Kontrola GMO
Mówiąc o Kontroli GMO trzeba najpierw przedstawić samo pojęcie organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Według informacji na stronie Ministerstwa Środowiska „organizm genetycznie zmodyfikowany to organizm inny niż organizm człowieka, w którym materiał genetyczny został zmieniony w sposób niezachodzący w warunkach naturalnych wskutek krzyżowania lub naturalnej rekombinacji.” Akt prawny, który normuje sprawy dotyczące tych organizmów w Polsce to ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych. Ustawa ta weszła w życie z dniem 26 października 2001 r. Została ona znowelizowana w roku 2003, a dokładniej - 8 sierpnia 2003 roku. Otrzymuje się go z wykorzystaniem przede wszystkim nowoczesnej biotechnologii. Pierwszy raz o GMO usłyszano w 1973 roku, kiedy to miały miejsce pierwsze próby polowe - dotyczyły one tytoniu. Takie organizmy najczęściej stosowane są w przemyśle chemicznym, medycynie, produkcji żywności, a także w przemyśle farmaceutycznym. Według naukowców zaletą stosowania genetycznie zmodyfikowanych organizmów może być między innymi podnoszenie ich wartości odżywczej, redukcja niskich plonów przez uodparnianie upraw, zwiększenie wydajności gospodarstw rolnych, rekultywacja zanieczyszczonej gleby, czy dłuższe okresy przechowywania żywności. Istnieją natomiast wady stosowania GMO, których jest znacznie więcej. Chodzi tu na przykład o zaburzenie równowagi ekosystemów, powodowanie alergii i szkodliwy wpływ na zdrowie, skażenie genetyczne roślin rosnących w pobliżu, czy rozprzestrzenianie się pyłków roślin zmodyfikowanych. Jednak badania, które są prowadzone nad tymi organizmami nie do końca informują Nas o wszystkich zagrożeniach związanych z użytkowaniem tych organizmów. Organizmy genetycznie modyfikowane mogą być bardzo szkodliwe i toksyczne dla środowiska i społeczeństwa. Najgorsze jest to, że o wiele łatwiej i szybciej można zarobić na uprawie, a następnie sprzedaży takich produktów, więc istnieje ryzyko zmniejszenia bioróżnorodności. Niepewność człowieka co do organizmów zmodyfikowanych genetycznie jest tak duża, że konieczna jest kontrola, a także prawne uregulowania dotyczące wykorzystania tych organizmów.
Jeżeli chodzi o prawne aspekty stosowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych to są one zawarte w Ustawie z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233). Ustawa ta, reguluje zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Zgodnie z przepisami dyrektywy 90/219/EWG i zmieniającej ją dyrektywy 98/81/WE oznacza to działanie, które polega na modyfikacji genetycznej organizmów lub hodowaniu, przechowywaniu, transportowaniu, niszczeniu, usuwaniu lub wykorzystywaniu organizmów zmodyfikowanych genetycznie w inny sposób, podczas którego są stosowane zabezpieczenia (zamknięta instalacja, pomieszczenia lub inna fizyczna bariera) w celu efektywnego ograniczenia kontaktu tych organizmów z ludźmi i środowiskiem. By podjąć operacje związane z zamkniętym użyciem GMO wymagane jest przeprowadzenie oceny zagrożeń dla zdrowia ludzi i środowiska oraz zastosowanie środków, by uniknąć tych zagrożeń. Ustawa reguluje także zamierzone uwalnianie GMO do środowiska, w celach innych niż wprowadzanie do obrotu. Zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18/WE chodzi tutaj o działanie, które polega na zamierzonym wprowadzeniu do środowiska organizmu zmodyfikowanego genetycznie albo jego kombinacji bez zabezpieczeń mających. Mają one także na celu ograniczenie kontaktu z ludźmi i środowiskiem. Regulowane jest także wprowadzanie do obrotu produktów GMO - czyli dostarczenie lub udostępnienie, odpłatnie lub nieodpłatnie, produktu GMO. Dotyczy to również wprowadzenia na rynek w wyniku produkcji lub dopuszczenie do obrotu na terytorium naszego kraju w ramach obrotu handlowego produktu GMO. Ustawa reguluje także wywóz za granicę i tranzyt produktów genetycznie zmodyfikowanych, jak również właściwość organów administracji rządowej odpowiedniej do spraw organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Ustawy tej nie stosuje się jednak do modyfikacji genetycznych, które dotyczą genomu ludzkiego, a w sprawach dotyczących żywności i środków farmaceutycznych stosuje się przepisy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia i przepisy o środkach farmaceutycznych.
