Zioła, rośliny zielarskie - wszystkie rośliny, które zawierają substancje wpływające na metabolizm człowieka (np. olejki eteryczne) i dostarczające surowców zielarskich. Są to gatunki lecznicze, przyprawowe, także trujące. Grupa ta obejmuje przede wszystkim jednoroczne i dwuletnie rośliny zielne, ale także drzewa, krzewy, warzywa i byliny. Zalicza się do nich także niektóre grzyby. Zioła stosowane są m.in. w ziołolecznictwie, aromaterapii i jako przyprawy.
Rośliny zielarskie ze względu na sposób użytkowania dzielimy na:
Część roślin może równocześnie posiadać własności lecznicze, być stosowana jako przyprawa i dostarczać olejków eterycznych.
Najprostszym zabiegiem pozyskiwania roślin zielarskich jest ich zbiór ze stanowisk naturalnych. Dotyczy to jednak tylko gatunków krajowych i to tych, których zasoby są bardzo duże. Zbiór ze stanu naturalnego jest uciążliwy i pracochłonny. Surowiec roślinny powinien pochodzić z miejsc ekologicznie czystych. Rośliny zbierane ze stanowisk naturalnych:
Obecnie z upraw otrzymuje się 75% surowca zielarskiego dla przemysłu farmaceutycznego. Istnieją całe plantacje tych roślin. Uprawia się głównie gatunki rodzime, ale także gatunki z innych stref klimatycznych, które się wcześniej aklimatyzuje. Dzięki uprawie ziół istnieje możliwość otrzymania odmian o określonym składzie chemicznym, odporności na choroby i szkodniki. Zaletą takiej uprawy jest także możliwość jej zmechanizowania, co ułatwia wykonywanie zabiegów uprawowych. Niektóre zioła pochodzące z upraw:
Zioła zbiera się w 4 okresach: wiosennym, letnim, jesiennym i zimowym. Następnie sa one suszone w spacjalnych suszarniach i przechowywane w dostosowanych do tego przechowalniach.
16-20% produkcji światowej ziół należy do Polski. Z czego ok. 80% to zioła pochodzące z upraw (ok. 60 gatunków), a 20% - ze stanowisk naturalnych.
Zielarstwo zajmuje się zagadnieniami dotyczącymi hodowli, uprawy, zbioru i zastosowania roślin przyprawowych i leczniczych - ziół. Stanowi jedną z gałęzi ogrodnictwa. Zielarstwo jest to nauka o roślinach, ich pielegnacji i hodowli.
Pierwsze wiadomości o ziołolecznictwie znajdują się w dokumentach historycznych Babilonii i Asyrii z okresu ok. 2000 lat p.n.e. Wśród roślin leczniczych wymieniano już wówczas: rumianek, lulek, szafran, piołun, lukrecję gładką, babkę, nagietek, koper i inne.
Jednak kolebką wiedzy lekarskiej był Egipt. Źródłem wiedzy o stanie lecznictwa egipskiego są napisy i rysunki zachowane na budowlach, odnalezione na papirusach oraz dzieła starożytnych pisarzy: Herodota i Pliniusza Starszego.
W Egipcie lecznictwem zajmowali się kapłani. Przy świątyniach uprawiano rośliny lecznicze, a leki były sporządzane w specjalnych komnatach, według ściśle ustalonych przepisów.
O lecznictwie egipskim najwięcej wiadomości przekazuje papirus Ebersa, zawierający około 900 recept różnych leków. Wśród surowców pochodzenia roślinnego (były też pochodzenia zwierzęcego) wymieniano: jałowiec jako lek moczopędny, korę granatowca jako środek usuwający tasiemce, piołun na apetyt. Poza tym wymieniane były: tatarak zwyczajny, mięta, lulek czarny, mirra, mak polny, aloes i wiele innych.
Na kontynencie europejskim wiedzę medyczną zapoczątkowali Grecy, którzy przejęli wiele z kultur egipskiej i egejskiej. Rozkwit nauk przypadał na V i IV wiek p.n.e. Lecznictwo w Grecji związane było z kultem religijnym i początkowo skupiało się w świątyniach. Stopniowo eliminowano pierwiastki magiczne i teurgiczne, nadając lecznictwu świecki charakter. Pojawili się lekarze świeccy. Byli to wykształceni filozofowie przyrodnicy.
