mialaby charakter intersubiektywnie sprawdzalny i weryfikowalny; wzorem była dla nich fizyka, która jest nauką doskonalą, ponieważ w fizyce zasada weryfikowalności sprawdza się najlepiej

• wplyw na nich miał Ludwig Wittgenstein, choć sam do nich nie należal; miał jedynie merytoryczny wplyw na ich poglądy

• ich koncepcji przewodzil materializm; świat jest materialna, nie ma w nim bytów duchowych; świat można poznawać jedynie za pomocą spostrzeżeń zmyslowych; przyjmowali materialistyczną ontologię - wrażenia i dane zmyslowe poznawalne sa za pomoca spostrzeżeń zmyslowych (monim ontologiczny - rzeczywistość zbudowana jest z jednej substancji)

• postulowali kryterium demarkacji - sensowności wyrażeń; tylko te zdania są sensowne, które są empirycznie sprawdzalne - „Istnieje dusza ludzka” jest zdaniem bezsensownym; jest to nawiązanie do Wittgensteina, który twierdzil, że sensowne są tylko zdania nauk empirycznych

• prawa logiki czy matematyki są empirycznie nieweryfikowalne, a zatem sa bezsensowne, bo nie mówią nic o świecie - są pustotreściowe

• podzial na zdania empiryczne - sensowne i analityczne (logiczne i matematyczne)

• formalizm w sprawach matematycznych: zdania matematyczne sa bezsensowne, ale mogą nabrać sensu wtedy i tylko wtedy gdy uzyskają empiryczną interpretację; funkcjonują one podobnie jak reguly gramatyczne - same w sobie nie są sensownymi zdaniami, ale pomagają budować zrozumiale zdania

• celem filozofii jest analiza języka nauki, pojęć tj. metoda, analiza, weryfikacja; za jej pomocą oczyszczamy naukę z wtrętów merafizycznych (poprzez oczyszczenie języka)

40. Filozofia H. Bergsona, intelekt, intuicja, ewolucja życia,

• Filozof francuski; rodzina żydowska

• 1914 - czlonek Akademii Francuskiej

• 1927 - Nobel w dziedzinie literatury

• pod koniec życia zbliżyl się do katolicyzmu, ale nie przyjąl chrztu

• „O bezpośrednich danych świadomości”, „Materia i pamięć”, „Ewolucja twórcza”, „Dwa źródla moralności i religii”, „Studium o komunizmie”

• krytyka rozumu naukowego była punktem wyjścia jego filozofii; za pomocą rozumu nie możemy poznać natury rzeczywistości, ponieważ rzeczywistość jest zbyt złożona (zakladal ograniczenie poznania w ramach nauk przyrodniczych)

• ludzki intelekt posluguje się pojęciami i kategoriami w poznawaniu rzeczywistości zamykając ją w schematy, ograniczając ją; za pomocą poznania dokonujemy uprzedmiotowienia rzeczywistości; pomaga nam to jednak w funkcjonowaniu

• dzielil poznanie na dwa typy: rozumowe i intuicyjne; intuicyjne jest wg Bergsona ważniejsze, ponieważ jest poznaniem bezpośrednim, jest to poznanie prawie mistyczne; literatura czy sztuka pomaga osiągnąć ten rodzaj poznania, którego nie da się ująć rozumowo; intuicja lączy nas z fenomenem życia, życie to ewolucja - ciągly pęd do rozwoju, pokonywanie materii; nie jesteśmy w stanie przewidzieć ewolucji życia; tylko intuicja może uchwycić fenomen życia; bieg ewolucji jest spontaniczny, życie jest procesem twórczym; każdy czlowiek może używać intuicji

• czlowiek to nie tylko materia, ale również duch; przekracza to, co materialne; funkcjonowania dusza nie można zredukować do czynności mózgu; czlowiek jest jednością; nasze cialo jest uduchowione, ale za pomocą ciala istniejemy w świecie

• dzięki intuicji czlowiek zdobywa mądrość - uchwytując dynamizm życia, wie czym jest życie

• rozróżnienie między moralnością i religią statyczną a moralnością i religią dynamiczną; statyczna to to, co nakazuje nam spoleczeństwo, kościól, to gotowe dogmaty - jak wierzyć, w kogo; moralność i religia dynamiczna wyplywa z wnętrza czlowieka, opiera się na indywidualnym wyborze wartości, bez narzucania ze strony spoleczeństwa, kultury czy kościola, bez podporządkowywania się instytucjom; taka religia udoskonala ludzkość, ma znamiona mistyczne

• podzial na dwa „ja”: powierzchowne (to maska, którą przybieramy dla innych; aby ukryć prawdę o sobie) i glębokie (prawdziwe oblicze, pokazuje kim jesteśmy naprawdę, wyraża nasze trwanie, niezmienną naturę); czlowiek jest wolny tylko wtedy, kiedy jego czyny wyplywają z „ja” glębokiego, kiedy sami decydujemy, bez podporządkowywania się - kiedy jesteśmy sobą

41. Motywy zniechęcenia do filozofii w ujęciu Brentano

• wylonil cztery powody zniechęcające do filozofii:

• sprzeczność i wielość poglądów filozoów; filozofowie na przestrzeni wieków nie zgadzali się ze sobą nawet w kwestiach podstawowych

• brak ciąglości w rozwoju myśli filozoficznej

• nieosiągalność celów poznawczych - filozofowie stawiali sobie cele, które były niemozliwe do osiągnięcia, poznania

• filozofia jest dziedziną nieużyteczną - niepotrzebną praktycznie

• pragnąl wobec tego ukazać sens praktyczny uprawiania filozofii

42. Koncepcja filozofii jako nauki ścisłej u Brentano

• aby zagwarantować wiedzę pewną potrzebna jest odpowiednia metoda, której do tej pory nie odnaleziono

• nawiązując do Arystotelesa dzielil filozofię na praktyczną (logikę, etykę i estetykę) i teoretyczną (psychologię i metafizykę); centralną nauką u Brentano była psychologia, ponieważ znajduje się ona u podstaw wszystkich dyscyplin teoretycznych i praktycznych - wg niego

• tylko psychologia gwarantuje obiektywną wartość poznania, filozofię jako naukę ścislą; dla Brentano psychologia to nie nauka o duszy, a nauka o fenomenach psychicznych; pojęcie duszy jest obarczone konotacjami metafizycznymi, zaś przeżycie psychiczne już nie, można je badać empirycznie

43. Psychologia empiryczna a psychologia opisowa

• Brentano wyróżnia psychologię genetyczną (nauka empiryczna; jej celem jest ustalenie praw, jakim podlega ludzka psychika; postępuje się w niej jak w naukach przyrodniczych, w których również ustala się prawa rządzące dziedziną) i opisową (najważniejsza dziedzina - psychologia deskryptywna, od deskriptio - opisywać; poprzedza ona psychologię genetyczną i jest ważniejsza - na jej podstawie dziala psychologia genetyczna - np. ustala czym jest zjawisko psychiczne, aby psychologia genetyczna mogla ustalić jego prawa; dotyczy fenomenów psychicznych, które poznajemy w doświadczeniu wewnętrznym, które jest źródlem wiedzy o zjawiskach psychicznych; doświadczenie wewnętrzne jest pewnym źródlem wiedzy - nie możemy w nie wątpić, jest oczywiste i niepowątpiewalne)

44. Fenomenologia a fenomenalizm

• gr. Fenomen - zjawisko, logos - myśl, slowo, ale należy odróżnić fenomenologię od fenomenalizmu (wg którego czlowiek może poznawać tylko zjawiska, nie ma dostępu do rzeczywistości samej w sobie, jak u Kanta); celem fenomenologii jest uchwycenie istoty badanych zjawisk

45. Motywy powstania fenomenologii

• Wierzyl w możliwości rozumu ludzkiego; żyjąc w epoce kryzysu wartości i nauki; chcial alternatywy, którą widzial w filozofii budowanej przez ludzki pewny rozum; czlowiek potrzebuje sensu, pewności, nie można bez końca żyć w kryzysie; pewna filozofia miala pokazać czlowiekowi drogę; Husserl miał być filozofem radykalnego początku - filozofia musi być radykalna, aby można było dojść do radykalnego punktu, osiągnąć absolutną pewność

