1. Gospodarka światowa

(jest jeden system, ale zrożnicowany)

Podmiotowe ujęcie gospodarki światowej:

• ogół uczestników międzynarodowych stosunków gospodarczych (msg) [ujęcie statyczne]

• system trwałych powiązań ekonomicznych między uczestnikami tychże stosunków [ujęcie dynamiczne].

Przedmiotowe ujęcie gospodarki światowej:

całokształt działalności gospodarczej w skali globu, polegającej na wytwarzaniu dóbr i świadczeniu usług zgodnie z potrzebami ludności.

Kryterium mechanizmu gospodarowania i własności środków wytwórczych: cały system gospodarki światowej był podzielony na dwa główne podsystemy; jest to poniekąd podział historyczny, choć pewna tendencja nadal istnieje;

 kapitalizm (Zachód) - gospodarka wolnorynkowa, własność prywatna

- pojawienie się kapitalizmu (wiek XVIII) rozpoczęło kształtowanie się gospodarki światowej; głównym czynnikiem zmiany jest postęp naukowo- techniczny

- mechanizmem gospodarowania jest rynek i sprzężenie popytowo- podażowe na nim zachodzące (niewidzialna ręka rynku)

- forma własności: dominuje własność prywatna

 socjalizm (Wschód) - gospodarka planowa, własność społeczna (państwowa)

- mechanizm gosp.  plan (instytucje publiczne decydują o kształcie rynku)

- forma własności: w teorii miała być społeczna, a w praktyce była państwowa

Kryterium poziomu rozwoju gospodarczego i struktury gospodarki:

Są wyjątki od tego podziału, np. tzw. wschodzące rynki

 Północ - gospodarki narodowe wysoko rozwinięte (bogate), postindustrialne

- PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca i w ujęciu całościowym jest wysokie

- podstawą gosp. są usługi (ok. 70% PKB), potem przemysł (kilkanaście %), a rolnictwo zaledwie kilka %

- Kanada, USA, Europa Zachodnia, Australia, Japonia

 Południe - gospodarki narodowe słabo rozwinięte (biedne), rolnicze

- niskie PKB (i globalny i w przeliczeniu na jednego mieszkańca)

- struktura gospodarki: na pierwszym miejscu rolnictwo i przemysł (głównie wydobywczy, a nie przetwórczy); najmniej znaczący jest sektor usług (dominują usługi turystyczne - ze względu na dobre położenie)

- większość Afryki i Azji

Kryterium dostępu do nowoczesnych technologii [Jeffrey Sachs- profesor Harwardu]:

Uwzględnia możliwości gospodarek narodowych i zaliczenie ich do różnych regionów pod względem dostępu do nowoczesnych technologii

• regiony technologicznych innowacji  10 lub więcej patentów na 1 mln mieszkańców (Europa Zachodnia, Am. Pn., Japonia, Australia)

• regiony adaptacji zagranicznych technologii  mało własnych wynalazków, ale dysponują możliwościami przystosowania obcych technologii do własnej gospodarki (udział eksportu high technology > 10%  i przekracza 2% PKB); Europa Śr.- Wsch., Azja Pd.- Wsch., Am. Pd. (Argentyna, Chile, Meksyk), RPA, Indie

• regiony nie posiadające nowoczesnej technologii w żadnej postaci  trafiają tu technologie przestarzałe (Afryka, Azja, Am. Śr., część Am. Pd.)

Kryterium więzi geokulturowych:

Jest to podział nie zamknięty; uwzględnia pewne regiony ekonomiczne; pewny wspólny obszar, kulturę, uwarunkowania historyczne, religijne (np. kwestia bogacenia się: grzech czy cnota?)

• zachodnioeuropejska (szerzej europejska lub transatlantycka)

• Azji Południowo-Wschodniej

• latynoamerykańska

• bliskowschodnia

• Afryki Subsaharyjskiej

Tendencje rozwoju współczesnej gospodarki światowej:

- globalizacja;

- regionalizacja (regionalna integracja gospodarcza);

- wzrost znaczenia stosunków finansowych;

- ewolucja strukturalno-jakościowa wymiany międzynarodowej;

- zmiany w dynamice rozwoju gospodarek narodowych i regionów;

- instytucjonalizacja.

Globalizacja

- Ścieżki globalizacji: kulturowa, gospodarcza, informatyczna, polityczna, ekologiczna;

- Kurczenie się świata (czasoprzestrzeni);

- Świat jako „globalna wioska” [Marshall McLuhan];

- Świat jest „jednym miejscem”;

• Globalizacja czy: westernizacja, amerykanizacja, a może macdonaldyzacja? Globalizacja a uniwersalizacja.

Globalizacja - kurczenie się świata - kurczenie się czasoprzestrzeni

W sensie ekonomicznym jest to:

1. internacjonalizacja życia gospodarczego

2. narastanie współzależności między gospodarkami narodowymi

Internacjonalizacji podlega:

3. produkcja

4. wymiana

5. konsumpcja

Produkcją zajmują się korporacje transnarodowe. Produkty tracą swój narodowy charakter.

Internacjonalizacja wymiany polega na tym, iż rośnie jej skala. Rynek wewnętrzny jest za mały i trzeba poszukiwać innych rynków zbytu. Państwa nie wytwarzają, z tego co niezbędne do egzystencji, na rzecz dostaw z zagranicy.

Internacjonalizacja konsumpcji polega na pojawieniu się globalnej marki.

We współczesnym świecie wszyscy są od siebie uzależnieni, lecz nie tworzy to systemu. Część tych współzależności wynika m. in. z poziomu rozwoju gospodarczego

Regionalizacja w znaczeniu ekonomicznym jako regionalna integracja gospodarcza. Z kilku gospodarek narodowych powstaje jedna.

Wzrost znaczenia płaszczyzny finansowej. Przepływ czystego kapitału: inwestycje, kredyty, pożyczki. Wzrost znaczenie banków komercyjnych i państwowych. Organizacje międzynarodowe, IMF, Bank Światowy. Ogromna ilość transakcji spekulacyjnych.

Ewolucja strukturalno - jakościowa wymiany międzynarodowej. W wymianie handlowej spada udział towarów nisko przetworzonych, a wzrasta przetworzonych. Towary tracą na znaczeniu. Praca - kapitał - technologia - informacja.