Ciekawostką jest, że zielarstwem zajmowała się Eliza Orzeszkowa. Jej ulubionym zajęciem było tworzenie artystycznych zielników z suszonych kwiatów.
Jasnozielone, błyszczące, o długości do 5 cm. Jajowate lub romboidalne, o brzegu karbowanym, rzadziej ząbkowanym. Na spodniej stronie znajdują się gruczoły wytwarzajace olejek eteryczny. Ułożone naprzecielegle i naprzemianlegle.
Kwitnący pęd bazylii
Kielich dwuwargowy, o krótkiej rurce. Koloru czerwonawego, różowego lub żółtobiałego. Kwiaty zebrane po 6 w nibyokółki, które wyrastają z kątów liściowych lub tworzą nibykłosy na szczycie pędu. Kwiaty obfitują w nektar. Kwitnie w lipcu i w sierpniu.
System korzeniowy wiązkowy, niezbyt głęboki, silnie rozgałęziony.
Wymagania
Należy podlewać z umiarem, w południe, w ciepłe dni dodatkowo spryskiwać wodą
Sposób uprawy : W Polsce nie rośnie dziko, ale można ją stosunkowo łatwo hodować w ogródku. Wystarczy odchwaszczać i nawozić, najlepiej kompostem, gdyż nie lubi świeżego obornika. Nasiona można wysiewać w maju wprost do gruntu, w rzędach co 30 cm. Gdy osiągną wysokość kilku centymetrów przerwać, zostawiając rośliny co 15-20 cm. Można też uprawiać w doniczce.
Historia uprawy
Jej ojczyzną jest tropikalna strefa Azji, gdzie uprawiano ją od czasów przedhistorycznych. Wieńce uplecione z bazylii znaleziono w piramidach egipskich. W XVI w. dotarła do Europy południowej z Iranu i Indii, skąd przywędrowała do Europy Środkowej (w tym Polski), gdzie początkowo była siana w oranżeriach i w donicach.
Nazwa wywodzi się od łacińskiego basilikos, czyli król, gdyż wierzono, że tylko król może zerwać tę roślinę. W antycznym Rzymie nazwa tego zioła Basilescus odwoływała się do bazyliszka. Bazylia była wówczas traktowana jako talizman przeciwko tej bestii. Libijczycy spożywali ją dla ochrony przed wężami i skorpionami.
Kwiaty bazylii
substancje gorzkie
Działanie : Poprawia trawienie i ułatwia przyswajanie pokarmu - działa przeciwskurczowo, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, działa słabo wiatropędnie przeciwzapalnie i przeciwbakteryjnie. Powszechnie uważa się, że działa przeciwdepresyjnie, poprawia nastrój i dodaje sił (działanie podobne do melisy). Stosuje się w łagodnych zaburzeniach trawiennych, wzdęciach, przy niedoborze soku zołądkowego.
Bazylia (12 dni)
Roślina przyprawowa - ma miły, korzenny, słodkawy i pikantny smak i zapach. Jako przyprawy używa się świeżych lub suszonych liści lub całego ziela, które ścina się w czasie kwitnienia. Wówczas roślina odrasta i powtórnie kwitnie. Najlepiej dodawać ją do sałatek i zup, duszonych warzyw oraz twarożku. Można również nacierać zielem mięsa przed dalszym przyrządzaniem. Bardzo dobrze komponuje się z potrawami na bazie pomidora i potrawami mięsnymi.
Zdarzają się rzadko, ale może ją zaatakować mączniak lub mszyce. Należy wtedy roślinę zanurzyć w wodzie z mydłem, a następnie dokładnie opłukać.
W Indiach bazylia jest poświęcona bogowi Wisznu i Krysznie. Na tę roślinę Hindusi składali przysięgę w sądzie.
W greckim kościele prawosławnym bazylii używa się do przygotowania wody święconej, a pojemniki z bazylią są umieszczane u stopni ołtarzy.
