Kontakty międzykulturowe
Wykład III.
Plan wykładu
Kontakty interpersonalne a kontakty intergrupowe
Teoretyczne ramy analizy kontaktów międzykulturowych
Teoria tożsamości społecznej Tajfela
Teoria kategoryzacji Ja Turnera.
Poznawcza dostępność członkostwa grupowego
Efekty kategoryzacji My - Oni
Ja to My
Inni to My
Inni to Oni
Emocje w kontaktach międzygrupowych
Infrahumanizacja (dehumanizacja) innych.
Stereotypy, uprzedzenia i dyskryminacja
Konflikty międzygrupowe
Film o konflikcie między Hutu a Tutsi, Ruanda, 1994: Czasem w kwietniu, reż. Raul Peck.
Kontakty interpersonalne a kontakty intergrupowe
Kontakty interpersonalne
Miedzy jednostką a jednostką
Wyrazista tożsamość osobista jednostki
Uwzględnianie cech osobistych, indywidualnych w percepcji i w zachowaniu
Przynależność grupowa (kulturowa) jest tylko jedną z cech
Przykład: Gustlik i Marusia, narodowość jest ważna, ale nie na tyle, by całkowicie zdeterminować wzajemne postawy
Kontakty międzygrupowe
Między przedstawicielami różnych grup (kultur)
Wyrazista tożsamość społeczna jednostki
Cechy osobiste, indywidualne są ignorowane
Przynależność grupowa (kulturowa) determinuje postrzeganie i zachowanie
Przykład: Polak Gustlik i Rosjanka Marusia, narodowość określa wzajemne postawy.
Teoria Tożsamości Społecznej
Henriego Tajfela (1972)
Założenia
Ludzie są motywowani do utrzymania pozytywnej koncepcji własnej osoby.
Koncepcja własnej osoby w dużym stopniu wynika z identyfikacji z grupą.
Ludzie osiągają pozytywną tożsamość społeczną dzięki procesom porównań międzygrupowych, których rezultat jest korzystny dla własnej grupy.
Paradygmat grupy minimalnej
Podział badanych na dwie grupy wg jakiegoś kryterium
Zadanie przyznawania punktów członkom grupy własnej i obcej
Badani przyznawali więcej punktów członkom swojej grupy.
Teoria Kategoryzacji Ja
Johna C. Turnera (1985)
Kategoryzacja Ja
poznawcze włączenie Ja do pewnej klasy bodźców i potraktowanie go jako identycznego z tymi bodźcami, w przeciwieństwie do bodźców przynależnych do innej klasy.
Kategoryzacja Ja może się odbywać na różnych poziomach abstrakcji
Ja jako istota ludzka (ludzie vs nie-ludzie);
Poziom międzygrupowy (grupa vs grupa) - tożsamość społeczna;
Poziom interpersonalny (jednostka vs inni członkowie grupy) - tożsamość osobista.
Przestawianie się z tożsamości osobistej na społeczną w zależności od kontekstu.
Gdy tożsamość osobista jest zaktywizowana, Gustlik widzi Marusię
Gdy tożsamość społeczna jest zaktywizowana, Gustlik widzi Rosjankę
Poznawcza dostępność członkostwa grupowego: czynniki sytuacyjne
Bezpośrednie wskazówki
Tytuły formalne, etykietki nieformalne, przezwiska, wygląd, mundur, pewne praktyki społeczne (np. zniżka dla emerytów), określone przedmioty (np. wózek inwalidzki)
Obecność członków grupy obcej
Obecność mężczyzn w grupie, obecność obcokrajowca, dźwięk obcego języka.
Bycie mniejszością
Małe grupy w większym stopniu niż duże grupy wymuszają myślenie o własnej osobie w kategoriach grupowych.
Konflikt lub współzawodnictwo międzygrupowe
Czynnik najsilniej wpływający na dostępność kategorii (np. mecze piłkarskie; kłótnie).
Poznawcza dostępność członkostwa grupowego: czynniki stałe
Wpływy kulturowe
Kultury kolektywistyczne
Kładą nacisk na przynależność grupową;
Przynależność do niektórych grup może być trwałym elementem pojęcia Ja.
Kultury indywidualistyczne
Zachęcają do myślenia o sobie w kategoriach cech indywidualnych;
członkostwo w grupach jest płynne i mniej stabilne.