46. Koncepcja filozofii jako nauki ścisłej

• Husserl dążył do zrealizowania filozofii jako nauki ścisłej, niepowątpiewalnej, pewnego poznania

• Aby filozofia stała się dziedziną ścisłą potrzebna jest nowa metoda (nie można korzystać z metod innych nauk), ma ona być samouzasadniającym się systemem, filozofia ma być bezzałożeniowa

• Odrzucenie naturalizmu, psychologizmu (w logice i matematyce), historyzmu (filozofii światopoglądowej) - chciał filozofii jako fundamentu wszelkiej wiedzy, potocznej i naukowej; celem filozofii jest dotarcie do niepowątpiewalnych źródeł wiedzy, absolutnej pewności - ma to uratować kulturę europejską, która oparta jest na ludzkim rozumie; kultura nie może się wznosić na sceptycyzmie, relatywizmie czy bylejakości

47. Hasło "z powrotem do rzeczy" i koncepcja doświadczenia

• Punktem wyjścia jest doświadczenie bezpośrednie - „z powrotem do rzeczy” - do doświadczenia fenomenu; teorie nie są ważne, najważniejsze jest bezpośrednie doświadczenie, naoczne; chciał zerwać z filozofią pustych pojęć, abstrakcją, która ogranicza się do spekulacji, a nie ma związku z doświadczeniem; filozofia musi wychodzić z doświadczenia

• Doświadczenie nie jest proste, wymaga przygotowania (można patrzeć, ale nie widzieć); trzeba zająć odpowiednią postawę do tego, co doświadczamy - nieuprzedzoną;

48. Zagadnienie redukcji fenomenologicznej i czystej świadomości

• należy dokonać redukcji fenomenologicznej: czyli osiągnąć epoche - należy zawiesić przesądy, stereotypy, teorie, to, co podsuwa kultura; trzeba odrzucić to przed doświadczeniem - tylko osiągnięcie epoche umożliwia poznanie; a aby poznanie było pewne, należy zawiesić nawet istnienie świata, nie może nas on interesować; mamy się zająć sposobem poznawania świata, co prowadzi do refleksji transcendentalnej - mamy się zastanowić nad poznaniem, nie istnieniem świata; mamy się skoncentrować na tym, w jaki sposób świat się nam uobecnia, trzeba zapomnieć o świecie - o wszystkim; badamy świadomość, to, w jaki sposób jawi się nam świat zewnętrzny; świat nie istnieje bez naszej świadomości - wiemy jaki jest, kiedy go poznajemy; po redukcji fenomenologicznej dochodzimy do czystej świadomości, która jest niepowątpiewalnym punktem wyjścia filozofii

• Czysta świadomość to byt absolutny, nieredukowalny; jest kresem wszelkiej redukcji; potem następuje etap badania genetycznego - odsłonięcie czystej świadomości pozwala na odkrycie genezy konstytuowania się świata w naszej świadomości

49. Krytyka projektu fenomenologii Husserla

• Kołakowski określa tą czystą świadomość jak najbardziej powątpiewalny punkt filozofii Husserla

• Filozofia Husserla spotkała się z ostrą krytyką empirystów, naturalistów i egzystencjalistów

50. Szkoła Fenomenologiczna

• Husserl znalazl licznych zwolenników już w getyngeńskim okresie (1901 - 1914); w tych latach fenomenologia miala dwa ośrodki:

• Jeden dokoła inicjatora - Szkoła Husserla, grono jego bezpośrednich uczniów z Getyngi: A. Reinach, E.Stein, R. Ingarden

• Drugi, dokoła Schelera i Dauberta - Szkola monachijska: Max Scheler, Hedwig Conrad Martius, Dietrich von Hildebrand, M. Geiger (reprezentanci fenomenologii realistycznej)

• Założenie szkól fenomenologów - wspólna metoda filozofowania; z drugiej strony różniły je rezultaty

• Od 1916 r. - grupa fenomenologów we Frymburgu: Georg Gadamer, Jan Patoćka

• Do fenomenologii pośrednio lub bezpośrednio nawiązywali przedstawiciele:

• Egzystencjalizmu, J. P. Sartre, Jaspers

• Hermeneutyki - Gadamer, Paul Riceur

• Filozofii dialogu - E. Levinas, Józef Tischner

• Martin Heidegger („Bycie i czas”) - stworzył ontologię fundamentalną opartą na analizie jestestwa ludzkiego

• filozofii tomistycznej: Bernard Lonergan, Karl Ranel, W. Stróżewski, A. Stępień

• fenomenologia miala również wplyw na rozwój wielu innych dziedzin: etyki, filozofii religii, teorii poznania, estetyki, teorii wartości, religioznawstwa

• po 1945 r. fenomenologia obecna była w calej Europie oraz w Stanach

51. Max Scheler i jego fenomenologia wartości

Max Scheler

• szkola monachijska; opowiadal się za fenomenologią realistyczną, a przeciw idealistycznej

• nie musimy poslugiwac się w badaniach fenomenologicznych tak radykalną redukcją jak Husserl; należy stosować redukcję eidetyczną, która pozwala uchwycić istotę badanych fenomenów

• fenomenologia dla Schelera to postawa badawcza, spojrzenie na istotę badanych fenomenów, przedmiotów, a nie zbiór regul; ważne była dla niego uchwycenie istoty, a nie klasyfikacja zjawisk

• swoją metodę fenomenologiczną zastosowal do teorii wartości; zbudowal materilną etykę wartości

• w swoim dziele „Formalizm w etyce a materialna etyka wartości” krytykuje stanowiska Kanta - moralność nie polega na realizowaniu formalnych, kategorycznych impreatywów; to nie formalna powinność obliguje nas do realizacji jakiegoś czynu, ale wartości; czlowiek jest morlany, kiedy respektuje wartości moralne; kategoria powinności nie jest ważna

• wg Schelera Kant nie uwzględnia również w swojej etyce sfery uczuć, nakazuje tlumienie emocji, co może doprowadzić do represji; Kant ograniczyl calą sferę uczuć tylko do uczuć zmyslowych, a istnieją przecież też uczucia wyższe; w moralności najważniejsze są uczucia, a nie rozum („milośnik poprzedza znawcę”); uczucia mją u Schelera charakter poznawczy; czlowiek bez emocji jest nieszczęśliwy; sfera uczuć jest pierwotniejsza od sfery poznania, warunkuje ją; za pomocą uczuć poznajemy wartości

• Scheler mówi o dwóch pojęciach człowieka: naturalistycznym (człowiek jako jednostka gatunku homo-sapiens, jako efekt ewolucji biologicznej) i filozoficznym (byt osobowy, centrum aktów duchowych)

• Człowiek różni się od zwierzęcia tym, że posiada duszę - pozaczasową i pozaprzestrzenną; dusza to jedność duchowych aktów

• Scheler dokonuje gradacji sfery psychicznej w obrębie psychiki wyróżnia stadia rozwojowe psychiki:

• Już roślinom przysluguje fenomen tego, co psychiczne - uczuciowy pęd do wzrostu i rozmnażania się; choć nie doznają wrażeń, to rozróżniają kierunki: do ziemii i do światla; jej stany wewnętrzne znajdują wyraz w bujności i krzewieniu się

• Instynkt występujący u zwierząt; instynkt to coś, co determinuje biologicznie, jest wrodzony; określa zachowanie wg pewnego stalego rytmu; zwierze nie myśli, dziala instynktownie

• Pamięć osobnicza - umożliwia uzenie się, nabywanie odruchów

• Praktyczna inteligencja - zdolność wyboru wlaściwych zachowań uwzględniających potreby danego osobnika w określonych sytuacjach; dotyczy ona malp, czlwieka; ale to nie inteligencja praktyczna odróżnia czlowieka od zwierzęcia, a dusza