Noszenie liści bazylii w portfelu ma przyciągać do niego pieniądze. Według wierzeń dzięki niej można zatrzymać w domu szczęście i zapewnić mu ochronę, umieszczona w rogach pokoju chroni pomieszczenie. Rozsypanie jej wokół serca ukochanego ma zapewnić jego wierność. Jako kadzidło palona jest dla ochrony przed nieproszonymi energiami i istotami. Przyciąga również szczęście, wierność, przyjaźń.
Pokrój
Prosta, drobno żebrowana (kwiatowa), o silnym nalocie woskowym, rozgałęziona i ulistniona skrętolegle.
Gruby, palowy, wrzecionowaty, barwy żółtawobiałej.
Korzeń fenkułu
Duże wymagania termiczne, preferuje ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru miejsca. Gleby o dużej zawartości próchnicy, przepuszczalne, o wysokiej zawartości składników pokarmowych i odczynie zasadowym.
Historia uprawy: uprawiana od wieków w różnych miejscach na świecie.
Działanie: wiatropędnie, przeciwkaszlowo, przeciwskurczowo, pobudza wydzielanie żółci i soku żołądkowego.
Foeniculum vulgare var. vulgare - drobne owoce o ostrym smaku
Foeniculum vulgare var. dulce - jaśniejsze, słodkawy smak
Foeniculum vulgare convar. azoricum - charakterystyczny smak i zapach, niejadalne
Długi okres wegetacji.
Kminek zwyczajny (Carum carvi L.) - roślina dwuletnia należąca do rodziny selerowatych (Apiaceae), pospolita roślina przyprawowa. Występuje w Europie, Azji po Himalaje. Pospolity w Polsce.
Wzniesiona, bruzdkowana, mocno rozgałęziona, do 1 metra wysokości.
Liście rozety i dolne na łodydze są ogonkowe, górne - bezogonkowe, podwójnie- lub potrójniepierzastodzielne, o wąskich działkach.
Drobne, białe, zebrane w liczne baldachy złożone, na końcu każdego odgałęzienia. Kwitnienie w czerwcu i lipcu, a w początkach sierpnia pierwsze baldachy.
Rozłupnia, złożona z dwu oddzielnych niełupek, podwieszonych na wspólnym wieszadle za pomocą cieniutkich nici, które po wyschnięciu stają się kruche i łatwo obłamują. Owoce są w stanie dojrzałym brunatne, wydłużone, nieco zagięte ku stronie wewnętrznej, a na stronie zewnętrznej opatrzone 5 żeberkami.
Białawy, wrzecionowaty i mięsisty, w pierwszym roku jadalny.
W stanie dzikim spotyka się na suchszych łąkach, przydrożach, miedzach i polanach. Powszechnie uprawiany jako roślina lecznicza i przyprawowa.
Roślina uprawna : Najlepsze rejony do uprawy w Polsce to Żuławy i północna Polska. Z siewu nasion do gruntu. Siew marzec - kwiecień współrzędnie z kolendrą, którą zbiera sie w pierwszym roku. Zbiór czerwiec - lipiec. Owoce zbiera się dojrzałe - czerwono-brunatne. Dojrzałe owoce bardzo łatwo się osypują, dlatego zbiór należy przeprowadzać wcześnie rano, gdy są jeszcze mokre. Plon owoców 2t/ha. Odporny na wymarzanie. Główni eksporterzy: Holandia, Węgry.
Działanie: przeciwskurczowo w obrębie przewodu pokarmowego, poprawia trawienie, wiatropędnie, sokopędnie, mlekopędnie, bakteriobójczo.
Nasiona kminku
sałatek, past
wypieków: chleba, paluszków i pasztecików
zup: grzybowej, ziemniaczanej, kapuśniaku.
Kozłek lekarski, waleriana, baldrian, biedrzan (Pomorze), biełdrzan (Śląsk), kocia trawa, odolan, stoniebo (Valeriana officinalis L. Sp.Pl. 1753, sensu lato) - gatunek zbiorowy (aggregatum) obejmujący kilka do kilkunastu (lub kilkudziesięciu zależnie od autora) gatunków (podgatunków) o podobnym działaniu leczniczym. W naturze roślina trwała (bylina), jako uprawna dwuletnia. Roślina występuje w całej Eurazji z wyjątkiem stref arktycznych i pustynnych. Uprawiany i dziczejący w Ameryce Północnej. W Polsce pospolity.