• Zmiany w dynamice gospodarek narodowych i regionów. Polega to na tym, że przesuwa się centrum gospodarki światowej. Przed II. wojną światową świat miał charakter europocentryczny. Europa została zniszczona. usa się na tej wojnie wzbogaciły. Centrum przesunęło się na wschodnie wybrzeże usa. Początkowo myślano, że centrum przesunie się na tereny Azji południowo - wschodniej. Kryzys walutowy w 1997 r. stłumił to przesunięcie. Jeśli chodzi o peryferie jest nimi Afryka.

• Instytucjonalizacja. Państwa regulują kontakty między sobą poprzez tworzenie norm i reżimów. Tworzenie organizacji międzynarodowych.

--------- Gospodarcza ścieżka globalizacji --------

- postępująca internacjonalizacja (umiędzynarodowienie) życia gospodarczego: produkcji, wymiany i konsumpcji; internacjonalizacja oznacza otwartość świata na obieg ekonomiczny

1. internacjonalizacja wymiany

• produkcja nie jest nastawiona wyłącznie na zaspokojenie rynku wewnętrznego, tylko też z myślą o eksporcie

• import jest nieraz bardziej opłacalny niż nieekonomiczne wytwarzanie produktu przez rynek wewnętrzny  prowadzi do konieczności wymiany

2. internacjonalizacja wytwarzania (produkcji)

• coraz większa ilość produktów wytwarzana jest przez korporacje transnarodowe, których docelowym rynkiem jest duża ilość rynków narodowych

• podzespoły produktów wytwarzane są przez wielu podproducentów, a produkt finalny jest wynikiem montażu  brak narodowego charakteru

- narastanie współzależności między gospodarkami narodowymi. Współzależność zamiast całkowitej podrzędności lub nadrzędności

Fale globalizacji (Balcerowicz):

- 1850-1914,  intensywny rozwój wolnego rynku i handlu (ustabilizowany kapitalizm); dominował przepływ od bogatych do biednych, czyli od gospodarek rozwiniętych (W.B. i Europa finansowała rozwój nowych gospodarek - np. USA); migracja nisko wykwalifikowanej siły roboczej

- 1950-1980,  globalizacja ograniczona (wykluczenie państw socjalistycznych i trzeciego świata)

- od lat 80. XX wieku.  kontynuacja fali poprzedniej ale w innych realiach; włączenie państw postsocjalistycznych i wschodzących rynków odbijających od Południa; przepływy kapitałowe przechodzą od państw wysoko rozwiniętych do państw wysoko rozwiniętych; następuje migracja wysoko wykwalifikowanych osób

Globalizacja: szansa i zagrożenie

+ Konkurencja; - Modernizacja; - Wzrost gospodarczy; - Demokratyzacja; - Zbliżenie kulturowe.

-- Ekspansja korporacji i spadek roli państwa; - Rozwarstwienie społeczne; - Deterytorializacja.

Stosunek do globalizacji: Człowiek z ...

- Davos

 światowe forum ekonomiczne

 globalizacja jest korzystna, jest motorem napędowym

 zwolennicy globalizacji

- Seattle (antyglobalista)

 podczas konferencji WTO przeprowadzono pierwszy wielki protest antyglobalistyczny

 skrajny przeciwnik globalizacji; globalizacja to wyzysk, zagrożenie

- Porto Alegre (alterglobalista)

 w Brazylii zorganizowano światowy szczyt społeczny; (aktywiści, pozarządowcy)

 mieszane uczucia; globalizacja jest nieuchronnym procesem, ale powinno się minimalizować negatywny wpływ, a wzmacniać pozytywny wpływ globalizacji

Regionalna integracja gospodarcza

Proces zacieśniania więzów gospodarczych na ograniczonym obszarze kuli ziemskiej (regionie), prowadzący do powstania trwałych powiązań ekonomicznych między integrującymi się gospodarkami narodowymi, w wyniku których zachodzą wewnętrzne zmiany strukturalne a gospodarki uzależniają się od siebie.

Wzrost znaczenia stosunków finansowych

- zagraniczne inwestycje bezpośrednie i portfelowe, kredyty, pożyczki;

- banki komercyjne, giełdy walutowe, międzynarodowe organizacje finansowe (np. IMF, Bank Światowy, regionalne banki rozwoju, EIB).

Ewolucja strukturalno-jakościowa wymiany międzynarodowej

- spadek udziału towarów nisko przetworzonych i wzrost udziału artykułów przemysłowych w obrotach międzynarodowych.

- wzrost znaczenia usług.

- spadek udziału artykułów rolnych

Zmiany w dynamice rozwoju gospodarek narodowych i regionów:

 centrum gospodarki światowej:

1. do wieku XIX - centrum w Europie; różne państwa w ramach Europy dominowały w tym czasie:

• XV wiek - Włochy

• XVI wiek - Holandia

• XVIII i XIX - Wielka Brytania

1. nastąpiło przesuniecie centrum na zachodnie wybrzeże USA; tam ulokowane były główne przedsiębiorstwa przemysłu zbrojeniowego - co napędzało gospodarkę USA

2. 60 i 70 lata XX wieku przesunięcie centrum na azjatycką część USA (w granicach USA); nowe filary gospodarki: krzemowa dolina (hightechnology), Los Angeles (przemysł rozrywkowy)

3. Przesuwanie się centrum na region Pacyfiku: Chiny + Indie (w stronę tygrysów azjatyckich: Tajwan, Korea, Tajlandia);

 potęga azjatycka ma dość kruche podstawy i powoli następuje cofnięcie do USA; na fali obecnego kryzysu wywołanego przez USA, Chiny kilkakrotnie powiększyły wysokość swojego PKB, zyskując 3 mc. na świecie (przed Niemcami, a za Japonią i USA); tempo rozwoju Chin jest zdumiewające, tym bardziej, że posiadają ogromny potencjał demograficzny

 utrata znaczenia przez Europę Środkowo-Wschodnią i Rosję

 głębokie peryferie gś: Afryka. Są to niezmiennie najsłabiej rozwinięte państwa świata

Instytucjonalizacja

 normy i reżimy międzynarodowe

- zasady, umowy, uzgodnienia na skalę międzynarodową; regulacje prawne i polityczne

- wymiana została uregulowana  związane jest to z pojawieniem się nowych struktur: organizacji międzynarodowych

 organizacje międzynarodowe - regulują sferę ekonomiczną




3. Zagraniczna polityka ekonomiczna

Zagraniczna polityka ekonomiczna to działalność instytucji państwa w sferze stosunków ekonomicznych z zagranicą. Polega na kształtowaniu - za pomocą rozmaitych środków - pożądanych warunków,

kierunków, wielkości i struktury obrotów gospodarczych z zagranicą.

