Marek Próchniak

Biologia stosowana

IV rok

Hodowla zachowawcza- rasy lokalne, ochrona karpia w Polsce oraz

historia ochrony zasobów genetycznych

Bioróżnorodność jest to różnorodność organizmów żyjących na Ziemi. Widoczna jest już na poziomie DNA- podobne do siebie osobniki mają różny genotyp. W grupie organizmów wyróżniamy gatunki, zespoły gatunków tworzą ekosystemy. W wyniku czego bioróżnorodność obejmuje różnorodność biologiczną od poziomu genów po całą biosferę. W szerokim ujęciu bioróżnorodność to największa liczba gatunków i ekosystemów. Trzeba ją określać jako zmienność genetyczną, kombinację genów jak największej liczby różnicujących się w populacji osobników. Bioróżnorodność można wykorzystać na wiele różnych. W biosferze pełni ważną funkcję regulacyjną. Organizmy powiązane są ze sobą łańcuchami pokarmowymi- wypadnięcie jednego ogniwa powoduje poważne konsekwencje dla całego łańcucha. Przyroda to źródło wszystkich produktów żywnościowych, surowców przemysłowych, materiałów budowlanych, siły pociągowej. Nawet mikroorganizmy, niedostrzegalne gołym okiem, mają ogromne znaczenie, np. w przetwarzaniu żywności, produkcji leków. Im większa różnorodność form życia, tym większa możliwość odkryć w różnych dziedzinach produkcji- leków, żywności i wielu innych. Szereg gatunków ma ogromne znaczenie dla rolnictwa, zarówno pozytywne (owady zapylające rośliny) jak i negatywne (szkodniki upraw). Natura jest także inspiracją dla artystów oraz wytchnieniem dla coraz bardziej zapracowanego społeczeństwa.

Na skutek izolacji geograficznej już 2000 lat temu zwierzęta różnicowały się na rasy. Rasy te były proste, pierwotne. Ulegały dużym zmianom, procesowi uszlachetniania. Najczęściej działo się to poprzez dobór w odizolowanych grupach. Dobór naturalny nie mógł zaistnieć w grupach zwierząt utrzymywanych i przez człowieka. Rasy wtedy powstałe nie dotrwały do naszych czasów. Rasy lokalne są wytworem klimatu, gleby i rodzaju pożywienia. Dzięki tym czynnikom rasy te mają unikalne genotypy, charakteryzują się długim okresem życia oraz wytrzymałością, zdrowiem, wytrzymałością na sposoby użytkowania i duża płodnością. Rasy lokalne użytkuje się w wielu kierunkach, brak jest specjalizacji, dlatego nie są zbyt wydajne. Rekompensowane jest to tym, że można je utrzymywać w warunkach, w których wysokowydajne, wyspecjalizowane rasy nie mogłyby się utrzymać. Pod koniec XX w. względy ekonomiczne zadecydowały o tym, że nie wszystkie rasy są jednakowo potrzebne. Produkcja miała być jak najtańsza, stworzono tzw. ekonomiczny ranking ras. Na czele tego rankingu znajdowały się rasy najbardziej wydajne, np. bydło olsztyńsko-fryzyjskie czy czarno-białe. Mniej wydajne rasy pomijano, ponieważ nie spełniały wymagań. Dlatego w drugiej połowie XX w. połowa z istniejących 3000 ras wyginęła. Zjawisko zanikania mniej wydajnych ras nazywa się erozją genetyczną. Obecnie w ciągu miesiąca ginie na świecie 6 ras. Najbardziej erozja ta zaznacza się w krajach trzeciego świata.

Wśród zwierząt ras gospodarskich koniecznością jest zachowanie bioróżnorodności, aby zachować cenne cechy przodków dzikich bądź zwierząt najbardziej prymitywnych. Rasy prymitywne charakteryzuje silna konstytucja. Długowieczność i małe wymagania pokarmowe. Zwierzęta te wykorzystują pasze o niskiej jakości. Mają dużą zdolność przystosowania do warunków środowiska. Są odporne na choroby. Rasy pierwotne mają wysoką płodność a matki są opiekuńcze wobec potomstwa, wysiadują one jaja i wodzą pisklęta. Produkty wytwarzane przez rasy prymitywne są wysokiej jakości. Wszystkie rasy powinny być zachowane by w przyszłości móc tworzyć na ich nowe rasy i doskonalić już istniejące. Ważne jest by w przyszłości cechy wybiórcze były wykorzystane przez inżynierię genetyczną. Rasy lokalne mają również stanowić opis danego regionu.