Pokrój
W pierwszym roku wytwarza przyziemną rozetę ogonkowych, nieparzystopierzastych liści. W drugim roku wytwarza masywną łodygę.
Wyrasta od 50 do 200 cm. Wewnątrz dęta, walcowata, na dole owłosiona, górą naga, głęboko bruzdkowana, nierozgałęziona lub słabo rozgałęziona w górnej części.
Łodygowe najczęściej naprzeciwległe, zebrane po trzy, cztery, czasem skrętoległe; dolne ogonkowe, górne siedzące z 5-11 parami listków.
Drobne, pachnące, obupłciowe, dichogamiczne z przedprątnością, co zapewnia obcopylność. Zebrane są w baldachokształtne kwiatostany szczytowe lub kątowe. Kielich niewyraźny, przekształca się na owocach większości gatunków w puch. Korona zrosłopłatkowa, lejkowata, lekko asymetryczna z 5 odgiętym łatkami. Kolor zmienny, od białego przez róż do lila. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony, słupek jeden, z długą szyjką zakończoną trójdzielnym znamieniem. Zalążnia trójkomorowa, ale zalążki rozwijają się tylko w jednej komorze (dwie zamierają).
Orzeszek, podłużnie jajowaty, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Kolor od beżowego do brunatnego. Na szczycie najczęściej 10 białawych lub kremowych włosków lotnych. MTN 0,4-0,6 g.
Brzegi wód, mokre łąki, torfowiska niskie.
Kłącze i korzeń kozłka lekarskiego są stosowane w ziołolecznictwie w leczeniu zaburzeń neurowegetatywnych, jako łagodny środek uspokajający oraz ułatwiający zasypianie.
W surowcu roślinnym z kozłka lekarskiego stwierdza się liczne biologicznie czynne substancje: estry kwasu izowalerianowego, kwas walerenowy, waleranon, walerenal i inne. Gotowe preparaty farmaceutyczne mają postać kropli zawierające alkoholowy wyciąg z kłącza (krople walerianowe), tabletek, kapsułek. Wchodzi także w skład mikstur o działaniu uspokajającym.
Mięta pieprzowa, mięta lekarska (Mentha piperita L. 1753 (M. aquatica x M. spicata)) - gatunek byliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceaea Lindl.). Spontaniczny mieszaniec międzygatunkowy powstały prawdopodobnie w Anglii ok. 300-350 lat temu i tam wprowadzony do uprawy. Początkowo w hrabstwie Sureey, a potem w okręgu Mitcham. Tam też zaczęto go uprawiać i z tego terenu pochodzi pierwszy opis zawarty w "Ray, 1724 Synopsis Methodica Stirpium Britannicarum table 10. figure 2. p. 234".
Pokrój
Zielna roślina o pokroju krzewiastym do 90 cm wysokości, wytwarzająca poziome kłącza tuż pod poziomem gruntu (białe) lub powierzchniowe (zielone) (w zależności od wilgotności podłoża).
Wzniesiona, gałęzista (rozgałęziająca się w okółkach liści), 4-kanciasta, o rzadkim owłosieniu na kantach, zielona do brunatnobrązowej w zależności od odmiany, o pustych międzywęzłach lub wypełnionych rzadką parenchymą.
Mięta 'czarna'
Nakrzyżległe, na wyraźnych, krótkich ogonkach, lancetowatojajowate do podługojajowatych, zaostrzone, nierównomiernie ostro piłkowane. Z wierzchu ciemnozielone, spodem jaśniejsze, z obu stron gruczołkowato, żółto kropkowane.
W nibyokółkach, zebrane w kątach liści, tworzące nibykłos o walcowatym kształcie. Kwiaty drobne, 5-6 mm długości, obupłciowe lub tylko słupkowe, różowe, czerwonawe do liliowych, kielich rurkowaty o 5-ciu ząbkach, 10-12 nerwowy, lekko bruzdkowany od wystających nerwów i gruczołkowato kropkowany. Pręciki cztery, fioletowe, krótsze od korony. Roślina obcopylna, nektarodajna. Kwitnie od lipca do sierpnia.