Różnice indywidualne
Przynależność grupowa mająca szczególne znaczenie dla jednostki jest szczególnie często aktywizowana i dzięki temu bardziej dostępna poznawczo.
Efekty kategoryzacji: Ja to My
Aktywizacja członkostwa grupowego ma wpływ na koncepcję Ja (spostrzeganie i wartościowanie siebie).
Depersonalizacja Ja (zgodnie z teorią Turnera): ludzie spostrzegają siebie jako typowego członka grupy,
Np. Gustlik spostrzega siebie jako typowego Polaka
Samoocena jednostki (zgodnie z teorią Tajfela) zależy od sukcesów i niepowodzeń grupy
Np. samoocena Gustlika jest wzrasta po bitwie, w której zwyciężyli Polacy
Efekty kategoryzacji: Inni to My („swoi”)
Dostępne poznawczo członkostwo w grupie
ma pozytywny wpływ na to, jak spostrzegamy, oceniamy i traktujemy innych członków grupy.
Spostrzeganie członków grupy własnej:
wzrasta ocena podobieństwa do nas na dymensjach związanych z członkostwem w grupie,
Jednocześnie wzrasta świadomość ich unikalnych cech, zwłaszcza w obszarach nie związanych z członkostwem.
Lubienie „swoich”
Atrakcyjność członków grupy własnej jest oparta na świadomości wspólnego członkostwa.
Procesy atrybucyjne korzystne dla członków grupy własnej
My wygraliśmy, bo jesteśmy dobrzy; przegraliśmy z powodu pogody
Spostrzeganie negatywnych zachowań jako przypadkowych i izolowanych
Traktowanie swoich sprawiedliwie i altruistycznie.
Poświęcanie swoich interesów na rzecz grupy
Efekty kategoryzacji: Inni to Oni („obcy”)
Dostępne poznawczo członkostwo w grupie
może mieć negatywny wpływ na percepcję, ustosunkowanie i zachowanie wobec członków innych grup.
Homogenizacja grupy obcej: oni wszyscy są tacy sami
Przecenianie różnic między grupą własną a obcą
Koncentracja na różnicach między grupami, zwłaszcza na dymensjach ważnych dla tożsamości społecznej.
Dyskryminacja grupy obcej (faworyzacja grupy własnej)
Wzmocniona w sytuacji zagrożenia samooceny / tożsamości społecznej.
Potencjalne konsekwencje podziału na
My i Oni: emocje
IET - Intergroup Emotions Theory
Wyrazista tożsamość społeczna powoduje, że sytuacje istotne dla tej tożsamości, również generują emocje (podejście międzygrupowe).
Jednostce osobiście nic nie grozi, ale może odczuwać specyficzne emocje, gdy coś sprzyja albo zagraża jej grupie.
Ludzie odczuwają strach lub niepokój, gdy grupa obca wprowadza zagrożenie dla ich grupy.
Gniew, gdy grupa obca o niższym statusie stawia nieusprawiedliwione wymagania.
Specyficzne emocje wiążą się ze specyficznymi wzorami zachowania
Ofensywnymi lub defensywnymi, w zależności od relatywnego statusu grup
Strach prowadzi do ucieczki; Gniew do agresji; wstręt - do unikania
Potencjalne konsekwencje podziału na
My i Oni: niepokój
Koncepcja niepokoju międzygrupowego Waltera Stephana i Cookie Stephan (1985)
Niepokój doświadczany przez obie strony kontaktu międzygrupowego, wywołany przewidywaniem negatywnych skutków interakcji.
Klasyfikacja przewidywanych skutków:
Psychologiczne: negatywne skutki dla Ja
w trakcie interakcji człowiek może poczuć się zażenowany, sfrustrowany, zakłopotany, niekompetentny itd.
Behawioralne
skrzywdzenie, wykorzystanie przez grupę obcą
Negatywne reakcje ze strony grupy obcej
Wyśmianie, odrzucenie
Negatywne reakcje ze strony grupy własnej
obawiać odrzucenia przez własną grupę za kontakt z grupą obcą; posądzenie o nielojalność.