• W strukturze czlowieka Scheler wyróżnil 2 systemy: psychowitalny (zlożenie ciala i psychiki) i noetyczny (sfera ludzkiego ducha; duch ludzki ujawnia się poprzez spelnienie określonych funkcji, aktów emocjonalnych, wolitywnych etc; jest autonomiczny wobec tego co psychowitalnej, choć jest uzależniony od sfery fizycznej; sam nie może istnieć, ale posiada swoje wlasne życie; duch jest slaby, potrzebuje sily, aby móc realizować swoje idee, interesy, namiętności i możliwości; bierze silę z tego co witalne i psychiczne; nie dyspinuje wlasną silą sprawczą, czerpie ją z tego, co witalne, tego, co może aktywizować ludzkiego ducha; posiada zdolność panowania nad popędami, samoświadomości i uchwytywania istoty badanych fenomenów; duch nie jest ani przedmiotem, ani substancją - jest bytem, którego nie można uprzedmiotowić; jest samą aktywnością - jednością spelnianych aktów; ludzkie duch jest wrażliwy na wartości, może je poznawać bezpośrednio za pomocą uczuć, aktów milości - milość odslania nam istotę wartości;)

• Milość dla Schelera ma charakter twórczy, jest ruchem ku wyższej wartości, otwiera oczy na wartości

• Schelerowska hierarchia wartości (od najniższej): wartości hedoniczne (przyjemność i przykrość), witalne (zdrowie, tężyzna, sila), duchowe (estetyczne, prawne, poznawcze) i religijne (to co święte i nieświęte); na szczycie tej hierarchii jest Bóg, który lączy wszyskie wartości

• Proces realizowania wartości polega na wybieraniu wartości wyższych kosztem niższych; realizując wartości niższe urzeczywistniamy moralne zlo; istotą dobra moralnego jest respektowanie hierarchii wartości; moralnie dobre są tylko wartości wyższe

52. Nicolai Hartmann i jego koncepcja ontologii i etyki

Nicolai Hartmann

• Nie był fenomenologiem sensu stricte; początki jego filozofii mieszczą się w neokantyzmie; jednak inspirował się metodą Husserla i stworzył ontologię, aksjologię i estetykę

• Rozróżnił 2 sposoby istnienia:

• Istnienie realne - przedmioty indywidualne w czasie i przestrzeni oraz przedmioty duchowe; byt realny charakteryzują 2 kategorie: możliwość i konieczność; byt realny jest polączeniem tego, co możliwe i tego, co konieczne - to co jeszcze nie istnieje jest możliwe; byt realny to byt, którego warunki zaistnienia zostały spełnione; struktura bytu realne zbudowana jest z 4 warstw:

• Fizycznej - materia nieorganiczna - przedmiot badań fizyki

• Organicznej - przyroda ożywiona - biologia

• Psychicznej - psychologia

• Duchowej - filozofia; Hartmann wyróżnia 3 postacie ducha: subiektywny, obiektywny i zobiektywizowany

Na warstwie bytu fizycznego istnieją inne wartswy, doskonalsze; każda warstwa jest autonomiczna względem warstwy niższej

• Istnienie idealne - twory ogólne i aczasowe - przedmioty matematyki, logiki; struktury logiczne i wartości;

• wartości to byty idealne; poznajemy je rozumowo; same, jako byty rozumowe pozbawione są mocy sprawczej; aby oddzialywaly na świat potrzebny jest czlowiek; wartości mają więc pośredni wplyw na świat - poprzez czlowieka; czlowiek jest wolny, może wybierać czy chce by nim kierowaly wartości i jakie mają nim kierować

• realizowanie wartości polega na ich urzeczywistnianiu, ale nie stają się one przez to realne - urzeczywistniamy tylko samą materię wartości

• Czlowiek to byt osobowy - duch subiektywny; jest istotą wrażliwą na wartości; cechuje go zdolność obiektywnego poznania, przewidywania wlasnej przyszlości i celowości dzialania; dzialanie czlowieka może być zdeterminowane przez wartości (ale nie musi, czlowiek sam decyduje); wartości motywują wolę do realizacji wartości

53. Filozofia Romana Ingardena, ontologia, metafizyka i inne dyscypliny

Roman Ingarden (1893 - 1970 r.; Kraków)

• Uczeń Husserla; studiował u niego w Getyndze; przedstawiciel fenomenologii realistycznej i obiektywistycznej

• „Spór o istnienie świata” - 3 tomy

• zajmował się ontologią, estetyką, teorią poznania, antropologią i etyką

• najważniejszy wpływ na niego miał Husserl, jednak Ingarden zakwestionował wersję fenomenologii mistrza; uważał, że Husserl doszedł do stanowiska idealistycznego, które wyrażało się w tezie, że „Świat jest wytworem świadomości” - Ingarden nie akceptował tego stanowiska, uważal, że Husserl się pomylil

• był twórcą jednej z największych ontologii XX wieku; w „Sporze o istnienie świata” rozważał problem stosunku świadomości do świata realnego; badania te doprowadziły do stworzenia bogatej ontologii; dla Ingardena ontologia była filozofii pierwszą - nauką podstawową i fundamentalną; ontologia - rozumiana jako nauka o czystych możliwościach. Dzieli się na trzy działy wg Ingardena: ontologię egzystencjalną (ontologia rozważenia momentów bytowych i sposobów istnienia), ontologię formalną (formy możliwych przedmiotów) i materialną (jakościowe uposażenie przedmiotów)

• wyróżnil cztery sposoby istnienia na gruncie ontologii:

• byt absolutny - Bóg

• byt idealny - wartości i przedmioty matematyczne i logiczne

• byt realny - przedmioty, zdarzenia, procesy, stosunki i stany

• byt intencjonalny - najsłabsza forma istnienia - kultura, dzielo sztuki

• ontologia dla Ingardena jest przygotowaniem dla metafizyki; ontologia ustala co może istnieć, a metafizyka stwierdza to, co istnieje faktycznie; badania ontologiczne są filtrem eliminującym sprzeczności, niespójne rozstrzygnicia konfrontując je z ideami badanych przedmiotów

• jednak celem jego filozofii była również metafizyka - nauka o tym, co faktycznie istnieje

• był twórcą estetyki - badal sytuacje estetyczne: spotkanie artysty lub odbiorcy z dzielem sztuki; estetyka Ingardena obejmuje ontologię dziela sztuki i przedmiotu estetycznego, fenomenologię procesu twórczego, stylów artystycznych, wartości estetycznych; badal teorię poznania dziela sztuki; związek sztuki z ludzkim życiem; podejmowal zagadnienia etyczne i antropologiczne; rozróżnial etykę teoretyczną (wartości), normatywną (normy), praktyczną (sposoby realizacji wartości moralnych)

• w Polsce do filozofii Ingardena nawiązywali tego uczniowie (fenomenologia krakowska): Andrzej Pultawski, Józef Tischner, również tomiści: Stróżewski i Stępień

54. Hermeneutyka filozoficzna M. Heideggera G. H. Gadamera

• Hermeneutyka w starożytności oznaczala zbiór regul interpretacyjnych tekstu; odnosi się przede wszystkim do mitów; nazwa pochodzi od Hermesa, pośrednika między ludźmi a bogami; dla Platona hermeneutyka była związana ze sferą sakralną, wg Arystotelesa - strukturą badającą logos, zaś w tradycji judaistycznej zbiorem regul slużących interpretacji Starego Testamentu

• Rozwój hermeneutyki nastąpil w czasach nowożytnych; uważany, że hermeneutyka to praktyczna umiejętność interpretowania i w związku z tym ustalono kanony interpretacyjne; hermeneutyka stala się, więc dyscypliną pomocniczą; później była też rozumiana jako metoda nauk humanistycznych

• Wyróżnia się hermeneutykę świecką i sakralną interpretującą, kolejno, teksty świeckie i teksty objawione; kolejny rozwkit hermeneutyki nastąpil wraz z reformacją - kościół musial przeciwstawić protestanckiej hermeneutyce swoją wlasną

• XVII - XVIII - hermeneutyka filozoficzna - sztuka poprawnej interpretacji

• Za ojca wspólczesnej hermeneutyki uważa się F. Schleiermachera

• W XIX w. była rozwijana w niemieckiej szkole historycznej przez Ranka i Droysena

• Wspólcześnie hermenutyka w aspekcie filozoficznym rozwijana była przez Heideggera, a jego dzielo kontynuowal Gadamer

M. Heidegger (1889 - 1976 r.)

• Jeden z najważniejszych i najwybitniejszych filozofów europejskich XX w.