Rozłupnia rozpadająca się na cztery rozłupki. W rzeczywistości mieszaniec jest praktycznie bezpłodny, najczęściej jedna łodyga zawiązuje jeden owoc, a ze stu owoców tylko 10% jest zdolnych do kiełkowania. W hodowli stosuje się wyłącznie rozmnażanie wegetatywne z podziału roślin lub podziału kłączy.
Roślina lubiąca gleby świeże, dość ciężkie, w miarę wilgotne.
Działanie : Liście zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, pobudzają wytwarzanie żółci, usprawniają pracę jelit. Stosowane są jako środek wiatropędny, przy zaburzeniach trawienia, w schorzeniach wątroby i dróg żółciowych. Mają także właściwości przeciwbakteryjne i nieznacznie uspokajające. Olejek miętowy ma podobne, ale silniejsze działanie, szczególnie jako środek odkażający i uspokajający. Stosowany zewnętrznie w nieżycie nosa, do inhalacji przy nieżytach gardła i oskrzeli. Stanowi także składnik preparatów do użytku wewnętrznego przy zapaleniu dróg żółciowych i w schorzeniach wątroby lub jelit.
Mentha x piperita L. var. officinalis Sole f. pallescens Camus ([1]) - Mięta biała, m. francuska: liście i łodygi jasnozielone, bez antocyjanów. Uzyskiwany z surowca olejek uchodzi za "subtelniejszy" od olejku z mięty czarnej, ale plon ziela i wydajność olejku mniejsza niż u mięty czarnej. Częściej używana w zielarstwie i do produkcji "herbatek".
Mentha x piperita L. var. officinalis Sole f. rubescens Camus et E. G. (Mentha x piperita var. vulgaris)([2]) - Mięta czarna, m. angielska, m. Mitcham: liście ciemnozielone, nerwy po spodniej stronie i łodygi przebarwione antocyjanem na kolor fioletowoczerwony. U nas główny surowiec przemysłowy do pozyskiwania olejku miętowego.
Mentha x piperita L. var. silvestris - Mięta węgierska
Naparstnica wełnista (Digitalis lanata Ehrh.) - gatunek roślin należacy wg systemu Reveala do rodziny przetacznikowatych (w innych systematykach do trędownikowatych. Roślina pochodzi z Europy Południowej. W Polsce jest uprawiana, jako roślina lecznicza.
Pokrój
Część podziemna
Pojedyncza, gruba łodyga wyrasta do 100 cm wysokości. W górnej swojej części jest okryta gęstymi, drobnymi włoskami.
W pierwszym roku z korzenia wyrasta przy ziemi różyczka lancetowatych liści. W drugim roku dopiero wyrasta łodyga z liśćmi i kwiatami. Liście na łodydze ustawione są skrętolegle, całobrzegie lub piłkowane, równowąskie, posiadają wyraźne łukowato-równoległe unerwienie. Na dolnej stronie delikatnie omszone. Liście łodygowe są siedzące.
Wyrastają w górnej części łodygi tworząc grono. Dość duże (do 25 mm długości), zwieszające się w dół, rosnące na gruczołowato omszonych, krótkich szypułkach, mają brązowo-żółty kolor z fioletowymi pasmkami. Są to kwiaty grzbieciste, dwuwargowe, kielich kwiatowy mają omszony. Dolna warga jest biała, szeroka i wywinięta w dół. Pręciki są 4, słupek 1. Kwitnie od czerwca do września.
Torebki o jajowatym kształcie, pękające wzdłużnie. W torebce znajduje się bardzo dużo drobnych, czarnych nasion.
Nie jest naszym rodzimym gatunkiem. Została sprowadzona z Półwyspu Bałkańskiego i jest uprawiana jako roślina lecznicza. Czasami jej zdziczałe formy można spotkać w środowisku naturalnym.