Pierwsze zapisy o ochronie niektórych gatunków zwierząt pojawiają się na przełomie XIV i XV wieku- w Trokach na Litwie książe Witold założył zwierzyniec by objąć ochroną dzikie konie. Natomiast w roku 1509 powstał statut o konieczności ochrony niektórych gatunków dzikich zwierząt. Na przełomie XV i XVI wieku na terenie Prus Wschodnich Książe Albreht Hohenzollern założył zwierzyniec gdzie chronione były tarpany. Pod koniec XVIII wieku dzikich koni zamieszkujących Białowieżę było tylko kilkanaście sztuk. Dlatego na mocy decyzji Naczelnego Leśniczego Królestwa Polskiego zostały one odłowione i umieszczone w Zwierzyńcu na Lubelszczyźnie. Niestety po 26 latach, gdy Napoleon planował wyprawę na Rosję, rezerwat zlikwidowano. Na początku XX wieku dwaj studenci odszukali konie podobne do tarpanów żyjących dawniej. Zostały one wykupione od właścicieli i umieszczone w Puszczy Białowieskiej. W okresie międzywojennym w Polsce było duże zainteresowanie hodowlą świń i owiec. Podjęto decyzje o założeniu zootechnicznych zakładów doświadczalnych ale niestety zostały one zniszczone w czasie II Wojny Światowej. Po wojnie zachowały się rasy świń: złotnicka biała i pstra oraz owca wrzosówka. W latach 60-tych w krajach nordyckich zauważono, ze inseminacja zwierząt niesie ze sobą duże zagrożenie rasom krajowym, lokalnym. Wybitne jednostki wypierały rasy mniej wydajne. W roku 1945 powstała organizacja FAO- Food and Agriculture Organization the United Union (Organizacja ds. Wyżywienia Ludności i Rolnictwa Narodów Zjednoczonych). W 1974 roku, w Madrycie, zwołano pierwszy światowy kongres genetyki stosowanej w hodowli zwierząt gospodarskich. Organizatorem była FAO. Na kongresie tym powołano ULEP- United Nations Environment Programme (Program Środowiskowy Narodów Zjednoczonych). Miało to na celu nagłośnienie problemu ginących ras zwierząt domowych. Od 1974 roku, co dwa lata odbywają się podobne konferencje. W Polsce odbyły się dwie, w roku 1986 oraz w 1992. Powstało wiele instytucji krajowych, działających na rzecz ochrony ginących ras, ocalono od wyginięcia m.in. bydło white pack, kerry, longhorn i wiele innych. W 1981 w Niemczech powstało GEH- Towarzystwo Ginących Ras Zwierząt. W Szwajcarii powstało Pro Species Rara, w Hiszpani- Towarzystwo Zasobów Genetycznych SERGA. Europejska Federacja Zootechniczna dokonała inwentaryzacji zwierząt gospodarskich: bydła, owiec, kóz, trzody chlewnej. Określono jakie rasy występują i jaka jest wielkość populacji. Federacja ta istnieje nadal i organizuje światowe zjazdy. W 1992 roku utworzono Europejską Federację Hodowców Bydła Czerwonego, po to by chronić te rasy. W 1985 roku Walter Rozen sporządza protokół o znaczeniu różnorodności biologicznej. Zostaje on nagłośniony w skali światowej. W 1992 odbył się szczyt Ziemi w Rio de Janeiro, uchwalono i podpisano konwencję o bioróżnorodności. Bioróżnorodności 1995 polska przystąpiła do konwencji, a po nowym roku prezydent podpisał ustawę o realizacji programu FAO zajmującego się ochroną zasobów genetycznych.

Karp zatorski

Jest to karp miejscowego pochodzenia, utrzymywany w chowie wsobnym od 1955 roku. Linia karpia zatorskiego powstała w wyniku wieloletniej pracy hodowlanej, w tym selekcji indywidualnej, twórczej i zachowawczej. Selekcja dotyczyła głównie tempa wzrostu i ułuszczenia. Karp zatorski jest lustrzeniem o ułuszczeniu wieńcowym, strzałkowym lub siodełkowym i ubarwieniu oliwkowo - niebieskim. Jest to linia o wysokiej homozygotyczności, wykazanej badaniami zmienności fenotypów polimorficznych białek enzymatycznych i transferyny krwi. W wyniku krzyżowania z liniami karpia węgierskiego, jugosłowiańskiego i japońskiego, uzyskane potomstwo heterozygotyczne charakteryzuje się wyższymi efektami produkcyjnymi.