• Studiowal teologię, której zaniechał na rzecz filozofii; był asystentem Husserla

• W 1930 r. zapisal się do NSDAP; wierzyl, że Hitler jest zbawieniem Niemiec

• Dla niego filozofia była myśleniem twórczym i stawianiem pytań; najważniejsze dziela: ”Bycie i czas”, „Co to jest metafizyka”, „Kant a problem metafizyki”, „Nietsche”

• Inspirował się fenomenologią, którą zastosowal do własnej filozofii; stworzyl ontologię fundamentalną, która jest opisem sposobu bytowania w świecie;

• Dla Heideggera podstawowym rozróżnieniem jest rozróżnienie na byt i bycie; byt - to to, co jest; bycie jest warunkiem pomyślenia bytu, nie możemy go jednak poznać bezpośrednio, umyka nam, nie da się go objąć myśleniem

• Heidegger porównywał bycie ze światlem - tak jak dzięki światłu widzimy przedmioty, tak dzięki byciu byt jest widzialny

• Tylko w czlowieku ujawnia się bycie, w konkretnej egzystencji; człowiek pyta o wlasne bycie

• bycie jest fenomenem w sensie ścisłym (sein - zasada istnienia przedmiotu); obok bycia Heidegger mówi o „dasein” - sposobie ujawniania się rzeczy (bytów); powołaniem człowieka jest rozumienie swojego bycia; w ten sposób transcenduje, tzn. wykracza poza swój byt

• ludzie, aby żyło im się latwiej, zwalniają się z myślenia - myślą jak wszyscy, jak inni, otoczenie; kiedy czlowiek uświadamia sobie swoją skończoność dopada go trwoga, niepokój - uczucie, które nie ma swojego przedmiotu, niewiadomo czego się czlowiek boi; cale życie może zostać w każdej chwili przekreślone przez śmierć; dla Heideggera śmierć jest nicością;

• czlowiek, aby być autentycznym musi być świadomym własnej śmierci i godzić się z nią; gdy czlowiek żyje w strukturze „się”, tj. buduje sobie własny, nierealny świat, przyjmuje poglądy i postawy innych, pozwala innym myśleć za siebie - jego egzystencja jest nieautentyczna

• sumienie wzywa do autentycznej egzystencji, zaakceptowania śmierci; gdy czlowiek zacznie żyć autentycznie przestaje być zatroskanym o wlasną egzystencję, i zaczyna dostrzegać coś więcej niż wlasne istnienie i akceptuje swoją skończoność; ta autentyczna egzystencja - rozwijanie się i życie w zgodzie ze sobą - jest byciem

G. H. Gadamer

• Georg Hans Gadamer - filozof niemiecki, kontynuator Husserla; „Prawda i metoda”

• Dokonal poszerzenia znaczenia hermeneutyki; hermeneutyka to nie tylko zbiór regul interpretacyjnych - hermeneutyka ma, wg Gadamera, 2 aspekty: epistemologiczny i ontologiczny

• Czlowiek jest istotą wyposażoną w zdolność rozumienia; pragnie poznawać, uchwycić sens, rozumienie jest sposobem poznawania świata - formą kontaktu ze światem; rozumiejąc staramy się uchwycić i poznać sens bytu w aspekcie teoretycznym i praktycznym; hermeneutyka to metoda nauk humanistycznych, które badają twory kultury i przejawiający się w nich świat ludzkiego ducha;

• w swojej filozofii Gadamer chcial pokazać czym jest rozumienie, jaka jest jego struktura; zastanawial się jak przebiega proces rozumienia świata i nas samych; hermeneutyka Gadamera nawiązuje do Kanta - Gadamer poszukuje pewnych uniwersalnych warunków wszelkiego rozumienia

• rozumienie to dynamiczna czynność poznawcza uwarunkowana czasem i strukturami przedpoznawczymi; dlatego niektórzy twierdzą, że hermeneutyka Gadamera jest teorią poznania

• Gadamer dokonal diagnozy sytuacji kulturalnej w jakiej żyl - pesymistycznie ocenial świat mu wspólczesny i cywilizację zachodu; krytykowal wąski i ciasny ideal poznania lansowany przez nowożytne nauki przyrodnicze; uważal, że cywilizacja zachodnia jest zdominowana przez nauk i technikę, które staly się religią czlowieka; czlowiekwierzy, że nauka i technika rozwiąże wszystkie jego problemy; rozwój nauki doprowadzil do wyrugowania roli filozofii w nauce i kulturze; filozofia stracila uprzywilejowaną pozycję, zostala zredukowana do roli syntezy nauk (jak u Comte'a)

• Gadamer pragnie przywrócić harmonię między nauką i filozofią, ponieważ nauka i technika nie rozwiązują wszystkich problemów i nie odpowiadają na wszystkie pytania; zmierzal do nowego oświecenia; chodzi tu o uratowanie czlowieka od iluzyjnej wiary w naukę i technikę; nauka musi znać swoje ograniczenia - powinna być dopełniana przez inne typy poznania; blędem nowożytności było ograniczenie poznania do nauk przyrodniczych; prawda nie mieści się tylko w doświadczeniu empirycznym i naukach przyrodniczych

• Hermeneutyka Gadamera miała obudzić współczesnego człowieka; miała pokazać wlaściwy stosunek człowieka do filozofii, nauki i świata; miała demaskować bezgraniczność wiary we wszechmoc nauki i techniki

• Rozumienie jest zamienne z pojęciem poznania; poznawanie świata, uchwytywanie sensu - jednostkowo lub calościowo - zawsze jest czymś uwarunkowane: dziejami, autorytetem, tradycją, przesądami i językiem; nie ma rozumienia bezzałożeniowego (każde rozumienie jest uwarunkowane jakimś przedrozumieniem); jednym z centralnych momentów rozumienia jest aplikacja (dostosowanie tego, co rozumiemy do wlasnego życia, sytuacji życiowej; czytamy tekst w kontekście naszego życia)

• Struktura przedrozumienia jest obecna w każdym rozumieniu; na owo przedrozumienie skladają się:

• dzieje - czlowiek jest istotą historyczną, żyje w historii, w konkretnych warunkach czasu; to, co było, ma wplyw na rozumienie; od urodzenia czlowiek funkcjonuje w określonej kulturze i wplywa ona na jego uchwytywanie sensu; niezależnie od tego, czy czlowiek chce historia ukierunkowuje rozumienie

• przesądy i uprzedzenia - funkcjonują w każdej tradycji; niektóre mają charakter negatywny i przeszkadzają w poznawaniu; dają pewne wstępne przedrozumienie, stanowią fundament poznania

• autorytety - rehabilitacja autorytetu, który zostal odrzucony przez oświecenie; autorytet stanowi dopelnienie czynności poznawczych czlowieka; Gadamer odrzuca sytuacje, w której czlowiek na ślepo oddaje się autorytetowi - autorytet nie zwalnia od myślenia; przeciwnie - ma budzić myślenie twórcze, a nie zwalniać z niego

• tradycja - czlowiek rodzi się w jakiejś tradycji, która wywiera na niego wplyw; dzięki tradycji czlowiek oswaja świat; to, co czlowiek spotyka w tradycji, wg Gadamera, nie jest mu obce, nie jest wrogiem, nie ogranicza go; nie da się czlowieka wyrwać z tradycji, jest ona warunkiem rozumienia i gwarantem tożsamości; istnieje wielość tradycji - czlowiek nie jest w stanie stworzyć tradycji obejmującej wszystkich ludzi, dlatego stworzyl tradycje partykularne, ograniczone - nie ma uniwersalnej tradycji; tradycje poznajemy poprzez przekaz w języku - tradycja jest językowo zapośredniczona; w języku - pisanym lub mówionym - utrwalone są mity, zwyczaje, obyczaje występujące w tradycji