Roślina trująca : Zawarte w roślinie glikozydy kumulują się w mięśniu sercowym, co sprawia, że spożycie zbyt dużej dawki wywołuje zaburzenia pracy serca (dodatkowe skurcze komorowe, tętno bliźniacze, kołatanie serca), przy dalszym zażywaniu może nastąpić migotanie komór i zapaść.
Działanie : Zawiera saponiny steroidowe, flawonoidy i glikozydy o działaniu nasercowym, wśród nich: digitoksynę, gitoksynę, lanatozydy A, B, C, D i E, digininę, digipurpurynę, digitaloninę, digitoninę, gitoninę. Substancje te zwiększają kurczliwość mięśnia sercowego oraz poprawiają wydajność serca. Stosowana jest w leczeniu chorób serca (niewydolność krążenia pochodzenia sercowego), najczęściej w postaci nalewki. Wchodzi też w skład różnych leków. Naparstnica jest rośliną trującą, gdyż glikozydy w niej zawarte kumulują się w mięśniu sercowym. Z tego względu stosowana może być tylko pod kontrolą lekarza.
Lecznicze własności naparstnicy odkrył pod koniec XVIII wieku szkocki lekarz Whitering
Lebiodka majeranek, majeranek ogrodowy (Origanum majorana L. syn. Majorana hortensis Moench) - gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.). Lebiodka majeranek rośnie dziko w klimacie śródziemnomorskim, ale obecnie uważa się, że są to rośliny zdziczałe z uprawy.
Pokrój
Roślina osiąga do 50 cm wysokości. Łodygi wzniesione, silnie rozgałęzione, wcześnie drewniejące u podstawy. Cała roślina szaroomszona.
Liście drobne, krótkoogonkowe, podługowatoeliptyczne, łopatkowate, całobrzegie, z gruczołkami.
Kwiate małe, białe do różowych, o niepodzielonej górnej wardze, osadzone w pachwinach okrągłych podsadek, okółkowo zebrane w czterokanciaste, kłosokształtne główki na szczytach pędów. Kwitnie od lipca do pierwszych przymrozków.
Sposób uprawy : Siew w szklarni, wysadzanie rozsady po "zimnych ogrodnikach". Pierwszy zbiór przed kwitnieniem przez ścinanie gałązek ok. 5 cm. nad ziemią (przyspiesza to krzewienie, co zwiększa nastęne zbiory przeprowadzane w czasie kwitnienia). Gałązki suszy się w zacienionym miejscu. Ostatecznie przyprawę otrzymuje się przez osmykiwanie liści i kwiatostanów.
Produkt : Olejek majerankowy - Oleum Majoranae. Roślina zawiera od 0,7 do 3,5% tego olejku eterycznego, którego głównymi składnikami są terpinen, terpinenol, terpineol i borneol. Ziele zawiera także alkohole, seskwiterpeny i związki garbnikowe. Młode, świeże pędy zawierają sporo rutyny (witamina P)- do 128 mg% i kwas askorbinowy do 44 mg%.
Majeranek (12 dni)
Rozdrobnione ziele majeranku używane jest jako przyprawa. Dodawany przede wszystkim do dań ciężkostrawnych, takich jak grochówka czy zupa fasolowa, potraw ze strączkowych oraz tłustych mięs (baranina, gęsina). Jako podstawową przyprawę stosuje się go tylko z solą i pieprzem przy produkcji klasycznej wątrobianki. Jeżeli używany jest oszczędnie, dobrze harmonizuje z szałwią, rozmarynem i tymiankiem. Majeranek jest niezbędnym dodatkiem w masarstwie przy produkcji kiełbas i jest niezbędny w żurku. Ziele przechowywane w szczelnych opakowaniach zachowuje trwałość ok. dwunastu miesięcy.
W przemyśle kosmetycznym.
Prawoślaz lekarski (Althaea officinalis L.) - gatunek rośliny zielnej należący do rodziny ślazowatych.
Pokrój
Gruby, krótki, biały, pokryty żółtą skórką z drobnymi korzonkami.
Wymagania
W uprawie wymaga gleby głębokiej, dobrze nawożonej i wilgotnej.