28 stycznia 2013 r. weszły w życie akty prawne regulujące sprawy zakazu uprawy odmian roślin zmodyfikowanych genetycznie: ustawa o nasiennictwie z dnia 9 listopada 2012 r. (Dz. U. z 2012, poz.1512) oraz wydane na podstawie art. 104 ust. 9 tej ustawy, 2 rozporządzenia Rady Ministrów:
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiału siewnego ziemniaka odmiany Amflora (Dz. U. poz. 27).
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiału siewnego odmian kukurydzy MON 810 (Dz. U. poz. 39). W załączniku do rozporządzenia znajduje się wykaz 235 odmian tej rośliny, których materiał siewny nie może być stosowany w uprawach.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiału siewnego ziemniaka odmiany Amflora
Na podstawie art. 104 ust. 9 ustawy z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie (Dz. U. poz. 1512) zarządza się, co następuje:
§ 1. Wprowadza się zakaz stosowania materiału siewnego ziemniaka odmiany Amflora.
§ 2. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 28 stycznia 2013 r.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 2 stycznia 2013 r. w sprawie zakazu stosowania materiału siewnego odmian kukurydzy MON 810:
Na podstawie art. 104 ust. 9 ustawy z dnia 9 listopada 2012 r. o nasiennictwie (Dz. U. poz. 1512) zarządza się, co następuje:
§ 1. Wprowadza się zakaz stosowania materiału siewnego odmian kukurydzy MON 810, wymienionych w załączniku do rozporządzenia.
§ 2. Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem 28 stycznia 2013 r.
Nowa ustawa o nasiennictwie dopuściła stosowanie roślin GMO w kraju (czego wymagała od nas UE), ale mocą rozporządzeń wydanych na jej podstawie zakazano stosowania materiału siewnego genetycznie zmodyfikowanej odmiany ziemniaka Amflora i kukurydzy MON 810. Podobne zakazy wprowadziły już niektóre kraje UE: uprawa zmodyfikowanej genetycznie odmiany ziemniaka Amflora zakazana jest na Węgrzech i w Austrii, natomiast zakaz dotyczący kukurydzy MON 810 wprowadziły Francja, Węgry i Austria.
Zgodnie bowiem z wyrokiem Trybunału Sprawiedliwości UE nie można wprowadzać generalnego zakazu obrotu materiałem siewnym, gdyż narusza to zasadę swobodnego obrotu towarów na obszarze UE. Możliwe jest jednak wprowadzenie zakazu stosowania materiału siewnego konkretnej rośliny genetycznie modyfikowanej lub poszczególnych jej odmian. Za złamanie zakazu i nielegalne wysianie roślin rolnikom grożą kary finansowe oraz zniszczenie upraw.
Następnym dokumentem kontrolującym GMO w Polsce jest Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 8 lipca 2002 roku, a dotyczy ono oceny zagrożenia zdrowia ludzi i środowiska. Rozporządzenie to przedstawia wymagania oceny zagrożeń dla środowiska i zdrowia ludzi, które powstały przez zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych lub przez zamierzone uwolnienie ich do środowiska. Przedstawia ono także wymagania jakie trzeba spełnić, by złożyć odpowiednią dokumentację oceny zagrożeń. Rozporządzenie mówi, że ocena zagrożeń określa skutki, które mogą pojawić się przez oddziaływanie GMO. Są to między innymi: pośredni i bezpośredni wpływ organizmów zmodyfikowanych genetycznie na zdrowie ludzi i środowisko, czy efekty działania. By sporządzić taką ocenę zagrożeń musimy zebrać wszystkie cechy organizmu, które są powiązane z modyfikacją genetyczną. W ocenie uwzględnia się także informacje techniczne, jak i naukowe - na przykład: informacja na temat dawcy, czy skala uwolnienia organizmu zmodyfikowanego genetycznie do środowiska. W naszej ocenie musimy także uwzględnić cechy GMO, które mogą powodować skutki dla środowiska. Zaliczamy tutaj choroby zakaźne człowieka, ale także zwierząt i roślin, wpływ na populację i ich różnorodność, wpływ na cykle biogeochemiczne, czy też zmiany ilościowe i jakościowe w środowisku. Ocena musi też zawierać wnioski, które dotyczą między innymi określenia prawdopodobieństwa zmian konkurencyjności organizmów zmodyfikowanych genetycznie, przepływu genów do innych gatunków, ale również możliwego wpływu na zdrowie człowieka, na środowisko i udziału w procesach biogeochemicznych.