Potencjalne konsekwencje podziału na
My i Oni: dehumanizacja
Koncepcja infrahumanizacji (dehumanizacji) w relacjach międzygrupowych Leyensa i wsp. (2001)
Emocje pierwotne:
Radość, smutek, gniew, strach, wstręt, zdziwienie;
Są odczuwane przez ludzi i przez istoty niższego rzędu
Emocje wtórne:
Podziw, duma, nostalgia, zarozumiałość, wyrzuty sumienia, uraza”
Są bardziej „ludzkie”, bo mają lepiej rozbudowany składnik poznawczy, są bardziej moralne, mniej intensywne, dłużej trwają
Zdolność do ich odczuwania jest warunkiem koniecznym bycia istotą ludzką.
Grupie obcej odmawia się odczuwania emocji wtórnych, a więc jest ona mniej „ludzka”.
„Infrahumanizacja” cechuje każdy kontakt miedzygrupowy, gdy dochodzi do podziału na My i Oni.
Stereotypy, uprzedzenia, dyskryminacja
Stereotypy
Poznawcza reprezentacja grupy społecznej lub kategorii; skojarzenie cech (i emocji) z członkami danej grupy lub kategorii.
Np. stereotypy etniczne, narodowe, rasowe, płciowe, zawodowe, dotyczące osób niepełnosprawnych, chorych psychicznie, gejów itp.
Uprzedzenia
Reakcja emocjonalna, najczęściej negatywna, w stosunku do członków pewnych grup lub kategorii.
Np. niechęć, wrogość, lęk, niepokój, zakłopotanie, wstręt, irytacja, także: podziw, admiracja
Dyskryminacja
Negatywne lub krzywdzące działanie wymierzone przeciwko innym ludziom z powodu ich przynależności do określonej grupy.
Np. Holocaust, apartheid, niższe płace dla kobiet, problemy ze znalezieniem pracy po 40-ce itp.
Kształtowanie stereotypów poprzez uczenie się społeczne
Uczymy się stereotypów pośrednio w szczególnych kontekstach społecznych, ekonomicznych, kulturowych, religijnych, politycznych.
Obserwowanie modeli
Dom, szkoła (podręczniki szkolne), środowisko rówieśnicze, idole, instytucje społeczne (np. Kościół)
Przyswajanie norm społecznych (kulturowych)
Język (nazywanie, etykietkowanie) i komunikacja,
Reguły języka politycznie poprawnego
Rola środków masowego przekazu
Sposób przedstawiania grup etnicznych, mniejszościowych, zawodowych itp. w literaturze (Szekspir, baśnie), telewizji, kinie, gazetach, internecie, w reklamach
Zmiana uprzedzeń poprzez kontakt międzygrupowy
Hipoteza kontaktu Allporta (1964):
W pewnych warunkach bezpośredni kontakt między członkami różnych grup może zmniejszyć stereotypizację, uprzedzenia i dyskryminację.
Warunki konieczne, zapewniające redukcję uprzedzeń
Uczestnicy kontaktu powinni mieć taki sam status społeczny.
Interakcje nastawione na współpracę niż na współzawodnictwo (wzajemna zależność i wspólny cel).
Kontakt jest wspierany instytucjonalnie (odpowiednie normy społeczne).
Powinien odbywać się w warunkach relatywnie dużej bliskości psychologicznej (interakcje „twarzą w twarz”, przyjacielskie).
Konsekwencje kontaktu powinny być pozytywne.
Interakcje powinny być między osobami o podobnych kompetencjach, przekonaniach, wartościach.
Kontakt powinien się odbywać z wieloma różnymi członkami grupy obcej w wielu różnych sytuacjach.
Źródła konfliktów międzygrupowych:
rywalizacja materialna - rywalizacja społeczna
Walka o dobra materialne czy o respekt, szacunek, słuszne prawa dla grupy?
U podłoża większości konfliktów międzygrupowych leży rywalizacja o zasoby materialne; konflikt mógłby być łatwo rozwiązany, gdyby chodziło tylko o dobra materialne.
Grupy walczą także o dobra „niematerialne”; dla grup często ważniejszy jest respekt niż korzyści materialne
Paradygmat grupy minimalnej: przyznawanie punktów własnej grupie tak, by zdobyć przewagę nad grupą obcą, nawet kosztem wielkości absolutnego zysku.
Konflikty międzynarodowe rozstrzygane są poprzez wojnę, która ma doprowadzić do zwycięstwa nad wrogiem, nawet jeśli koszty są wysokie (śmierć wielu ludzi, dewastacja środowiska, koszty materialne itp.)