• język - czlowiek tym się różni od zwierząt, że nie ma języka; ludzie są zdolni do komunikacji semantycznej; poprzez język czlowiek oswaja sobie świat; Gadamer glosil, że świat dany jest nam poprzez język - uniwersalne medium, dzięki któremu mamy możność zrozumienia sensu świata; w języku świat dochodzi do glosu; nie ma świata bez języka i odwrotnie; czlowiek posiada wiele języków, ponieważ rozum jest uniwersalny - wyraża się za pośrednictwem wielości języków; czlowiek kontaktuje się ze światem poprzez język naturalny (język nie jest tworem sztucznym); język kształtuje się w dziejach, a dzieje kształtuje język; język ma charakter spekulatywny; między językiem a światem zachodzi dialektyczna zależność; dzięki językowi czlowiek posiada wlasny świat

• proces rozumienia jest czymś nieskończonym, nie ma początku ani końca; czlowiek caly czas coś rozumie - aż do śmierci poznaje; dlatego można powiedzieć, że czlowiek istnieje w kole hermeneutycznym: nie potrafimy wskazać początku i końca rozumienia - zawsze jest jakieś przedrozumienie i zawsze jest jeszcze coś do poznania

55. Filozofia dialogu i jej przedstawiciele

• Połączenie filozofii z tradycją religijną, która jest źródlem inspiracji dla filozofów dialogu; powstała w XX wieku

• Rozwijala się niezależnie w trzech tradycjach:

• Chrześcijańskiej (Ferdynand Ebner, G. Marcel, J. Tischner)

• Protestanckiej (Dietrich Bonhoeffer, Friedrich Gogarten)

• Judaistycznej (Hermann Cohen, Franz Rosenzweig, Emmanuel Martin Buber, Emmanuel Levinas, Abraham Heschel)

• Filozofowie dialogu czerpią swoje obserwacje z wszystkich tradycji

• Już w XIX w. Friedrich Jacobi sformułował zasadę dialogiczną (źródlem pewności jest „ty”; „ty” drugiego czlowiek jest tak pewne jak moje „ja”)

• L. Feuerbach - prawdziwa dialektyka dokonuje się w dialogu - między „ja” i „ty”; dialog opiera się na realnej różnicy między „ja” i „ty”

• 1900 r. - pierwsza publikacja H. Cohena; po II WŚ - Levinas, Tischner i Marcel

• źródla filozofii dialogu:

• doświadczenia I i II WŚ i kryzys wartości i człowieczeństwa

• krytyka wielkich systemów filozoficznych (szczególnie Hegla) - filozofia systemowa gubi relację między „ty” i „ja” - w systemie nie ma miejsca na drugiego czlowieka

• filozofia dialogu jest pokrewna egzystencjonalizmowi, personalizmowi oraz fenomenologii

• fundamentalna zasada dialogowa (czlowiek staje się „ja” w spotkaniu z „ty”; relacja dialogiczna może się rozgrywać między dwojgiem ludzi lub między Bogiem a człowiekiem; w spotkaniu z człowiekiem doświadczamy wyjątkowości „ty”; spotkanie ma swoją własną logikę - swoje miejsce i czas, wg Tischnera; spotkanie wyraża się poprzez rozmowę; dla Rosenzweiga impuls spotkania wychodzi od Boga - Bóg jest źródłem wezwania dialogicznego - to on pyta człowieka, a nie człowiek Boga; Bóg pyta człowieka „Gdzie jesteś?” - to wezwanie konstytuujące ludzkie „ja”)

• u Levinasa - źródłem relacji dialogicznej jest twarz drugiego człowieka (a nie Bóg); u źródłem dialogu znajduje się doświadczenie twarzy, wzywa na ono do odpowiedzialności za rozmówcę; Bóg jest śladem w twarzy drugiego człowieka - twarz jest śladem Boga, uobecnia się w niej Bóg, który wg Levinasa okazał się bezsilny wobec ludzkiego zła i wycofał się ze świata

• Tischner - w swojej filozofii uzupełnia Levinasa - uważa, że wezwanie do dialogu może płynąć zarówno od człowieka, jak i od Boga; uprawianie filozofii ma zaradzić biedzie duchowej i cierpieniu człowieka - i z tego powinna wyrastać myśl filozoficzna, a nie z systemu; źródłem doświadczenia etycznego jest doświadczenie „ty”, spotkanie, a każde spotkanie jest wydarzeniem (ma swoją logikę); spotkanie to zetknięcie z nędzą, cierpieniem drugiego człowieka, chodzi w nim o ocalenie drugiego człowieka od zła; dialog z osobą nie jest ostatecznym dialogiem, jak u Levinasa (nie jest tak radykalny - nasza odpowiedzialność za drugą osobę jest ograniczona - nie mamy się poświęcać za lub drugiemu człowiekowi bez końca)

• Agatologia - filozofia dobra; doświadczenie dobra w spotkaniu z drugim człowiekiem; Bóg to imię Boga (wpływ platonizmu na Tischnera) - Bóg w pierwszej kolejności jest dobrem, a nie bytem

• Martin Buber - odkrywamy drugiego człowieka, kiedy zwracamy się do niego „ty” (nie „on”, „ono” - tak zwracamy się do przedmiotów), kiedy mogę nawiązać z „ty” relację dialogiczną; w dialogu „ja” tak naprawdę staje się osobą (bez „ty” „ja” nie istnieje); człowiek jest osobą, gdy żyje w dialogu z „ty”, jest w pełni bytem ludzkim; w spotkaniu doświadczamy niepowtarzalności „ty”, doświadcza się duchowej egzystencji i naprawdę się zaczyna żyć, funkcjonować; dlatego tak ważne jest nastawienie dialogiczne

• Filozofia dialogu poszukiwała źródłowych doświadczeń i są nimi doświadczenia drugiego człowieka i Boga; z tego wypływa refleksja filozoficzna - filozofia dialogiczna chciała przywrócić pierwotne typy doświadczeń, które mogą stanowić źródło refleksji filozoficznej; filozofia dialogu chciała przezwyciężyć redukcjonizm, który panował w nauce XX wieku; człowiek jest czymś więcej niż istotą przyrodniczą - nie można człowieka zredukować do istoty biologicznej i materialnej

• Filozofia dialogu była antysystemowa, ponieważ system nie pozwala wyrażać się relacji dialogicznej, gubi człowieka, jego niepowtarzalność i indywidualność; rezygnowali ze spekulacji (stąd krytyka Hegla i idealizmu niemieckiego, gdzie człowiek jest tylko punktem?) filozofia dialogu nie prowadzi do postmodernizmu (radykalnej krytyki wszystkiego) - punktem wspólnym jest tylko krytyka systemów filozoficznych

56. Psychoanaliza Freuda i jej filozoficzne znaczenie dla kultury i filozofii

• psychoanaliza to jeden z kierunków psychologicznych XX w.; zakłada wiele filozoficznych założeń dotyczących struktury ludzkiego umysłu; to zbiór teorii dotyczących funkcjonowania umysłu i psychiki człowieka

• termin powstał przy współpracy Freuda z J. Breuerem, z którym zajmowali się wówczas leczeniem histerii; doszli do wniosku, że histeria wywoływana jest przez przeżycia znajdujące się w podświadomości pacjentów; drogą do wyleczenia jest uzmysłowienie sobie podświadomości (psychoanaliza oczyszczeniem; „Studia nad histerią”)

Sigmund Freud (1856 r., Morawy - 1939 r., Londyn)

• początkowo zajmował się neurologią - leczeniem dzieci z porażeniem mózgowym; później przeszedł do psychiatrii tworząc metodę psychoanalityczną; pod koniec życia stal się filozofem