Państwo posiada potrzebne instrumenty wpływające na działalność podmiotów gospodarczych; może decydować o opłacalności pewnych kierunków, sfer gospodarczych (podatki, dotacje itp.); państwo stwarza warunki działalności gospodarczej i wymiany z zagranicą



Uwarunkowania zagranicznej polityki ekonomicznej [koncepcja Z. J. Pietrasia]

Największe znaczenie w polityce ekonomicznej mają uwarunkowania:

1. materialno- społeczne  to jak państwo działa w sferze zagranicznej, politycznej i ekonomicznej zależy od potencjału gospodarczego

2. demograficzne  potencjał ludnościowy (liczba);ludzie z jednej strony są czynnikami wytwórczymi, a zarazem są konsumentami. Ważna kwestia to też struktura wiekowa (wiek produkcyjny) i zawodowa, społeczna (rolnicy, wykształcenie)

3. geopolityczne  zasoby surowcowe, położenie geokomunikacyjne (szlaki handlowe)

4. funkcjonalne  stan stosunków międzynarodowych, koniunktura na świecie, kryzys

5. podmiotowo-strukturalne  udział danego państwa w strukturach mn., zobowiązania wynikające z umów mn., przynależność do różnych organizacji wpływa na politykę zagraniczną w sferze ekonomicznej

6. potencjału politycznego  jak nas widzą inni uczestnicy; wiarygodność kredytowa; atrakcyjność dla inwestorów

Cele zagranicznej polityki ekonomicznej [wg kryterium perspektywy czasowej]

a) Długookresowe (strukturalne [strategiczne]) - zrównoważony rozwój, wzrost potencjału i pozycji międzynarodowej

- kilkanaście, kilkadziesiąt lat

- zwykle wspólna dla wszystkich gospodarka mn.

- zrównoważony rozwój  rozwój całościowy: sfera ekonomiczna+ społ +ekologiczna

- wzrost potencjału, przewagi konkurencyjnej i pozycji mn.

b) Średnio- i krótkookresowe (koniunkturalne [taktyczne i operacyjne]) - np. stabilizacja kursu waluty, likwidacja bezrobocia, restrukturyzacja gospodarki, zbilansowanie bilansu płatniczego

- wyznaczane dla każdego państwa osobno, bardzo zróżnicowane; zależą od sytuacji gospodarczej danego państwa i od danego momentu; dopasowane do konkretnej sytuacji

- średniookresowe: kilka lat;

- krótkookresowe: rok

Środki zagranicznej polityki ekonomicznej:

_ Bezpośrednie - stosowane w kontaktach z zagranicą

_ Pośrednie - wewnętrzne środki, które wpływają na kontakty z zagranicą

_ Finansowe - wpływają na koszty

_ Administracyjne - wpływają na cechy jakościowe, ilość produktów

Dyplomacja gospodarcza - Realizacja działań zmierzających do polepszenia pozycji międzynarodowej państwa poprzez promocję: (1) jego interesów gospodarczych oraz (2) partykularnych interesów jego poszczególnych podmiotów przez przedstawicieli państwa - profesjonalnych dyplomatów [gospodarczych].

 dyplomacja gospodarcza formalnie funkcjonuje od 4 lat, a sam departament od 2 miesięcy

 państwo ma wspierać gospodarkę narodową jako całość, ale także poszczególnych przedsiębiorców

 kształtowanie pewnych norm  traktatów i umów mn., które wpływają na gospodarkę wewnętrzną

 promocja eksportu, przyciąganie inwestorów zagranicznych

Podział zag.pol.eko (1) [wg kryterium sposobu podejmowania decyzji]

• Autonomiczna  jednostronna; państwo podejmując decyzję nie uzgadnia jej z partnerem zagranicznym; podejmuje decyzję samodzielnie, ale oczywiście biorąc pod uwagę skutki swoich działań i podejmując te najkorzystniejsze; brak konsultacji i negocjacji, ale są takie działania jak przewidywanie

• Konwencyjna (umowna)  przewidują negocjacje z drugą stroną (partnerem); w wyniku rozmów, uzgodnień i umów; może być ograniczona do niektórych tylko partnerów albo sfer gospodarczych; istnieje często przesunięcie w czasie; konkretna decyzja jest wynikiem dawnych uzgodnień sprzed wielu lat; nie jest to często decyzja podejmowana w danym momencie; wynika ona z działań podjętych wcześniej

Podział zag.pol.eko (2) [wg kryterium stopnia zaangażowania instytucji państwa]

• Liberalizm (wolny rynek)

 polityka stosowana przez państwa wyżej rozwinięte, nie bojące się konkurencji zagranicznej

• Swoboda prowadzenia działań gospodarczych i kontaktów gosp. z zagranicą

• Rola państwa jako nocnego stróża; państwo wycofuje się poza sferę gospodarczą, pozostawiając ją w gestii przedsiębiorców; działa niewidzialna ręka rynku, a państwo jest na uboczu

• Z początku państwo musi stworzyć warunki do swobody i wolności (zdjąć ograniczenia); potem państwo nadzoruje tylko legalności; państwo nie dyskryminuje i nie faworyzuje podmiotów

• Protekcjonizm: (wspieranie rodzimych przedsiębiorców (uprzywilejowanie)

• Ochronny

• dla słabiej rozwiniętych państw oraz w dobie kryzysu na krótki okres czasu stosowany przez państwa wysoko rozwinięte;

• Państwo na protekcjonizmie ochronnym początkowo zarabia (np. dochody z ceł), ale w dłuższym okresie traci (utrata inwestorów) bo obroty maleją

• Ekspansjonistyczny (Promocyjny):

• wsparcie przedsiębiorstw rodzimych w ich działalności eksportowej (wsparcie organizacyjne)

• Stosowane przez państwa lepiej rozwinięte, gdyż jest on kosztowny

• Państwo stosujące go w krótkim okresie czasu, ponosi koszty (wymaga to sporych nakładów finansowych); natomiast stosując go w dłuższym okresie, państwo zyskuje (wzrost eksportu)