Działanie: surowiec działa przeciwkaszlowo i wykrztuśnie. Pomaga w stanach zapalnych przewodu pokarmowego - podrażnienia, uszkodzenia nabłonka, wrzód żołądka, nadkwaśność, zaparcia, w schorzeniach górnych dróg oddechowych, jak nieżyt oskrzeli i gardła z kaszlem. Zewnętrznie w postaci kataplazmów na trudnogojące się rany, wrzody, czyraki, w ropnym zapaleniu powiek. Także do lewatyw w przewlekłych zaparciach.
Rumianek pospolity (Chamomilla recutita (L.) Rauschert, syn. Matricaria chamomilla L., Matricaria recutita) - roślina jednoroczna zarówno jara jak i ozima (zależnie od terminu siewu), z rodziny astrowatych. W Polsce pospolity jako chwast segetalny i ruderalny, uprawiany jako roślina lecznicza (obecnie w uprawie głównie poliploidy dające o ok. 50% wyższy plon od gatunku). W stanie dzikim występuje w Europie po 63° 45'N oraz na terenie Uralu, Kaukazu, Azji Mniejszej, Iranu, Afganistanu i Indii. Zawleczony do Ameryki Północnej i Australii. W polskiej florze archeofit.
Kwiaty rumianku pospolitego
Pokrój
Łodyga naga, silnie rozgałęziona, na końcach poszczególnych rozgałęzień zawiązują się koszyczki, wewnątrz pusta, dorastająca do 50 cm wysokości (poliploidy do 80 cm). Korzeń palowy, cienki, mocno rozgałęziony.
Skrętoległe, siedzące, 2- lub 3-krotnie pierzastodzielone. Łatki w kształcie nitkowatym, równowąskie, ostro zakończone.
Zebrane w koszyczek, brzeżne nibyjęzyczkowe, żeńskie, o białej barwie, w miarę przekwitania odginające się w dół, (w pełni kwitnienia od rana prostopadłe do szypułki pod wieczór też przybierające ustawienie zgodne z szypułką (tropizm) równolegle do szypułki. Środkowe obupłciowe, o 5-ciu pręcikach zrośniętych w rurkę otaczających słupek, żółte, rurkowate, 5-ząbkowe, bardzo małe, usadowione na wypukłym dnie kwiatostanowym, wewnątrz pustym (cecha charakterystyczna dla gatunku, w przeciwieństwie do innych rumianków i marun podobnych morfologicznie, np. Matricaria maritima ssp. inodora gdzie dno jest wewnątrz pełne). Koszyczki osiągają średnicę do 22 mm (poliploidy do 30).
Malutka podłużna niełupka, na szczycie lekko wygięta, z pięcioma żeberkami na jednej stronie bez puchu kielichowego, długości zaledwie 0,1 mm (poliploidy 0,2 mm).
Roślina długiego dnia, światłolubna. Wymagania glebowe minimalne. Dobrze plonuje zarówno na glebach piaszczystych jak i gliniastych.
Działanie: w medycynie i kosmetyce używa się olejku. Najczęściej jest stosowany doustnie jako środek przeciwzapalny i przeciwskurczowy układu pokarmowego, ma też działanie przeciwalergiczne. Użyty zewnętrznie przeciwdziała stanom zapalnym skóry. Stosowany wewnętrznie w nieżycie jelit i żołądka, zewnętrznie na owrzodzenia skóry, żylaki odbytu, rumień, oparzenia słoneczne i termiczne I i II stopnia.
Szałwia lekarska (Salvia officinalis L. 1753) - gatunek wiecznie zielonego krzewu z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae). Występuje w stanie dzikim w Europie, w rejonie Morza Śródziemnego. W Ameryce Północnej uprawiana i dziczejąca. W Polsce nie występuje w stanie dzikim, nadaje się jednak do uprawy w ogródku.
Pokrój
W czasie kwitnienia |
Kwiaty szałwii |
Zielono-srebrne, miękkie w dotyku, długoogonkowe, podłużnie owalne lub lancetowate, ułożone naprzeciwlegle. Brzegiem lekko karbowane, a z wierzchu pomarszczone.
Dwuwargowe, barwy fioletowoniebieskiej, zebrane po 4-8 w szczytowe nibyokółki. Kwitną od maja do czerwca.