• jego teorie miały wpływ na wiele dziedzin, łącznie z naukami społecznymi

• „Wstęp do psychoanalizy”, ”Totem i tabu”, „Kultura jako źródło cierpień”, „Psychopatologia życia codziennego”

• psychoanalizę rozumie się na trzy (cztery) sposoby:

• jako teorię, która wyjaśnia patologiczne zachowanie pacjentów

• jako metodę terapeutyczną pomagającą w uświadomieniu sobie nieuświadomionych treści

• jako teorię wyjaśniającą funkcjonowanie ludzkiego umyslu poprzez odwołanie się do czynników nieświadomych

• filozoficzna teoria czlowieka, kultury i religii

• całość umysłu Freud podzielił na trzy obszary:

• id (ono) - sfera nieświadomości; Freud był pierwszym, kto wprowadził pojęcie nieświadomości treści psychicznych; nieświadomość jest częścią ludzkiego umysłu; za pomocą introspekcji nie możemy uchwycić nieświadomości; znajdują się w niej treści biologiczne - odziedziczone, sfera popędów seksualnych, która ma bardzo ważny wpływ na świadome życie, przeżyte treści wyparte przez nas, bolesne; wg Freuda najważniejszymi elementami naszej nieświadomości sa popędy seksualne; id działa na zasadzie hedonizmu, domaga się natychmiast zaspokojenia swoich pragnień; id rządzi się zasadą przyjemności, jest głównym ośrodkiem energii i zarazem rozwoju osobowości; człowiek się rodzi z id - jest ono trwałym wyposażeniem naszej psychiki; dla Freuda nieświadomość ma charakter pozytywny - wszystko, co robimy ma swoje źródło w nieświadomości, dlatego czasem przyczyny naszego działania są nam nieznane; ludzki umysl się rozwija, i dlatego człowiek nie może funkcjonować jedynie jako jednostka dążąca do samozaspokojenia; dlatego potrzebne są jeszcze:

• ego - świadoma część umysłu, składająca się z doświadczeń, przekonań; rządzi się zasadą rzeczywistości, nie przyjemności; świadomość służy nam po to, abyśmy potrafili patrzeć, abyśmy tak organizowali swoje działanie, aby nie ponieść porażki; ego pozostaje pod wpływem rzeczywistości, czynników zewnętrznych; to rzeczywistość kształtuje naszą świadomość - narzuca nam pewne ograniczenia; ego stara się dostosować do otoczenia - zna konsekwencje; świadomość rządzi się więc pragmatyzmem, pozwala odnaleźć się w świecie; nasze ego jest w ciężkim położeniu - między koniecznością przystosowania się do rzeczywistości a ciągłymi impulsami wysyłanymi przez id

• superego (ja-idealne) - kształtuje się pod wpływem wychowania, jest pewnym idealnym obrazem siebie, tym, kim powinniśmy być; ja-realne nigdy nie dorasta do ja-idealnego; kolejnym elementem superego jest sumienie; kształtuje się pod wpływem zasad i norm kultury, w której żyjemy; co nam wolno, a czego nie; superego jest strukturą zakazującą; silne superego dąży do zakazania wszelkich odruchów instynktownych w człowieku, jest moralną cenzurą; krytykuje nas i potępia, powoduje poczucie winy; interakcja ze światem kultury powoduje kształt superego

• cale ludzkie życie to balansowanie na granicy integracji i dezintegracji

• Freud tłumaczył, np. nerwice, twierdząc, że biorą się one stąd, że ciągle wypieramy coś (złego) do podświadomości, a później te myśli zaczynają obsesyjnie nas prześladować

• Człowiek u Freuda znajduje się w tragicznej sytuacji - z jednej strony ciągle jest stymulowany przez impulsy seksualne, a z drugiej chce, czy też musi się dostosować do kultury, religii (np. ludzie mocno wierzący posiadający zwykle problemy z własną seksualnością)

• Człowiek tworząc kulturę wyrasta ponad zwierzę; kulturę tworzymy po to, aby ograniczać popędy - w kulturze czlowiek może dać upust dla swoich popędów w innych dziedzinach, np. w sztuce - przetwarza pierwotną energię seksualną w wyższą energię; dzieła kultury są wyznacznikiem sublimacji niższych popędów w wyższe; kultura rządzi się zasadą realizmu kontrolując przyjemności i popędy; kultura może być zrozumiana jako mechanizm obronny przeciw społecznościom, w których dominuje sfera popędów

• Normy kulturowe represjonują człowieka; przeznaczeniem człowiek jest istnienie w grupie społecznej, dlatego musi się dostosować; kultura rządzi się pewną zasadą przymusu, np. pracy; kultura również może mieć swoje superego - ogólne superego w danej epoce kulturowej - każda epoka wykształca pewne ideały, a więc wymaga dostosowanie się do tych ideałów

• Ostatecznym celem kultury jest pogodzenie ludzi ze sobą; kultura wg Freuda nie da nam szczęścia - celem kultury jest ujawnienie i spełnienie w możliwy sposób naszych pragnień, uświadomienie tego, co nieświadome, odarcie ze znaczeń, symboli - ujawnienie najbardziej ukrytych pragnień i potrzeb, a nie tłumienie ich; musi być rozumiana jako narzędzie pomocy człowiekowi

• Freud był ateistą; religię pojmował jako zbiorową nerwicę ludzkości - zachowanie człowieka religijnego przypomina zachowanie nerwowo chorego; religia wyrasta z naszej potrzeby posiadania ojca - poczucia bezpieczeństwa, oparcia, osoby, która każe i wynagradza; utrata ojca wiąże się z cierpieniem, dlatego potrzebny jest w świecie ojciec doskonały, zaufany

• Religia wiąże się z notorycznym poczuciem winy - stąd liturgia, czynności przebłagalne; inne funkcje religii: tłumaczenie sensu cierpienia, oswojenie lęku przed śmiercią (bo życie śmiercią się nie kończy); bez religii byłoby nam trudniej, dlatego żyjemy złudzeniami, które pomagają przetrwać rzeczywistość

• Koncepcja powstania religii o charakterze naturalistycznym (w „Totem i tabu”): Freud mówi o pierwotnym stadzie, w którym dominujący samiec podporządkował sobie wszystkie samice i przeciw któremu zbuntowali się jego synowie i go zabili, myśląc, że tak go pokonają; ale obudziło się w nich sumienie i miał on większy wpływ na nich po śmierci, niż za życia, dlatego stworzyli totem samca, który czcili i który błagali o przebaczenie; religia wyrasta z poczucia winy; składamy ofiarę na przebłaganie bóstwa, aby przychylniej spojrzała na naszą winę

• O psychoanalizie mówi się, że to psychologia głębi, ponieważ zakłada ona istnienie nieświadomości - i tym się różni od psychologii

• Za pomocą introspekcji (refleksji) nie możemy odkryć nieświadomości; tylko sny wyrażają nasze marzenia i pragnienia, ponieważ we śnie usypia nasza świadomość; nigdy nam się nie śni nic sensownego, ponieważ tylko w bezsensownych konstelacjach ujawnia się

57. Behawioryzm w psychologii i filozofii; behawioryzm analityczny

• John Watson (1878 - 1958) - twórca, psycholog amerykański

• Proponował inne wyjaśnienie ludzkiego umysłu - twierdził, że nie ma umysłu i świadomości i zajmowanie się nimi nie jest zadaniem psychologii

• Watson krytykuje metodę introspekcji (refleksji), gdyż jest nieweryfikowalna; buduje psychologię na zasadzie empiryzmu - badając ludzkie zachowania

• Psychologia ma się zajmować bodźcami dochodzącymi do organizmu i reakcjami, które są odpowiedziami na te bodźce

• Umysł to czarna skrzynka - stany mentalne naszego umysłu są niedostępne - nie możemy ich poznać i przewidywać; behawioryzm wyklucza z analizy psychologicznej motywy i intencje, skupia się na samym zachowaniu; dlatego behawioryzm został odrzucony w psychologii - umysł jest ważny, nie można go pominąć