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 roku również jest związane z kontrolą GMO. Dotyczy ono organizmów patogennych i ich klasyfikacji. Ta klasyfikacja jest ułożona według wywoływania chorób u człowieka, roślin i zwierząt. Organizmy patogenne dla człowieka są podzielone na cztery podstawowe kategorie. Pierwsza dotyczy mikroorganizmów o małym prawdopodobieństwie wywoływania chorób u człowieka. Druga kategoria odnosi się do mikroorganizmów, które mogą wywoływać choroby człowieka i stanowić zagrożenie dla człowieka, ale dostępna jest profilaktyka i terapia. Kategoria trzecia dotyczy mikroorganizmów, które mogą wywoływać poważne choroby i stanowią duże zagrożenie dla człowieka. Natomiast kategoria czwarta stanowi mikroorganizmy, które mogą wywoływać poważne choroby jak i olbrzymie zagrożenie dla życia człowieka - nie istnieje tutaj skuteczna profilaktyka i terapia. W Rozporządzeniu znajdujemy też listę, która dotyczy organizmów patogennych dla roślin, a ona także jest podzielona na kategorie. Do pierwszej należą mikroorganizmy, które mogą wywoływać choroby roślin, ale tylko te, które mają lokalne znaczenie. W tej kategorii zaleca się stosowanie dobrych praktyk laboratoryjnych. Do drugiej kategorii należą mikroorganizmy, które wywołują epidemie. Dotyczy to roślin uprawnych i ozdobnych. Natomiast trzecia, już ostatnia kategoria dotyczy mikroorganizmów, z którymi jest zabroniona nawet praca i import. Następną listą w Rozporządzeniu jest ta, która dotyczy organizmów patogennych dla zwierząt. Dzieli się ona na trzy kategorie. Pierwsza dotyczy mikroorganizmów, które mogą wywoływać choroby zwierząt, ale muszą też spełniać kryteria: ograniczony zasięg geograficzny, niska zakaźność międzygatunkowa, brak wektorów lub nosicieli. Ich zagrożenie jest niewielkie, a profilaktyka i terapia jest powszechnie dostępna. Kategoria druga dotyczy mikroorganizmów, które wywołują poważne choroby zwierząt. Można prowadzić profilaktykę. Ostania kategoria dotyczy mikroorganizmów, które wywołują poważne choroby zwierząt z wysoką śmiertelnością i katastrofalnymi skutkami ekonomicznymi dla rolnictwa. Nie jest znana profilaktyka medyczna.
Następnym Rozporządzeniem Ministra Środowiska jest to z dnia 6 czerwca 2002 roku. Dotyczy ono określenia wzorów wniosków, które dotyczą zgody i zezwoleń na działania w zakresie GMO. Rozporządzenie to określa wzory wniosków o wydanie zgody na zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych, a także zamierzone uwolnienie GMO do środowiska. Znajdziemy tutaj również wzory wniosków o wydanie zezwolenia na wprowadzenie produktów GMO do obrotu, a także eksport za granicę i tranzyt produktów genetycznie modyfikowanych. Kontrolę nad GMO sprawuje także Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lutego 2002 roku. Dotyczy ono sposobu funkcjonowania Komisji do spraw organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Komisja taka obraduje przynajmniej raz na 3 miesiące. Posiedzenie Komisji można zwołać przez skierowanie odpowiedniego wniosku. Zadaniem Przewodniczącego Komisji jest sprawowanie nadzoru i koordynacja działań związanych z realizacją ustawowych zadań Komisji. Istnieje tez Prezydium, w którego skład wchodzą: przewodniczący, dwóch zastępców, ale także dwóch członków Komisji. Do zadań Prezydium możemy zaliczyć opracowywanie projektów planów prac Komisji, ustalanie terminów i projektów porządku posiedzeń Komisji, ale także wyznaczanie recenzentów do spraw szczególnie skomplikowanych. Z posiedzenia tej Komisji sporządza się protokół, który musi zawierać między innymi listę obecności członków, czy ilość oddanych głosów w sprawie poszczególnych uchwał. Kolejne Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 15 kwietnia 2004 roku (Dz. U. z dnia 26 kwietnia 2004 r.) dotyczy urzędów celnych właściwych dla przewozu lub wywozu produktów genetycznie zmodyfikowanych. Określa się urzędy celne właściwe dla przywozu lub wywozu produktów GMO. Jest to Rozporządzenie, które zastępuje stare rozporządzenie z dnia 19 kwietnia 2002 roku. Weszło ono w życie 1 maja 2004 roku. Kolejnym dokumentem jest Ramowe stanowisko Polski z dnia 18 listopada 2008 roku dotyczące organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Przepisy wspólnotowe z zakresu GMO regulują zagadnienia:
zamknięte użycie mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych - dyrektywa 90/219 i zmieniająca ją dyrektywa 98/81 - organem odpowiedzialnym na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233), jest minister właściwy do spraw środowiska,
zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych, oraz wprowadzanie do obrotu produktów genetycznie zmodyfikowanych - na podstawie przepisów dyrektywy 2001/18/WE - organem odpowiedzialnym na podstawie ustawy z 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 233), jest minister do spraw środowiska,
wprowadzanie do obrotu żywności i pasz genetycznie zmodyfikowanych na podstawie przepisów Rozporządzenia 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady - Główny Inspektor Sanitarny to organ właściwy do wykonywania czynności dotyczących żywności genetycznie zmodyfikowanej oraz organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do wykorzystania jako żywność w zakresie określonym w rozporządzeniu nr 1829/2003, rozporządzeniu nr 1830/2003 oraz rozporządzeniu nr 1946/2003 (art. 93 ust. 1 ustawy z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225). Natomiast minister do spraw rolnictwa, w sprawach dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do użytku paszowego i pasz genetycznie zmodyfikowanych ma kompetencje, ale też wykonuje zadania i obowiązki państwa członkowskiego UE, właściwego organu krajowego, właściwego organu w państwie członkowskim Unii Europejskiej, określonych w rozporządzeniu nr 1829/2003 i rozporządzeniu nr 1830/2003 (art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1045 oraz z 2008 r. Nr 144, poz. 899),
rejestracja odmian roślin uprawnych, w tym też odmian genetycznie zmodyfikowanych - zgodnie z ust. z dnia 26 czerwca 2003 r. o nasiennictwie (Dz. U. z 2007 r. Nr 41, poz. 271, Nr 80, poz. 541 i Nr 191, poz. 1362) oraz przepisami dyrektywy 2002/53/WE jest minister do spraw rolnictwa.
Na poziomie Unii Europejskiej brak jest przepisów, które miałyby dotyczyć uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych oraz współistnienia pomiędzy trzema formami rolnictwa - rolnictwem tradycyjnym, ekologicznym i takim, które wykorzystuje rośliny zmodyfikowane genetycznie. Istnieją jedynie regulacje cząstkowe w postaci „Zaleceń Komisji Europejskiej z dnia 23 lipca 2003 r. w sprawie wskazówek na temat opracowania narodowych strategii i najlepszych praktyk na rzecz współistnienia upraw zmodyfikowanych genetycznie, upraw tradycyjnych i upraw ekologicznych (Nr2003/556/WE)”. Dokument ten zawiera stanowisko Rządu Rzeczpospolitej Polskiej, które dotyczy już wcześniej wspomnianego zamkniętego użycia organizmów genetycznie zmodyfikowanych, zamierzonego uwolnienia organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych, wprowadzania do obrotu produktów genetycznie zmodyfikowanych, a także upraw gatunków roślin genetycznie zmodyfikowanych.
Jeżeli chodzi o zamknięte użycie organizmów genetycznie zmodyfikowanych to prace naukowe mają na celu otrzymanie organizmów, które można wykorzystać między innymi jako farmaceutyki. W systemach zamkniętych realizowane są projekty. Są to przede wszystkim projekty związane z opracowaniem nowych leków (szczepionka czerniakowa, insuliny, szczepionka przeciw żółtaczce). Wyniki prac mają w służyć ksenotransplantacji. Zamknięte użycie dotyczy też prac nad chorobami genetycznymi człowieka. Prace w tym zakresie, zdaniem Rządu Rzeczpospolitej Polskiej, powinny być kontynuowane. Rząd Polski popiera prowadzenie prac zamkniętego użycia GMO zgodnie z warunkami, które są określone w przepisach prawa.