Charakter zag.pol.eko współczesnych państw

- Selektywna - zróżnicowana przedmiotowo i/lub podmiotowo; dostosowana do sytuacji oraz rodzajów podmiotów i typów państwa

- Regionalna - „wspólna”, inna do wewnątrz i na zewnątrz ugrupowania

- Nietaryfowa - posługująca się innymi niż środki taryfowe (cła) instrumentami; środki inne niż cła; cła na świecie znacząco się obniżyły

Autarkia (samowystarczalność)

~ Ograniczanie stosunków gospodarczych z zagranicą do absolutnie koniecznego minimum; państwo musi wykorzystywać maksymalnie własne zasoby (zasoby ludzkie, surowce itp.);

~ eksport = importowi (bilans zerowy); import dot. produktów niezbędnych, których wytworzenie wewnątrz kraju jest nie możliwe

~ Nie ma uzasadnienia ekonomicznego; ekonomiści określają autarkię jako nie słuszną i mało opłacalną; kontakty z zagranicą są czymś korzystnym, logicznym

~ Przyczyny: ideologia lub sankcje międzynarodowe

1. ideologiczne : wynik przyjętego systemu wartości w stosunku do świata zewnętrznego; np. kapitalizm jest wrogiem państwa komunistycznego, więc trzeba odizolować się od świata kapitalistycznego; np. Albania

2. sankcje międzynarodowe : państwo było by skłonne utrzymywać kontakty z zagranicą, ale zagranica stosuje embargo z jakiejś przyczyny np. Irak

~ Przykłady:

Albania [lata 60. i 70. XX w.; uważała za jedynego oprócz siebie komunistę Chiny i tylko z nimi utrzymywała kontakty],  skutkiem tego zamknięcia było ulokowanie Albanii w rankingach na ostatnim miejscu

Korea Ludowo-Demokratyczna [lata 90. XX w.], Irak [1990-2004]

~ czasem rozumiana jako skrajny przykład protekcjonizm

6. Zagraniczne inwestycje bezpośrednie

Obrót kapitałowy- wszelki odnotowywany ruch pieniądza przez granicę

Kapitał: publiczny (właścicielem budżet państwa) i prywatny

Inwestycje zagraniczne:

1)!!! portfelowe - polega na nabywaniu zagranicznych papierów wartościowych (tj. akcje, obligacje) i uzyskiwaniu z tego tytułu uprawnień inwestora pasywnego.

 inwestor pasywny nie ma wpływu na inwestycje, nie może zarządzać tymi papierami; brak realnego wpływu; otrzymuje jedynie zysk - odsetki od obligacji; forma lokaty kapitału lub w postaci dywidendy; ryzyko inwestora- można zyskać lub stracić po przez zmiany wartości rynkowej

Uwaga! W przypadku papierów udziałowych nie może to być więcej niż 10% (jeśli jest ponad to nie jest to już zagraniczna inwestycja portfelowa)

2)!!! bezpośrednie - FDI (Foreign Direct Investment)- to nabycie prawa własności zagranicznych

aktywów w celu uzyskania nad nimi kontroli i możliwości efektywnego zarządzania firmą

(inwestor aktywny). Podejmowanie bezpośredniej działalności gospodarczej z zagranicą.

 daje możliwość wpływu, kontroli i zarządzania; inwestor bezpośredni podejmuje decyzje np. co do wyboru zarządu

Typy FDI (prawo do zarzadzania firm zagranicznych)

- Greenfield - podejmowanie od podstaw samodzielnej działalności gospodarczej za granicą; tworzenie od podstaw przedsiębiorstwa; oficjalne przywiezienie kapitału do kraju (kapitał założycielski)

- Przejęcie - przejmowanie kierownictwa już istniejącego przedsiębiorstwa (wykup udziałów lub akcji, minimum 10%); reinwestowane zyski - gdy przedsiębiorstwo już funkcjonuje, przynosi zyski, które należą do inwestora zagranicznego (może je wywieść do kraju macierzystego- zyski odliczane od FDI; lub dalej inwestować na miejscu - zyski wlicza się do FDI)

- Joint venture - tworzenie nowej spółki mieszanej z partnerem krajowym; wspólne tworzenie przedsiębiorstwa zwykle wkład : fifty - fifty (50% - 50%); pożyczki wewnątrz korporacyjne - gdy firmy należące do jednego przedsiębiorstwa pożyczają sobie pieniądze

Motywy podejmowania FDI

• nasycone rynki macierzyste i krajowa konkurencja

• ominięcie barier celnych i innych ograniczeń

• dążenie do nabycia po dobrej cenie wartościowych zasobów (np. marki, technologii, produktu, sieci sprzedaży)

• wyeliminowanie konkurencji lub wyprzedzenie i zablokowanie ruchu głównego konkurenta

• atrakcyjne warunki działania za granicą

Dochodzi do zmian w prawodawstwie krajowym w zakresie FDI: około 70% zmian (średnia światowa) jest na korzyść inwestycji

Czynniki lokalizacji FDI

1. prawno-polityczne (klimat inwestycyjny państwa: jaka jest polityka państwa i prawo wobec inwestorów)

- czy prawo dopuszcza FDI

- stabilność prawa - jego zmienność; tendencje zmian

- jasność prawa; czy okres vacatio legi jest dostarczającą długi (jeśli tak, to w razie niekorzystnej dla FDI zmiany prawa, inwestorzy mają czas się wycofać)

- polityka: poziom biurokracji, stabilność państwa, stopień upolitycznienia gospodarki, wiarygodność związana z przynależnością do organizacji międzynarodowych (przynależność do WTO, OECD, UE- podnosi wiarygodność i przewidywalność państwa)

2. ekonomiczne (przekonują o stopniu spłacalności inwestycji)

- wielkość rynku wewnętrznego (potencjalni klienci, ich status)

- ceny czynników produkcji (ziemia, siła robocza- praca, kapitał- kredyty, podatki)

- poziom wiedzy i kwalifikacji pracowników ; koszty doszkalania; koszty transportu (eksport + infrastruktura)

3. społeczne (związane ze stosunkiem społeczeństwa i związków zawodowych do inwestycji i kapitału zagranicznego) - np. problemy w państwach arabskich

Co inwestorzy myślą o Polsce: Polacy są wydajni, dobrze wykształceni, średnia znajomość języków obcych; dość wysokie podatki i skomplikowany system podatkowy; kiepskie drogi, duża biurokracja, wolne sądownictwo

Napływ FDI: zdecydowany wzrost napływu FDI nastąpił w II połowie lat 90., a w 2000 roku osiągnął w skali globu 1,4 bln $. W 2007 ponowny wzrost (2 bln $); potem spadek.