Ostateczne rozwiązanie:
wyeliminowanie grupy obcej
W miarę rozwoju konfliktu:
Postawy międzygrupowe ulegają usztywnieniu,
Wzajemne błędne postrzeganie staje się ekstremalnie uproszczone i negatywne /dehumanizacja wroga, np. Żydzi w propagandzie faszystowskiej przedstawiani jako robactwo/,
Konflikt o dobra materialne (o kontrolę zasobów) staje się walką o supremację (o pokonanie przeciwnika,
W przypadkach ekstremalnych chodzi o totalne zdominowanie, eksploatację, zniewolenie, nawet eksterminację („ostateczne rozwiązanie”).
Procesy sprzyjające „ostatecznemu rozwiązaniu”
Zdecydowana przewaga statusu przekształca chęci w czyny: siła pozwala na osiągnięcie swoich celów bez lęku przed odwetem słabego przeciwnika.
Moralna ekskluzja przeciwnika („wyjęcie spod prawa”) umożliwia przedsięwzięcie wobec niego każdych, nawet najokrutniejszych działań.
Rutynizacja działań obniża wrażliwość: „ludzie zachowują się jak maszyny”.
„Ostateczne rozwiązania” w historii:
Holocaust; Turcja (Ormianie), Kambodża; Argentyna, Rwanda
Społeczne i psychologiczne uwarunkowania ludobójstwa
wg Ervina Stauba („The roots of Evil”, 1995)
Faszystowskie Niemcy; Turcja przeciwko Ormianom (1915 r.); Czerwoni Khmerzy w Kambodży przeciwko „prawicowej” inteligencji (1975 r.); rząd wojskowy w Argentynie przeciwko lewicującym partyzantom i ich sympatykom (1976 r.)
Trudne warunki życia
Pogarszanie się warunków ekonomicznych, inflacja, nierówności społeczne, bezrobocie, bezdomność, niepewność jutra, konflikty społeczne, przemoc, prześladowania polityczne itp.
Czynniki kulturowe
Tożsamość kulturowa, system wartości; np. nacjonalizm,przyznanie sobie prawa do władzy nad innymi narodami,
Dewaluacja grup mniejszościowych, np. antysemityzm
Orientacja autorytarna, szacunek dla władzy,
Kultura monolityczna (np. totalitaryzm)
Specyficzna ideologia (nazistowska - czystość rasowa; pan-Turcja)
Eskalacja przemocy - coraz gorsze traktowanie grup mniejszościowych.
Rozwiązywanie konfliktów: typy rozwiązań
Rozwiązania narzucone
Jedna strona dyktuje rozwiązanie drugiej, np. po wygranej wojnie;
Strona poszkodowana rzadko jest usatysfakcjonowana (Niemcy po I wojnie).
Rozwiązanie to nie przynosi zakończenia konfliktu.
Rozwiązania dystrybucyjne
Obie strony zmuszone są do kompromisu i do ustępstw, np. podział terytorium, wysokość podwyżek płacowych
Rozwiązanie nikogo nie satysfakcjonuje, ale może być lepsze niż koszty trwania w konflikcie.
Rozwiązania integracyjne
Najlepsze, bo zysk jednej strony nie musi oznaczać straty drugiej strony.
Każda ze stron rezygnuje ze swego żądania, które nie jest dla niej najważniejsze, lecz dla drugiej strony bardzo ważne, np. związki rezygnują z walki o podwyżki, ale zyskują stałość zatrudnienia; konflikt między Izraelem a Syrią o Wzgórza Golan w r. 1967.
Wymaga myślenia twórczego i rozpoznania potrzeb, celów, wartości i leżących u podłoża konfliktu motywacji obu stron.
Literatura
Grzelak, J. Ł. i Jarymowicz, M (2000). Tożsamość i współzależność. [W:] J. Strelau (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 3. Gdańsk: GWP
Jasińska-Kania, A., Skarżyńska, K. (2001). Stereotypy narodowe i nacjonalizm w perspektywie międzynarodowych badań porównawczych. [W:] M. Kofta i A. Jasińska-Kania (red.). Stereotypy i uprzedzenia. Ss. 108-129. Warszawa: Scholar.
Kwiatkowska, A. (2005). Emocje w kontaktach międzygrupowych. [W:] J. Nikitorowicz,, D. Misiejuk, M. Sobecki (red.) Region, tożsamość, edukacja, ss. 47-62, Białystok: Trans Humana (wersja elektroniczna).