• Pod wpływem behawioryzmu psychologicznego powstał behawioryzm filozoficzny (analityczny) - kontynuował go Gilbert Ryle („Czym jest umysł”); główne stanowisko behawioryzmu analitycznego nawiązuje do empiryzmu Kola Wiedeńskiego (zdanie jest sensowne, wtedy i tylko wtedy, gdy podlega zasadzie empiryzmu weryfikowalnego): konieczna jest weryfikowalność zdań mówiących o stanach umysłu i uczuciach - status terminów mentalnych, które opisują stany naszego umysłu, np. „Jan jest zakochany” trzeba zmienić na zdanie zawierające terminy empiryczne dotyczące zachowań, np. „Jan kupuje kwiaty, przytula” etc.; jest to kolejna próba likwidacji umysłu i pojęcia motywów i intencji - ważny jest tylko opis ludzkich zachowań; motywy, stany mentalne są niezrozumiale i bezsensowne; odrzucona zostaje introspekcja, gdyż brak jej weryfikowalności i jest przez to wadliwa - wg behawioryzmu człowiek niekoniecznie ma dostęp do własnych stanów mentalnych

• Nie da się jednak zanegować umysłu, wszystkie dyspozycje i motywy mają charakter psychiczny - dlatego odrzucono behawioryzm

58. Neotomizm XIX wieku, przyczyny powstania, idee główne

• Powstał w XIX wieku; jest kontynuacją tomizmu; przyczyną powstania neotomizmu była wydana przez Leona XIII encyklika Aeterni Patris (1897 r.), w której papież nawoływał do podjęcia badań nad filozofią św. Tomasza, ponieważ wg niego zawierała ona pewien zespól uniwersalnych prawd; należy zatem zerwać ze szkolnym, podręcznikowym podejściem do filozofii i uwspółcześnić filozofię Tomasza

• Wiek XIX to wiek rozwoju nauk szczegółowych, przyrodniczych - trzeba było więc skonfrontować filozofię św. Tomasza z nauką

59. Kierunki (szkoły) neotomizmu XX wieku

Neotomizm lowański

• W Lowanii (Louve) powstał instytut badający i promujący myśl św. Tomasza, na czele z kardynałem Mercier; nie była to jednak promocja scholastyki, a skonfrontowanie tomizmu z myślą współczesną, naukami szczegółowymi

• Główną ideą neotomistów lowańskich było połączenie myśli św. Tomasza z osiągnięciami nauk przyrodniczych

• W Polsce uprawiają go Kazimierz Kurak i Stanisław Ziemiański (Ign.)

Neotomizm transcendentalny

• Połączenie myśli św. Tomasza i Kanta

• Filozofię należy rozpoczynać od analizy procesów poznawczych człowieka; punktem wyjścia jest pytanie, poszukiwanie warunków możliwości zadawania pytań; warunkiem tym jest byt jako taki - przedmiot metafizyki

• Bernard Lonergan, Dariusz Oko, Kazimierz Wolsza, Józef Herbert, Krzysztof Śnieżyński (Ign.), również Karl Rahner uprawiał filozofię w ramach neotomizmu transcendentalnego, łączył jednak filozofię Tomasza, z Kantem i Heideggerem (jest twórcą teologii transcendentalnej, którą uprawiają również Dariusz Oko i Ignacy Bokwa)

Neotomizm fenomenologiczny

• Połączenie tomizmu z filozofią Husserla i Ingardena

• Metodę fenomenologiczną zastosowano do metafizyki ogólnej

• W Polsce uprawiany przez Karola Wojtyłę (do zagadnień etyki i antropologii), Antoni Stępień (łączący tomizm z ontologią Ingardena), Władysław Stróżewski (Ign.; łączący tomizm z Heglem)

60. Neotomizm egzystencjonalny i jego rozumienie filozofii

• Uprawiany w Lublinie na KULu, największym ośrodku badawczym w tej dziedzinie

• Powstał za sprawą Ettienne Gilsona i Jacques'a Maritaina; w Posce uprawiany głównie przez szkolę lubelską (M. Krąpiec, Kamiński, Z.Zdybicka, ks. A. Jarczyk ?)

• Z wszystkich nurtów neotomistycznych najlepiej opracowany właśnie nurt egzystencjonalny; wg neotomistów egzystencjonalnych to właśnie on najlepiej interpretował myśl św. Tomasza

• jest to system filozoficzny, w którego centrum znajduje się metafizyka jako filozofia pierwsza; celem metafizyki jest badanie rzeczywistości realnie istniejącej - metafizyka poszukuje przyczyn wyjaśniających istnienie realnej rzeczywistości, jest nauką najbardziej ogólną i podstawową, fundamentem wszelkiej wiedzy

• najważniejszą kwestią jest przedmiot metafizyki, którym jest byt (czyli to, co jest); wszystko to, co istnieje, to byt (bo istnieje); chodziło im o przyczynę ostateczną

• idąc za Tomaszem neotomiści wyjaśniają, że ostateczną przyczyną rzeczywistości jest Bóg, jako istnienie absolutne - jest ostateczną racją istnienia

• podział filozofii wg neotomistów: metafizyka ogólna (całość rzeczywistości) o metafizyki szczegółowe (dotyczące wybranych kategorii bytu, np. metafizyka człowieka, moralności, kultury)

• bogactwo rzeczywistości dopuszcza wielość metafizyk szczegółowych; rzeczywistość jest zbyt bogata, aby jedna metafizyka mogła ją wyjaśnić

• dla neotomistów filozofia jest dyscypliną autonomiczną; tzn., że w punkcie wyjścia jest niezależna od nauk szczegółowych (odwrotnie jak u tomistów lowańskich); filozofia ma dysponować własnymi danymi z doświadczenia; mamy znać wyniki nauk szczegółowych i można w analizie pewnych zagadnień je wykorzystać; jednak w punkcie wyjścia filozofia musi być od nich niezależna

• systemowy charakter tej filozofii - wszystko wyjaśnia się poprzez system; jest ona maksymalistyczna - chce wyjaśnić całość rzeczywistości odwołując się do ostatecznych przyczyn (do Boga jako bytu osobowego - neotomizm egzystencjonalny jest zatem filozofią teistyczną, zakłada istnienie Boga, który jest koniecznym warunkiem zrozumienia sensu świata; bez Boga świat byłby absurdalny)

• filozofia, która odrzuca istnienie Boga skazuje się na absurd

• zło pochodzi od człowieka

61. Pragmatyzm i jego filozofia

• Powstał pod koniec XIX wieku w Stanach Zjednoczonych; jego twórcą był Charles Sanders Peirce („Jak uczynić nasze myśli jasnymi”); zajmował się ontologią, filozofią języka (teoria znaczenia), filozofią religii

• Jak Kartezjusz, starał się pogodzić sprzeczność różnych opinii filozoficznych, ale uważał, że nie należy szukać niepowątpiewalnych punktów wyjścia filozofii, ponieważ takowe nie istnieją; sceptycyzm metodyczny (kartezjańskie wątpienie) jest nieskuteczny - właściwie wszystko można wg takiej metody poddać wątpieniu; nasza wiedza jest w ogóle bardzo niepewna

• Punktem wyjścia filozofii, wg Peirce'a, są normalne czynności poznawcze, wyjście od pewnego przypadkowego układu przekonań, które kształtują nasze działanie

• Głosił pragmatyczną koncepcję człowieka: człowiek jest nie tylko istotą myślącą, ale przede wszystkim działającą; samo myślenie dla myślenia nie ma sensu; człowiek myśli, aby działać; myślenie o rzeczach, których nie można przełożyć na działanie jest bezsensowne

• Działanie w zgodzie z naszymi przekonaniami - na podstawie naszej wiedzy działamy; pod wpływem doświadczeń zmieniamy opinie, co jest konieczne, do skutecznego działania; zmiana myśli powoduje zmianę działania

• Nigdy nie można dojść do prawdy; prawda jest ideą, do której każdy dąży, ale jest nieosiągalna w skończonym czasie