FDI w Polsce

- 1976--1986 dopuszczenie możliwości inwestowania w ograniczonym zakresie (wcześniej pełen zakaz)

[6.02.1976 - rozporządzenie Rady Ministrow w sprawie warunków, trybu i organów właściwych do wydawania zagranicznym osobom prawnym i fizycznym uprawnień do tworzenia przedstawicielstw na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dla wykonywania działalności gospodarczej;

6.07.1982 - ustawa o zasadach prowadzenia na terytorium PRL działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne]

- czyli nastąpiło otwarcie drzwi, ale z wieloma ograniczeniami

- dopuszczenie tylko formy Greenfield

- właściciel - osoba pochodzenia polskiego

- 1986--2000 przyciąganie zagranicznych inwestorów [23.04.1986 - ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym; 23.12.1988 - ustawa o działalności gospodarczej z udziałem podmiotów zagranicznych; 14.06.1991 - ustawa o spółkach z udziałem zagranicznym]

- okres szerokiego otwarcia; próby przyciągnięcia kapitału zagranicznego;

- ustawa '88: 3 letnie wakacje podatkowe, brak ograniczeń ile trzeba inwestować

- ustawa '91: wycofanie się z tego; ulgi bardziej wybiórcze

- Od 2001 zrównanie inwestorów zagranicznych z krajowymi przedsiębiorcami

19.11.1999 - Prawo działalności gospodarczej; 2.07.2004 - ustawa o swobodzie działalności gospodarczej]

- brak rozgraniczeń dot inwestorów krajowych i zagranicznych (wspólne ustawodawstwo)

Konsekwencje napływu FDI

6. Finansowe

7. Konkurencja - konkurencja zagraniczna w niektórych przypadkach może być zabójcza

8. Miejsca pracy - przy wykupie firmy negocjuje się często pakiet społeczny (np. okres gwarancji utrzymania miejsc pracy)

9. Unowocześnienie gospodarki - napływ nowoczesnych technologii; zwykle jednak nie są one na najwyższym, poziomie

10. Handel zagraniczny - firma zagraniczna zwykle nie nastawia się tylko na rynek wewnętrzny, ale i eksportuje na rynki zewnętrzne; z drugiej strony często firmy te często zwiększają też import, wytwarzając swoje produkty z półproduktów/ surowców z zagranicy  czyli wpływ na handel zagraniczny jest obustronny (zarówno wzrost eksportu jak i importu)




9. System Narodów Zjednoczonych

System (rodzina) Narodow Zjednoczonych

1. organy główne - karta z 1945 roku ; 6 głównych organów:

1. Rada Powiernicza

2. Rada Bezpieczeństwa

3. Zgromadzenie Ogólne

4. Rada Gospodarczo- Społeczna

5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

6. Sekretariat

2. organy specjalne - są tworzone przez organy główne; zależne finansowo od ONZ; w ich pracach uczestniczą państwa członkowskie (czyli prawie wszystkie państwa świata)

3. organy wyspecjalizowane - nie muszą w nich uczestniczyć wszystkie państwa ONZ

Funkcje systemu NZ

• koncepcyjno-programowa: opracowywanie wieloletnich planów i programów działania (wytyczanie celów); co chcemy osiągnąć w dłuższej perspektywie: Agenda 21 (1992 roku przyjęto jako globalny program dot. XXI wieku - deklaracja milenijna)

• operacyjna: konkretne działania, w tym pomoc finansowa bądź techniczna; podejmowanie konkretnych czynności: pomoc gospodarcza, finansowa, techniczna (doradztwo, informacja)

• koordynacyjna: nadzorowanie działań prorozwojowych podejmowanych przez poszczególne państwa, organizacje międzynarodowe i inne instytucje. Koordynacje działań bardzo wielu podmiotów; nadzorowanie w celu nie pozostawienia nikogo bez pomocy, a po drugie, aby nie marnować zasobów i nie dublować pomocy; powołano w 1946 roku Komitet ADMINISTRACYJNY ds. koordynacji (przewodniczący wszystkich organizacji wchodzących w skład organizacji)

Dwa podstawowe organy ONZ:

1) Zgromadzenie Ogólne

2) Rada Gospodarczo- Społeczna.

Dzisiaj dominuje sfera gospodarczo- społeczna, a nie polityczna!!

Ad. 1) Zgromadzenie Ogólne

 pracuje w trybie sesyjnym (sesje zwyczajne raz do roku- sesja jesienna)

 Sesje specjalne ZO - sesje nadzwyczajne; wybór dokonywany większością kwalifikowaną; inicjatorem może być Rada Bezpieczeństwa albo wniosek członka ONZ, poparty większością

6 najważniejszych sesji:

_ S VI: 9 kwietnia - 2 maja 1974 r., „Surowce i rozwój” - zainicjowana przez Algierie (dot. surowców energetycznych, przyjęto przez aklamację- bez głosowania; bardzo ważny dokument deklaracyjny - „O nowym międzynarodowym ładzie ekonomicznym” + program działania dla wprowadzenia deklaracji)

_ S VII: 1-16 września 1975 r., „Rozwój i międzynarodowa współpraca ekonomiczna”

_ S XI: 25 sierpnia - 15 września 1980 r., Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny”

_ S XVIII: 23-27 kwietnia 1990 r., „Międzynarodowa współpraca ekonomiczna”

_ S XIX: 23-27 czerwca 1997 r., „Szczyt Ziemi + 5”

_ S XXIV: 26-30 czerwca 2000 r., „Rozwój społeczny”

Sesje w latach 90. były bardziej szczegółowe: o narkotykach, równości, rozwijających się państwach wyspiańskich

Zrównoważony rozwój (sustainable development): gospodarka + społeczeństwo + środowisko (sprawiedliwy, znośny i realny)

- rozwój zrównoważony nie może powodować degradacji środowiska, powinien powodować ekonomiczny rozwój państwa (bogacenie się państwa, zwiększenie PKB), nie może być oparty na wyzysku, nie może być skierowany przeciwko społeczeństwu (nie może godzić w człowieka); pojedyncza osoba jest w centrum uwagi - patrzenie na rozwój przez pryzmat pojedynczych osób

Zgromadzenie i Szczyt Milenijny  obrady odbyły się w 4 grupach reprezentujących rynki wschodzące

1. tygrysy azjatyckie (Singapur)

2. Afryka

3. Europa Wschodnia (przewodniczył Aleksander Kwaśniewski)

4. Ameryka Łacińska (Wenezuela)

_ Raport Sekretarza Generalnego (Kofi A. Annan): My,, ludy - Rola Narodów Zjednoczonych w XXII wieku,, A/54/2000

_ 55 sesja zwyczajna ZO NZ: 5(6)-8 września 2000 r., Nowy Jork

_ Deklaracja Milenijna NZ,, A/RES/55/2

Milenijne cele rozwoju

- Wyeliminować skrajne ubóstwo i głód.