Zamierzone uwolnienie organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych - działania te umożliwiają otrzymanie wyników, na podstawie których można stwierdzić o stanie bezpieczeństwa czy zagrożenia ze strony organizmu genetycznie zmodyfikowanego. Na ich podstawie władze krajowe mogą starać się zgodnie z przepisami dyrektywy 2001/18/WE, jak też dyrektywy 2002/53/WE, o pełne lub czasowe ograniczenia użytkowania organizmu genetycznie zmodyfikowanego na swoim terytorium. Sprawa uwolnienia do środowiska organizmów genetycznie zmodyfikowanych wiąże się z ryzykiem. Minister Środowiska zawsze konsultuje się z władzami lokalnymi i informuje je o przeprowadzeniu testów polowych. Zgodnie z przepisami opracowywana jest opinia Komisji ds. Organizmów Genetycznie Zmodyfikowanych. Dopiero po opracowaniu oceny zagrożenia, wydawana jest decyzja Ministra Środowiska. Zgodnie z Dyrektywą 2001/18/WE prowadzenie doświadczeń polowych powinno pozwolić na:
testowanie w warunkach polowych genetycznie zmodyfikowanych roślin uprawnych, by uzyskać niezbędne wyniki,
uzyskanie wyników rolno-środowiskowych, które dotyczą wpływu organizmów genetycznie zmodyfikowanych na środowisko w warunkach klimatycznych danego kraju, prowadzenie krajowych badań naukowych, ponieważ tylko wyniki uzyskane podczas przeprowadzania testów krajowych są uznawane przez organy Unii Europejskiej podczas starań państwa o wprowadzanie czasowego bądź całkowitego zakazu stosowania i ewentualnej uprawy,
zbadanie możliwości ograniczenia stosowania środków ochrony roślin w przypadkach doświadczeń z roślinami transgenicznymi, czy zwiększenie skuteczności pobierania składników pokarmowych przez rośliny.
Rząd Polski chce, by kraj uzyskał status „kraju wolnego od GMO”. Opowiada się on przeciwko wprowadzeniu na terytorium RP zamierzonego uwalniania GMO do środowiska w celach doświadczalnych. Rząd Rzeczpospolitej Polskiej deklaruje, że będą przestrzegane obowiązujące prawa Unii Europejskiej w zakresie zamierzonego uwalniania organizmów genetycznie zmodyfikowanych do środowiska w celach doświadczalnych. Uważa za zasadne wykonywanie doświadczeń, które mają na celu uzyskanie wyników rolno-środowiskowych dotyczących wpływu organizmów genetycznie zmodyfikowanych na środowisko w warunkach klimatycznych Polski na przykład przez szkoły wyższe.
W zakresie przepisów dotyczących wprowadzania do obrotu GMO jako produktów lub w produktach istnieją dwie drogi ich autoryzacji. Pierwsza ustanowiona dla produktów genetycznie zmodyfikowanych, które mogą znajdować zastosowanie w przetwórstwie i przemyśle (Dyrektywa 2001/18/WE), a druga jest dla wprowadzenia do obrotu genetycznie
zmodyfikowanej żywności i pasz (Rozporządzenie 1829/2003/WE). Zgodnie z przepisami, za wprowadzenie do obrotu produktów genetycznie zmodyfikowanych odpowiada Minister Środowiska. Produkty mogą być użytkowane i wykorzystane we wszystkich gałęziach przemysłu. Wprowadzenie do obrotu produktu na terytorium jednego kraju członkowskiego Unii Europejskiej oznacza, że może on występować w obrocie tego produktu na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Biorąc udział w głosowaniu na forum instytucji Unii Europejskiej Rząd Rzeczpospolitej Polskiej będzie wyrażał negatywne stanowisko w zakresie zezwalania na wprowadzanie do obrotu GMO jako żywność, pasze lub inne produkty, ale jednocześnie deklaruje przestrzeganie obowiązującego prawa Unii Europejskiej w tym zakresie. Od 1 maja 2004 r. decyzje na wprowadzenie do obrotu na terenie Unii Europejskiej produktów wytworzonych z GMO wydaje Komisja Europejska. Zgodnie z przepisami uprawa roślin genetycznie zmodyfikowanych możliwa jest po wprowadzeniu ich do obrotu z przeznaczeniem do uprawy, - Dyrektywy 2001/18/WE bądź Rozporządzenie 1829/2003/WE - zarejestrowaniu jej zgodnie z przepisami Dyrektywy 2002/53/WE i wpisaniu do krajowego katalogu roślin uprawnych. Przeprowadzając taką analizę potencjalnego ryzyka i korzyści stosowania technologii genetycznych modyfikacji roślin w uprawach trzeba uwzględnić:
biologię rozpatrywanego gatunku (niekontrolowane przekrzyżowania z uprawami niezmodyfikowanymi oraz z dzikimi gatunkami roślin),
rodzaj zastosowanej modyfikacji genetycznej,
przydatność modyfikacji w Polsce i możliwość jej zastąpienia przez stosowanie środków ochrony roślin lub agrotechnikę.