Karp starzawski

Sprowadzony do RZD w Zatorze w roku 1976 z Gospodarstwa rybackiego Starzawa. Jest to karp pełnołuski, utrzymywany w czystości linii od czasu wyhodowania populacji tego karpia od jednej pary rodzicielskiej. Stwierdzono na podstawie badań polimorfizmu białek enzymatycznych i transferyny krwi, ze jest to linia o wysokiej homozygotyczności. Efektem tego jest mała wylęgowość ikry, natomiast materiał zarybieniowy charakteryzuje się dobrym tempem wzrostu i wysokim wskaźnikiem przeżywalności. Odrębność genetyczna i walory produkcyjne karpia linii starzawskiej decydują o wykorzystaniu tej linii do produkcji hybrydów, szczególnie z karpiem węgierskim.

Karpie litewskie

Karpie linii litewskich powstały na początku XX wieku w gospodarstwie Bubiai na Litwie. Podstawą były karpie sprowadzone z Czech, Jugosławii oraz miejscowe. Z powodu podległości pod Litewskie Ministerstwo Rolnictwa gospodarstwo Bubiai, jako jedno z nielicznych z terenu byłego ZSRR, uniknęło przeprowadzonej w latach 50-tych przymusowej akcji krzyżowania lokalnych ras i odmian z sazanem amurskim. W latach 60-tych była uważana za najlepszą linię karpia na Litwie. Karpie litewskie sprowadzono do Gołysza w 1995. Pierwsze tarło przeprowadzono w 2000 roku. Linia jest utrzymywana w chowie wsobnym.

Karpie ukraińskie

Linia karpi ukraińskich powstały w wyniku skrzyżowania karpia miejscowego z karpiem galicyjskim. Prace rozpoczęto po II Wojnie Światowej. W obrębie linii utrzymywane są dwa typy ułuszczenia: pełnołuski i lustrzenia ramowego. Partię narybku sprowadzono do Gołysza pod koniec lat osiemdziesiątych. Linia utrzymywana jest w chowie wsobnym. Charakteryzuje się ona bardzo dobrymi wynikami produkcyjnymi w warunkach polskich gospodarstw stawowych. Jedną z nielicznych jej wad jest stosunkowo duże zróżnicowanie pokroju: wygrzbiecenie 3-letnich karpi waha się w zakresie 2,3-3,0 a współczynnik kondycji Fultona wynosi od 3,17 do 3,77.

Karpie knyszyńskie

W roku 1966 z gospodarstwa rybackiego w Knyszynie sprowadzono partię narybku, na bazie której wytworzono linię hodowlaną. Gospodarstwo Knyszyn w okresie międzywojennym było jednym z czołowych na terenie Polski północnej oraz dysponowało tarlakami karpi galicyjskich. Przyjęto założenie, ze sprowadzone karpie przynajmniej w części posiadają krew karpi galicyjskich. Karpie knyszyńskie w ciągu wielu lat hodowli zostały zaaklimatyzowane do warunków Polski Północnej. Selekcja w ZIGR PAN Golysz miała na celu udoskonalenie cech morfometrycznych przy jednoczesnym utrzymaniu charakterystycznych dla tych karpi niskich wymogów termicznych. Linia knyszyńska jest utrzymywana w chowie wsobnym. W wieku 3 lat karpie tej linii charakteryzują się wygrzbieceniem rzędu 2,4-2,5 oraz współczynnikiem kondycji Fultona wynoszącym 3,20-3,40.

Karpie gołyskie

Karpie gołyskie zostały wytworzone w latach 1954-56 w wyniku prac mających na celu odtworzenie karpia galicyjskiego po stratach spowodowanych II Wojną Światową. Karp galicyjski powstał w drugiej połowie XIX wieku na terenie południowo-zachodniej Polski. W roku 1880 tarlaki tej odmiany reprezentowane na Wystawie Rolniczej w Berlinie otrzymały złoty medal. Od tego momentu karp galicyjski był eksportowany do większości krajów europejskich a nawet do Ameryki Północnej.

W obrębie karpi gołyskich wyróżniamy trzy linie - nr 3 ochabska, nr 2 łandecka i nr 6 gołyska.