- Zapewnić powszechne nauczanie na poziomie podstawowym.

- Promować równość płci i awans społeczny kobiet.

- Ograniczyć umieralność dzieci.

- Poprawić opiekę zdrowotną nad matkami.

- Ograniczyć rozprzestrzenianie się HIV/AIDS, malarii i innych chorób.

- Stosować zrównoważone metody gospodarowania zasobami naturalnymi.

- Stworzyć globalne partnerskie porozumienie na rzecz rozwoju.

„Szczyty Ziemi”

I. Szczyt Ziemi „Środowisko i Rozwój” (UNCED), Rio de Janeiro (1992)  agenda 21

II. „Światowy Szczyt na temat Zrównoważonego Rozwoju” (WSSD), Johannesburg (2002)  nie tylko ekologia, ale i element społeczny (wykluczenia, dyskryminacja)

Ad. 2. Rada Gospodarczo-Społeczna (ECOSOC)

 54 członków wybieranych przez ZO większością 2/3

 kadencja 3 lata; co roku wymieniana 1/3 składu

 klucz geograficzny (sprawiedliwa reprezentacja): 14 Afryka, 11 Azja, 10 Ameryka Łacińska, 6 Europa Wschodnia, 13 Europa Zachodnia i reszta świata

 Prezydent ECOSOC - 2010 Hamidon Ali, Malezja

 sesje zwyczajne jednego roku nowy Jork, a w drugim w Genewie; w spotkaniach uczestniczą głównie ministrowie

Komisje regionalne ECOSOC

 dyskutowanie i rozwiązywanie problemów konkretnych regionów świata

_ Europejska Komisja Gospodarcza (ECE, 1947, Genewa);

_ Komisja Gospodarczo-Społeczna dla Azji i Pacyfiku (ESCAP, 1947, Bangkok);

_ Komisja Gospodarcza dla Ameryki Łacińskiej i Karaibów (ECLAC, 1948, Santiago);

_ Komisja Gospodarcza dla Afryki (ECA, 1958, Addis Abeba);

_ Komisja Gospodarczo-Społeczna dla Azji Zachodniej (ESCWA, 1973, Bejrut).

Komisje funkcjonalne ECOSOC

 charakter problemowy, wspólny dla całego świata, a nie tylko regionów

_ Statystyczna


_ Ludności i Rozwoju

_ Rozwoju Społecznego

_ Statusu Kobiet

_ Narkotyków

_ Zapobiegania Przestępczości

_ Nauki i Technologii dla Rozwoju

_ Zrównoważonego Rozwoju

_ Forum na rzecz Lasów

Organ specjalny

UNDP - Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych

 powstał w roku 1965 z połączenia Rozszerzonego Programu Pomocy Technicznej (EPTA, 1950) oraz

Funduszu Specjalnego (SF, 1959); częściowo finansowanie z dotacji ONZ

 program ekonomiczno - społeczny

 pomoc techniczna i przedinwestycyjna w zakresie:

- likwidacji ubóstwa,

- demokratyzacji życia politycznego,

- ochrony środowiska naturalnego,

- zapobieganiu rozprzestrzenianiu się epidemii HIV/AIDS

- poprawy sposobu zarządzania publicznego - przekazywanie dobrych praktyk.

 biura krajowe są w 132 krajach; biuro wykonawcze - 3 letnia kadencja

Organ specjalny przekształcony w odrębny organ wyspecjalizowany:

UNIDO - Organizacja NZ ds. Rozwoju Przemysłu

• Utworzona 17 listopada 1966 r. jako organ specjalny NZ (Rez. 2152(XXI)); 1979/1985 przekształcona w organizację wyspecjalizowaną; był to organ pomocniczy (specjalny, tak jak UNDP); działalność tego organu była bardzo żywiołowa i wartościowa

• Przekształcenie na bazie organizacji specjalnej, w samodzielną organizację (nowy statut- konstytucja organizacji)

• '79 - podpisanie statutu przez państwa członkowskie ONZ

• '85 - ratyfikacja i początek działalności

• 173 członków (ale bez USA i Australii!- wystąpiły z organizacji po jej przekształceniu)

• Podwyższenie jakości życia w najbiedniejszych państwach świata poprzez zrównoważony rozwój przemysłowy. Obszary działalności:

• Redukcja ubóstwa poprzez wsparcie działalności produkcyjnej

• Budowanie potencjału w zakresie handlu (umożliwienie sprzedaży)

• Energia i środowisko (głównie energia odnawialna)

• Koncentracja geograficzna (najsłabiej rozwinięte państwa, zwłaszcza Afryka), sektorowa (przetwórstwo płodów rolnych) i podmiotowa (małe i średnie przedsiębiorstwa, SMEs)

• Pomoc głównie techniczna: jak tworzyć przedsiębiorstwo, kierować i zarządzać nim; szkolenia kadr, podnoszenie kwalifikacji, programy rozwoju całej branży, obszaru gospodarczego

• Siedziba w Wiedniu

Struktura organizacyjna UNIDO

• Konferencja Generalna (General Conference, GC):

• wszystkie państwa członkowskie, obraduje raz na 2 lata

• Zarząd Rozwoju Przemysłowego (Industrial Development Boarrd, IDB):

• 53 członków wybieranych przez GC na 4 lata; Spotkania raz w roku w okresie GC i dwa razy w pozostałych latach

• Organ wykonawczy

• Komitet Programowy i Budżetowy (Programme and Budget Committee, PBC):