Historia : Znana już w starożytności jako roślina lecznicza, a także magiczna. Grecy i Rzymianie stosowali ją jako lekarstwo na ukąszenia węża, problemy ze wzrokiem, utratę pamięci. W średniowieczu stosowano ją jako lek na przeziębienia, gorączkę, padaczkę, choroby wątroby i zaparcia. Uważano ją również za afrodyzjak. Arabscy uczeni twierdzili, iż spożywanie szałwii przedłuża życie. W starożytnym Rzymie zbiorom szałwii jako rośliny magicznej towarzyszyły określone zwyczaje.
Surowiec zielarski : Ziele (Herbe salvii) szałwii zawierają od 2,5 do 3% olejku lotnego, który zawiera m.in. tujon, cyneol, kamforę i pinen. Ponadto szałwia zawiera garbniki, flawonoidy, kwasy organiczne, gorycze, duże ilości witaminy B1 (ok. 850 mg %), witaminy PP oraz karoteny (witaminy A) i duże ilości witaminy C.
Działanie : Poprawia pracę układu trawiennego, obniża poziom cukru we krwi, a napary z szałwii łagodzą zapalenia gardła i skóry. Ponadto działa kojąco na depresję, zmęczenie, wyczerpania. Napar z szałwii stosuje się przy nadmiernym poceniu nocnym, zwłaszcza u gruźlików i neurotyków. Dzięki bakteriobójczym właściwościom stosuje się szałwię także zewnętrznie do płukania jamy ustnej, gardła, przy ropnym zapaleniu dziąseł, pleśniawce i przy anginie. Napar szałwii stosuje się także do okładów na trudno gojące się rany, owrzodzenia żylakowate nóg a także jako dolewkę do kąpieli w chorobach reumatycznych, wysypkach i innych schorzeniach skórnych.
Herbatka z liści łagodzi przeciwdziała biegunce, słuzy też do irygacji pochwy w upławach. Dalej jest także (słabym) środkiem przeciwgrzybiczym, oraz przeciwkaszlowym, łagodzącym dolegliwości występujące w okresie menopauzy, skutecznym w ślinotoku.
Sztuka kulinarna : Liście zrywane przed okresem kwitnienia są używane do dziś jako przyprawa. Stosuje się ją jako dodatek do sałatek, mięsnych i drobiowych farszów, ciast i deserów. W Niemczech przyprawia się nią węgorza. Doskonale komponuje się z daniami, których składnikami są pomidory, kapusta i groch. Duże zastosowanie znalazła zwłaszcza w kuchni włoskiej.
Przez proces suszenia smak przyprawy nasila się. Suszona szałwia może być przechowywana do 3 lat w szczelnym opakowaniu. Po tym okresie traci swój zapach.
Powinny jej unikać kobiety w ciąży.
Macierzanka pospolita, tymianek pospolity, tymianek właściwy, tymian (Thymus vulgaris L. Sp.Pl. 1753) - krzewinka należący do rodziny jasnotowatych. Pochodzi z rejonów Morza Śródziemnego, jest uprawiany w Europie, Azji, Afryce.
Pokrój
Roślina trwała. Niska krzewinka dorastająca do 20-30 cm wys. Łodygi wyprostowane lub łukowato podnoszące się, silnie rozgałęzione, 4-kanciaste, popielato-szaro owłosione, u podstawy drewniejące.
Naprzeciwległe, podługowatojajowate, krótkoogonkowe, górne prawie siedzące; długości do 1,2 cm i pół centymetra szerokości; całobrzegie, podwinięte z obu stron (cecha charakterystyczna dla gatunku), gruczołkowato kropkowane, spodem białojedwabiste.
Kwiaty macierzanki
Drobne, osadzone w nibyokółkach w kątach liści, krótkoszypułkowe. Kielich dzwonkowaty, dwuwargowy. Górna warga 3-ząbkowa, dolna 2-ząbkowa o ostrych zakończenich, zabarwiona na kolor liliowy do różowego. Kwitnie od maja do września.
Brunatne rozłupki.
Wrzecionowaty, słabo rozgałęziony, zdrewniały.