Rząd Polski jest przeciwko wprowadzeniu do obrotu z możliwością uprawy roślin genetycznie zmodyfikowanych. Uczestnicząc w procedurze autoryzacji i biorąc udział w głosowaniu na forum Unii Europejskiej Rząd będzie wyrażał stanowisko negatywne. Rząd Polski deklaruje przestrzeganie obowiązującego prawa Unii Europejskiej w tym zakresie.
Jeżeli chodzi o akty prawne o charakterze międzynarodowym, lista przedstawia się następująco:
Dyrektywa 2001/18 EC - zamierzone uwalnianie do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie
Rozporządzenie Komisji 1830/2003 - możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie, możliwość śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie
Dyrektywa 2000/54 EC - ochrona pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy
Dyrektywa 2009/41/WE - ograniczone stosowanie mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie
Decyzja Rady 2001/204 - uzupełnienie dyrektywy 90/219/EWG w zakresie kryteriów określania stopnia bezpieczeństwa dla zdrowia ludzi i dla środowiska
Rozporządzenie Komisji 49/2000 - zmienia rozporządzenie Rady (WE) nr 1139/98, które dotyczy obowiązkowego oznaczania na etykietach umieszczonych na niektórych środkach spożywczych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie innych danych niż przewidziane w dyrektywie 79/112/EWG
Rozporządzenie Komisji 1829/2003 - genetycznie zmodyfikowana żywność i pasze
Rozporządzenie (WE) 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady - transgraniczne przemieszczanie organizmów genetycznie zmodyfikowanych
Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej
Decyzja Rady z dnia 25 czerwca 2002 r. - zawarcie w imieniu Wspólnoty Europejskiej Protokołu z Kartageny o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2001/18/WE z dnia 12 marca 2001 r. w sprawie zamierzonego uwalniania do środowiska organizmów zmodyfikowanych genetycznie i uchylająca dyrektywę Rady 90/220/EWG. Celem tej dyrektywy jest zbliżenie przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich. Celem jest też ochrona zdrowia ludzi i środowiska naturalnego podczas przeprowadzania zamierzonego uwalniania do środowiska naturalnego organizmów zmodyfikowanych genetycznie w innym celu niż wprowadzenie ich do obrotu na określonym terenie oraz wprowadzenia do obrotu we Wspólnocie organizmów zmodyfikowanych genetycznie w charakterze lub w składzie produktów. Przedstawiono w niej obowiązki ogólne:
1. Państwa Członkowskie, zapewniają podjęcie działań, by uniknąć niekorzystnego wpływu na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, które mogłyby być wynikiem zamierzonego uwolnienia lub wprowadzenia do obrotu organizmów zmodyfikowanych genetycznie.
2. Każda osoba przeprowadzi ocenę ryzyka dla środowiska naturalnego. Państwa Członkowskie i Komisja zapewnią, by podczas przeprowadzania oceny zagrożeń uwagę zwrócono na organizmy zmodyfikowane genetycznie, które zawierają geny kodujące oporność na antybiotyki, które są stosowane do leczenia ludzi i zwierząt, w celu ich identyfikacji i wycofania GMO wykazujących cechy oporności na antybiotyki, które mogłyby mieć niekorzystny wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne.
3. Państwa Członkowskie zapewnią odpowiednią ocenę skutków, które mogłyby mieć wpływ na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne, a które mogłyby wynikać z przeniesienia genów z GMO na inne organizmy.