• Proces poznania jest samokorygujący - zmieniamy się pod wpływem do świadczeń

• Zasada pragmatyzmu: myśl jest sensowna wtedy i tylko wtedy, gdy wynikają z niej jakieś dyrektywy działania; myśli, które nie łączą się z działaniem są bezsensowne; prawda polega na skuteczności działania - myśl jest prawdziwa, gdy na jej podstawie potrafimy skutecznie działać

• Stąd też zniechęcenie Peirce'a do filozofii - wzniosłe spekulacje filozofów często nie mają przełożenia na działanie; Filozofia ma pomagać skutecznie działać

• W filozofii bardzo ważne są nauki przyrodnicze, ponieważ ta wiedza wnosi bardzo dużo do rozumienia świata i jest konieczna w filozofii

William James (1842 - 1910 r., Stany Zjednoczone)

• „Pragmatyzm”, „Do świadczenie religijne”

• kontynuator Peirce'a - myśl jest prawdziwa, gdy podjęte na jej podstawie działanie jest skuteczne

• człowiek istotą działającą, zmieniającą świat; człowiek nie jest widzem, ale aktorem - ma zmieniać świat, a nie kontemplować go; ważne jest nie jak świat wygląda, ale jak można go zmienić; jak zrealizować w nim swoje indywidualne cele

• prawdy absolutnej nie ma; prawda przydarza się naszej myśli, ale myśl jako taka nie jest prawdziwa

• człowiek jest produktem ewolucji, istotą ograniczoną o ograniczonym umyśle (dlatego też nie może uchwycić prawdy, punktu niepowątpiewalnego); stać go tylko na wiedzę prawdopodobną, która jednak nie przeszkadza w działaniu (to na jej podstawie zawsze działamy); pewności należy się wyzbyć - to co wiemy jest zawsze tylko prawdopodobne; pewność jest złudzeniem i samookłamaniem; człowiek buduje sobie pewności, absoluty, aby łatwiej było mu żyć

• trzeba się przyzwyczaić, że stan niepewności jest naturalny - choć instynkt samozachowawczy każe nam unikać ryzyka; pewność to mit

• filozofia religii - „Prawo do wiary”; rozważania na jakiej podstawie przyjmujemy przekonania religijne; wg Jamesa ważną rolę odgrywają tu nasze uczucia i emocje, które skłaniają nas do wiary w to, czego nie potrafimy udowodnić; w miłości do Boga, czy człowieka mamy do czynienia z pozaracjonalnymi elementami wyboru; w wierze rozum jest ograniczony; religia to żywa propozycja skierowana do człowieka - ma wyzwalać w nas skuteczne (dobre, zgodne z nią) działanie; jeśli religia nie wpływa na nasze działanie to jest martwa i nieautentyczna; podobnie rzecz się ma co do norm etycznych (seksualnych, moralnych) - człowiek jest istotą działającą, ma skutecznie realizować swoje cele, zgodnie z założeniami tego, w co wierzy

John Dewey (1859 - 1952 r.)

• filozof amerykański; “Jak my myślimy”, „Demokracja i edukacja”, „Natura ludzka i działanie”

• przyjął zasady pragmatyzmu poprzedników - myślenie ma przyczyniać się do usuwania przeszkód w działaniu

• myślenie i poznawanie to też pewne typy działania; najważniejszą potrzebą człowieka jest potrzeba rozwoju (nowa teoria pedagogiczna)

• odrzucił pruski model nauczania (nauczyciel opowiada, uczeń przyswaja i zdaje) - wg Deweya nie pasuje on do koncepcji rozwoju człowieka; zaproponował model, który stwarza nieustanne okazje do rozwoju (nauczyciel określa cele, zainteresowania ucznia i dostarczyć sposobność, aby uczeń rozwijał swoje umiejętności; nauczyciel ma uaktywniać tendencje rozwojowe ucznia)

• odrzucał absolutyzm aksjologiczny (wg którego istnieją pewne niezmienne obiektywne wartości) - nie ma obiektywnych wartości; wszelkie wartości jakie istnieją związane są z celem człowieka, a jako, że cele są zmienne, tak też wartości uzależnione od celów i potrzeb człowieka, są zmienne; jedyną wartością stalą jest rozwój, który jest wartością absolutną

• człowiek jest istotą społeczną; a wartości, które istnieją w społeczeństwie podlegają społecznym negocjacjom

62. Kierunki i przedstawiciele filozofii analitycznej

• Filozofia analityczna zwróciła uwagę na język i jego rolę w poznawaniu świata; zasadniczo jej przedmiotem jest właśnie język i techniki argumentowania

• Choć już w średniowieczu badano język, to jednak dopiero współcześnie stosuje się narzędzia współczesnej logiki formalnej; na jej gruncie rozwinęła się semantyka, semiotyka i pragmatyka języka

• Źródeł filozofii analitycznej można się doszukiwać już u Locke'a i Hume'a, którzy jako pierwsi zwrócili uwagę na rolę języka w poznawaniu; zainteresowali się kwestią błędów językowych, przez które buduje się błędne przekonanie o rzeczywistości; zakładali np., że kategoria substancji, choć nie ma żadnego odpowiednika w rzeczywistości, to jednak istnieje w języku właśnie, to język ją stworzył; to, o czym mówimy nie zawsze istnieje

• Trzeba być więc odpowiedzialnym za to, co się mówi, aby nie budować teorii, które prowadzą do błędnego pojmowania świata

• Również w XX wieku tę kwestię poruszał Brentano, który chciał oprzeć filozofię na psychologii deskryptywnej oaz Frege - logik i matematyk

• Filozofia analityczna rozwinęła się w Wielkiej Brytanii na początku XX wieku; zapoczątkowana została przez George'a Edwarda Moora i Bertranda Russela; była ona reakcją na filozofię neoheglowską (w Anglii reprezentowaną przez Bradleya i McTaggarta, którzy rozwijali spekulatywną metafizykę heglowską); Moore i Russel nie mogli się zgodzić z neoheglizmem

• Zwrócili uwagę na rolę języka w komunikacji i poznawaniu; język jest źródłem błędów filozofów; należy zwrócić się ku analizie języka, trzeba oczyścić język z naleciałości, które nie pozwalają budować sensownych zdań

• Wg Moora filozofowie mylili się bardzo często rozwijając teorie nie odpowiadające zupełnie rzeczywistości (np., że nie istnieje czas, świat czy ludzkie „ja”) - nie można budować teorii sprzecznych ze zdrowym rozsądkiem; celem filozofii jest analiza mętnych i niejasnych pojęć, które należy zastąpić jasnymi i zrozumiałymi - tak, aby nie głosić bezsensownych tez; drobiazgowa analiza pojęć jest celem każdej rzetelnej filozofii (nawiązanie do Reida, wg którego zdrowy rozsądek jest kryterium filozofii); gdy negujemy prawdy zdroworozsądkowe, budujemy teorie bezsensowne, nieużyteczne; dlatego tak ważne jest rzetelne formułowanie tez filozoficznych i ich uzasadnianie; Moore stosował koncepcję w analizie idealizmu neoheglowskiego, analizie pojęcia dobra; analizował język potoczny - przekładał zdania niejasne na jasne

• Russel - pacyfista, ateista, zajmował się filozofią języka, logiką, matematyką i aksjologią; również widział problemy filozofii w języku, dlatego chciał reformy języka - należy odejść od formułowania problemów w języku potocznym, trzeba stworzyć idealny język formalny i w nim opisywać rzeczywistość; Russel, wraz z Whiteheadem jest twórcą idealnego języka formalnego („Principia matematica”), który nadawał się do rzetelnego opisu

• Filozofią języka idealnego zajmowali się już neopozytywiści oraz Ludwig Wittgenstein

63. Filozofia polska, najważniejsze nurty i przedstawiciele, szkoły

64. Jaka z omówionych koncepcji filozofii pomaga mi najbardziej zrozumieć fenomeny kulturowe?

?!

---