Polska linia hodowlana 2

Linia selekcyjna 2, zwana landecką, została założona w 1954 roku. Założycielami linii była ikrzyca pochodząca z gospodarstwa Gołysz, o ułuszczeniu lustrzenia ramowowego nietypowego oraz mleczak z gospodarstwa stawowego koło Lubawy na Pojezierzu Mazurskim o ułuszczeniu lustrzenia lampasowego nietypowego. Linia ta jest wynikiem długotrwałego chowu wsobnego i selekcji wszystkich pokoleń pod kątem tempa wzrostu i ustalenia ułuszczenia ramowego. W wieku 3 lat karpie tej linii charakteryzują się wygrzbieceniem rzędu 2,4-2,6 a współczynnik kondycji Fultona wynosi 3,80-4,40.
Tarlaki linii nr 2, w porównaniu do innych linii polskich nr 3 i 6, rzadko dostarczane są gospodarstwom stawowym. Badania nad ich przydatnością do krzyżowania towarowego jeszcze trwają.

Polska linia hodowlana nr 3 ochabska.
Nazwa linii pochodzi od gospodarstwa należącego do Zakładu Doświadczalnego Gospodarki Stawowej PAN Gołysz, w którym ją wyhodowano. Została założona w 1954 roku, przez skojarzenie ikrzycy o ułuszczeniu lustrzenia lampasowego nietypowego, pochodzącej z gospodarstwa Gołysz z mleczakiem o podobnym ułuszczeniu sprowadzonym z gospodarstwa stawowego z okolic Lubawy na Pojezierzu Mazurskim. Tarlaki mazurskie zostały sprowadzone przez prof. Karola Starmacha. Linia została otrzymana w wyniku długofalowego doświadczenia hodowlanego prowadzonego przez prof. J.M. Włodka, polegającego na selekcjonowaniu wyłącznie na tempo wzrostu osobników należących do populacji chowanej w środowisku jednego stawu. Uwzględniano także zdrowotność osobników, jednakże linia w całości odznaczała się wyrównaną i dobrą zdrowotnością. Nie stosowano innych kryteriów selekcji, np. ułuszczenia, wygrzbiecenia lub ubarwienia. Ciało karpi tej linii stało się bardziej wrzecionowate. Od 7 pokolenia obserwuje się obniżoną przeżywalność. Za trzyletni okres chowu wynosi ona średnio 5%. Obecnie Zakład Ichtiobiologii i Gospodarki Rybackiej PAN w Gołyszu posiada tarlaki 6 i 7 pokolenia. W wieku 3 lat karpie tej linii charakteryzują się wygrzbieceniem rzędu 2,6-2,8 a współczynnik kondycji Fultona, będący miernikiem umięśnienia, wynosi 3,25-3,30. Przytoczone współczynniki mają znaczenie orientacyjne, ponieważ odnoszą się do konkretnych warunków chowu.

Na pierwszy rzut oka karpie tej linii, szczególnie tarlaki, wyglądają nieatrakcyjnie i są niechętnie kupowane przez gospodarstwa. Zalety tej linii ujawniają się gdy jest używana jako komponent ojcowski przy tworzeniu krzyżówek towarowych. Szczególnie dobre wyniki uzyskuje się krzyżując ją z samicami linii węgierskich. Uzyskane w ten sposób krzyżówki charakteryzują się silnym efektem heterozji pod względem tempa wzrostu i przeżywalności.

Polska linia hodowlana nr 6 gołyska

Nazwa linii pochodzi od gospodarstwa, w którym zapoczątkowano jej hodowlę. Powstała w 1956 roku w wyniku skojarzenia ikrzycy gołyskiej o ułuszczeniu lustrzenia lampasowego nietypowego z mleczakiem o ułuszczeniu lustrzenia lampasowego, pochodzącym z przedwojennego szczepu osieckiego. Szczep osiecki przed II wojną światową był uznawany za najlepszy szczep karpia polskiego. Selekcja ukierunkowana była na otrzymanie linii o ułuszczeniu lustrzenia ramowego, o dobrym tempie wzrostu i zdrowotności. W wieku 3 lat karpie tej linii charakteryzują się wygrzbieceniem rzędu 2,5-2,6 a współczynnik kondycji Fultona wynosi 3,25-3,35.

Przytoczone współczynniki mają znaczenie orientacyjne, ponieważ odnoszą się do konkretnych warunków chowu.
Linia nr 6 nadaje się w pierwszym rzędzie do krzyżowań towarowych z innymi liniami lub miejscowymi tarlakami w celu otrzymania populacji słabo ułuszczonego karpia w typie lustrzenia ramowego. Z dotychczas przeprowadzonych doświadczeń wynika, że najlepsze rezultaty uzyskuje się krzyżując ją z linią francuską F i linią węgierską W (wyhodowaną w Polsce).

Linia 3

Linia B

Linia K

---