• 27 członków wybieranych przez GC na 2 lata, spotkania raz w roku

• Sekretariat na czele z Sekretarzem Generalnym (Kandem K. Yumkella, Sierra Leone) wybieranym przez GC na 4 lata z siedzibą w Wiedniu

 UNIDO ściśle współpracuje z UNDP

 w państwach w trakcie transformacji funkcjonują

- centra czystej produkcji (ponad 30 na świecie),

• biura promocji, inwestycji i technologii (20)

12. Pomoc gospodarcza

Ekonomiczne instrumenty polityki zagranicznej

- Henry Kisenger: wykorzystywanie kapitału do wywierania wpływu na stosunki międzynarodowe

 Pozytywne („marchewka”) - pomoc gospodarcza (zachęty)

 Negatywne („kij”) - sankcje gospodarcze (groźby, kary)

Pomoc gospodarcza: wszelki przepływ zasobów kanałami państwowymi na warunkach bardziej dogodnych niż rynkowe;

 Dawca (donator) i biorca (beneficjent): strona rządowa

 nie wynika z działań rynku, nieracjonalna ekonomicznie (zasoby „marnują się”); beneficjenci często nie potrafią wykorzystać otrzymanych środków tak dobrze jak zrobiłby to wyżej rozwinięty dawca

!!!Rodzaje pomocy:

 Podmiot udzielający pomocy: bilateralna (dwustronna), multilateralna (wielostronna)

Podział ze względu na donatora, a nie beneficjenta; może to być formalna lub nie formalna struktura

 Forma pomocy: finansowa, rzeczowa, techniczna

Czyli co przekazujemy i w jakiej postaci;

- Finansowa: darowizna, kredyt/ pożyczka

- Rzeczowa: gotowy produkt, towar; np. surowce, żywność; nieodpłatnie lub odpłatnie [po cenie - niższej niż rynkowa]

- Techniczna: doradztwo, szkolenia, usługi eksperckie, stypendia naukowe

 Stopień swobody wykorzystania: wiązana, niewiązanа

- Wiązana: dawca formułuje pewne warunki, na których pomoc ma być wykorzystana

- Niewiązana: brak warunków

 Przeznaczenie pomocy: na konkretne przedsięwzięcie, programowa

- Na przedsięwzięcie: Na jakąś inwestycję, przedsięwzięcie jednostkowe, np. budowa fabryki

- Programowa: długofalowa, kilka kilkanaście przedsięwzięć, modernizacja, restrukturyzacja, reforma, np. program unowocześniania armii

Motywy deklarowane: Są motywy upublicznione (państwo się nimi chwali) i motywy rzeczywiste (którymi faktycznie państwo się kieruje)

- Etyka  pomagamy z solidarności, tego wymaga sumienie, moralność, sprawiedliwość społ., tak wypada

- Bezpieczeństwo międzynarodowe  dbanie o bezpieczeństwo świata demokratycznego

- Wspólnota interesów ekonomicznych  wspomaganie najsłabszych elementów systemu dla dobra całości

podkreślanie:

- interesów większej wspólnoty  wspólny = ludzki

- altruizmu działania  nie działa dla siebie

Oficjalne cele polityki pomocy USA

• Wspieranie praw i wolności człowieka;

• Działanie na rzecz zrównoważonego rozwoju gospodarczego i redukcji rozpowszechnionego ubóstwa;

• Promocja i wsparcie dobrze zarządzanych, demokratycznych państw;

• Zwiększenie dostępu do dobrej jakościowo edukacji, walka z chorobami, poprawa zdrowia publicznego;

• Reakcja na pilne potrzeby humanitarne;

• Zapobieganie i reagowanie na konflikty;

• Przeciwdziałanie zagrożeniom transnarodowym.

!! Motywy rzeczywiste:

Partykularne interesy donatora o charakterze:

 militarno-strategicznym (w ramach i poza formalnymi sojuszami)  wykorzystywanie terytorium sojusznika do działań wpływowych, np. budowa bazy wojskowej

 politycznym  umocnienie wpływów politycznych, kupowanie głosu po przez pomoc gospodarczą

 ekonomicznym  rodzą inwestycje na przyszłość

European Recovery Plan (ERP) - Plan Marschalla

- Program Odbudowy Europy

Ustawa Kongresu (Foreign Assistance Act), zatwierdzona przez prezydenta USA 3 kwietnia 1948 r.

- realizowany do lipca 1951 r. (3 lata)

- USA - Europa

- G. C. Marshall, Harvard, 5 czerwca 1947 r. (dostał pokojową nagrodę Nobla)

- Konferencja w Paryżu, powołanie OEEC (1948)




ERP

Formy

1. Finansowa:

• Bezzwrotne pożyczki (do wydania tylko w USA)

• Pożyczki długoterminowe (na odbudowe infrastruktury)

• Gwarancje rządowe (udzielanie pomocy przedsiębiorcom amerykańskim, aby nie bali się inwestować w Europie

2. Techniczna - poprawa organizacji pracy, doradztwo

USA: pomoc dla Izraela (1968- 73), Jugosławii (1950-56) , ZSRR, Europy Śr- Wsch (PHARE, TACIS), NRD

Utworzono OEEC (Org, Eu. Wsp. Gosp): transatlantycka struktura, określenie reguł  przekształcone w OECD

Administracja amerykańskiej pomocy gospodarczej

1948-1951: ECA - Economic Cooperation Administration

1951-1961: MSA - Mutual Security Administration

Od 1961: USAID - US Agency for International Development

Alliance for the Progress (Alianza para el Progreso)

 Sojusz dla Postępu

 USA - dla Ameryki Łacińskiej (bez Kuby);

gł. beneficjenci to : Kolumbia, Brazylia, Chile, Dominikana

 J. F. Kennedy, Waszyngton, 13 marca 1961 r.

 Karta z Punta del Este, OPA, 17 sierpnia 1961 r.

 Zaplanowany na 10 lat, realizowany do 1973 r.; pomoc na 100 mld $ (w tym 1/5 od USA)

Cele Sojuszu dla Postępu

- „zaspokojenie podstawowych potrzeb kontynentu amerykańskiego jeśli chodzi o mieszkania, pracę i ziemię, zdrowie i szkolnictwo”. Podniesienie poziomu życia

- modernizacja rolnictwa (w tym reforma rolna), przyspieszenie rozwoju przemysłu, transportu, oświaty, ochrony zdrowia, budownictwa mieszkaniowego, poprawa warunków materialnych i socjalnych ludności, rozwój regionalnej integracji ekonomicznej.

Pomoc humanitarna

• Pomoc doraźna mająca na celu ratowanie i ochronę życia oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb ofiar klęsk, kataklizmów i katastrof spowodowanych warunkami naturalnymi lub wywołanych działalnością człowieka. Woda do picia, środki higieny, żywność, koce, łóżka polowe

• Bezzwrotna, o charakterze darowizny (w całości)

• Obowiązują reguły dobrego świadczenia pomocy humanitarnej (Good Humanitarian Donorship, GHD- nie oczekuje się niczego w zamian): humanitaryzm, bezstronność (bez faworyzowania stron), neutralność, niezależność (a nie z powodów gospodarczych)

• Biorcą są ludzie-ofiary. Bezpośredniość pomocy

14. Problemy globalne

Człowiek i jego środowisko

Raport Sekretarza Generalnego ONZ U Thanta (1961--1971) przedstawiony na XXIV sesji ZO NZ w 1969 r.. zgodnie z rezolucją ZO nr 2398/XXIII z 3 grudnia 1968 r.:

„Członkom ONZ pozostało może jeszcze 10 lat na uregulowanie zastarzałych waśni i podjęcie wspólnej ogólnoświatowej inicjatywy w celu zahamowania wyścigu zbrojeń, poprawy warunków środowiskowych człowieka, zlikwidowania groźby eksplozji demograficznej oraz nadanie należytego rozmachu wysiłkom w dziedzinie rozwoju. Jeżeli w ciągu 10-lecia nie zorganizuje się takiego współdziałania w skali światowej,, to obawiam się, że wspomniane przeze mnie problemy osiągną tak zatrważające rozmiary, że ich opanowanie nie będzie już w naszej mocy”.

- konieczność współdziałania bo natura sama sobie nie poradzi



Istota problemów globalnych:

Zasięg: ogólnoświatowy (globalny);

Skutki: kryzysy, upadek cywilizacji;

Rozwiązanie: międzynarodowa współpraca; działanie wielotorowe;

Przyczyny: obiektywne następstwo rozwoju gospodarczego;

Złożoność : równoczesne występowanie, powiązanie z innymi, wiele uwarunkowań.

Istota problemu demograficznego

 Eksplozja demograficzna - gwałtowny choć nierównomierny przyrost ludności w skali globu w drugiej połowie XX w. Centralny problem globalny, bo wiąże się (jest jedną z przyczyn) z problemem żywnościowym, surowcowym, ekologicznym, migracjami, konfliktami politycznymi.

- pierwszy miliard ludzi około 1804 roku, w dwudziestoleciu międzywojennym 2 mld, a pół wieku później już 4 mld (lata 70.); obecnie 7 mld. Przyrost ok. 1 miliarda na dekadę (10 lat)

 Niewłaściwa struktura wiekowa ludności określana jako starzenie się społeczeństw - wiek XXI (w

najmniejszym stopniu dotyczy Ameryki Łacińskiej i Afryki).




Przyczyny eksplozji demograficznej:

- postęp w medycynie

- postęp w dziedzinie infrastruktury społecznej i ekonomicznej


Konsekwencje eksplozji demograficznej:

- wyczerpywanie się zasobów

- degradacja środowiska naturalnego

- trudności w zaspokojeniu potrzeb w zakresie oświaty, służby zdrowia i miejsc pracy

Sposoby rozwiązania:

- walka z biedą

- oświata w zakresie antykoncepcji

- podwyższenie statusu kobiet (edukacja)

- administracyjne ograniczanie rozrodczości (ChRL, Indie)  brak akceptacji środ. mn. na takie działania

Konsekwencje niewłaściwej struktury wiekowej ludności

- Brak rąk do pracy  zmniejszenie wpływów do budżetu i spowolnienie rozwoju

- Załamanie się systemu emerytalnego (dużo osób w wieku poprodukcyjnym, a mało zarabiających na emerytury)

- Wzrost wydatków na służbę zdrowia (opieka ludzi starszych)

Sposoby rozwiązania:

- polityka prorodzinna - świadczenia pieniężne, zmiany w prawie pracy, infrastruktura społeczna

- reforma systemów emerytalnych - wydłużenie czasu pracy, zrównanie czasu przejścia na emeryturę kobiet i mężczyzn

- zgoda na masową imigrację

Najwięksi Eksporterzy

1. USA - 311,8 mld $ 6. Szwajcaria - 86,3 mld $

2. Francja - 220,0 mld $ 7. Kanada - 77,7 mld $

3. RFN - 156,5 mld $ 8. Hiszpania - 77,3 mld $

4. Japonia - 128,0 mld $ 9. Belgia - 68,3 mld $

5. UK - 111,4 mld $ 10. Hong Kong - 59,9 mld $

Najwięksi odbiorcy

1. USA - 316,0 mld $ 6. Hiszpania - 65,5 mld $

2. Francja - 117,5 mld $ 7. Hong Kong - 63,0 mld $

3. ChRL - 108,3 mld $ 8. Belgia - 59,7 mld $

4. UK - 97,0 mld $ 9. Australia - 46,8 mld $

5. Rosja - 70,3 mld $ 10. Brazylia - 45,0 mld $

* Państwa rozwijające się

* Polska : 16,5 mld $

Wewnętrzne:

_ Materialno-społeczne

_ Ideologiczne

_ Demograficzne

_ Geopolityczne

_ Subiektywne

Zewnętrzne:

_ Strukturalne

_ Funkcjonalne

_ Podmiotowo-strukturalne

_ Podmiotowo-funkcjonalne

_ Potencjału politycznego

- praca legislacyjna

(przygotowywanie projektów)

- praca statystyczna, naukowa, ekspercka

- zajmowanie się problemami

merytorycznie, a nie politycznie

Beneficjenci

Ogołem 13,3 mld $, w tym:

• W. Brytania 3389,8 mln $

• Francja 2713,6 mln $

• Włochy 1508,8 mln $

• Niemcy Zach. 1390,0 mln $

• Holandia: 1083,5 mln $...

- niedostatki oświaty seksualnej

- bieda i ograniczony dostęp do środków antykoncepcyjnych

- względy kulturowe i religijne

- poprawa jakości odżywiania

- migracje (wewnętrzne i zewnętrzne)

- konflikty gospodarcze i polityczne

cechy konieczne

4

9

15

---