4. Państwa Członkowskie wyznaczą organ lub władze, które będą odpowiedzialne za stosowanie wymagań tej dyrektywy.
5. Państwa Członkowskie zapewnią zorganizowanie inspekcji i innych właściwych działań kontrolnych, które mają na celu uzyskanie zgodności z dyrektywą. W przypadku uwolnienia GMO lub ich wprowadzenia do obrotu w charakterze lub w składzie produktów, na które nie uzyskano zezwolenia, zainteresowane Państwa Członkowskie zapewnią podjęcie działań mających na celu przerwanie tego działania, rozpoczęcie działań zaradczych oraz poinformowanie opinii publicznej.
6. Państwa Członkowskie podejmują działania, które zapewniają możliwość śledzenia wszystkich etapów wprowadzania GMO do obrotu.
Rozporządzenie (WE) nr 1830/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r., które dotyczy możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych
genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych, które zostały wyprodukowane z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniające dyrektywę 2001/18/WE. Rozporządzenie przewiduje ramy w odniesieniu do śledzenia produktów zawierających lub składających się z organizmów genetycznie zmodyfikowanych oraz żywności i paszy wytworzonej z GMO. Mają one na celu ułatwienie etykietowania, monitorowania skutków dla środowiska i zdrowia oraz wykonanie właściwych środków zarządzania ryzykiem. Rozporządzenie stosujemy na wszystkich etapach wprowadzania do obrotu, dla produktów zawierających lub składających się z GMO, a wprowadzonych do obrotu zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym, żywności wyprodukowanej z GMO, wprowadzonej zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym, a także paszy wyprodukowanej z GMO, która została wprowadzona do obrotu zgodnie z prawodawstwem wspólnotowym. Rozporządzenie nie stosuje się do produktów leczniczych.
Dyrektywa 2000/54/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 września 2000 r. w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy. Ma ona na celu ochronę pracowników przed ryzykiem dla ich zdrowia i bezpieczeństwa, ale także z zapobieganiem ryzyku, powstającym w wyniku narażenia na działanie czynników biologicznych w miejscu pracy. Stosuje się ją z zastrzeżeniem dla przepisów dyrektywy Rady 90/219/EWG oraz dyrektywy Rady 90/220/EWG. Czynniki biologiczne określone są w tej dyrektywie sklasyfikowane są w czterech grupach ryzyka zgodnie z poziomem ryzyka zakażenia. Do pierwszej grupy należy czynnik, przez który wywołanie choroby u ludzi jest mało prawdopodobne. Do drugiej grupy należy taki, który może wywoływać chorobę u ludzi i może być niebezpieczny dla pracowników. Jego rozprzestrzenienie jest mało prawdopodobne i jest tu skuteczna profilaktyka lub leczenie. Czynnik biologiczny należący do grupy 3 to czynnik, który może wywoływać ciężką chorobę i może stanowić niebezpieczeństwo dla pracowników. Może się on rozprzestrzenić, ale leczenie jest możliwe. Czynnik biologiczny z czwartej grupy oznacza taki, który wywołuje ciężką chorobę u ludzi i stanowi poważne niebezpieczeństwo dla pracowników. Istnieje wysokie ryzyko jego rozprzestrzenia, a profilaktyka lub leczenie nie są możliwe.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/41/WE z dnia 6 maja 2009 r. w sprawie ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie. Ustanawia ona wspólne środki, które dotyczą ograniczonego stosowania mikroorganizmów zmodyfikowanych genetycznie, mające na celu ochronę zdrowia ludzkiego i środowiska. Nie stosujemy jej do składowania, hodowania, transportu, niszczenia, usuwania lub stosowania GMO, które zostały wprowadzone do obrotu zgodnie z dyrektywą 2001/18/WE lub na mocy innego prawodawstwa wspólnotowego. Państwa członkowskie zapewniają, że podejmowane są środki, by uniknąć szkodliwych skutków dla zdrowia ludzkiego i środowiska, jakie mogłyby powstać z ograniczonego stosowania organizmów genetycznie zmodyfikowanych.
Rozporządzenie (WE) nr 1829/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy. Celem tego rozporządzenia jest ustanowienie podstawy zapewniania wysokiego poziomu ochrony życia i zdrowia ludzkiego, zdrowia i dobrego stanu zwierząt oraz środowiska naturalnego w związku z genetycznie zmodyfikowaną żywnością i paszą przy zapewnieniu skutecznego funkcjonowania rynku wewnętrznego. Celem jest także ustanowienie procedur zatwierdzania i nadzoru genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy, jak również ustanowienie przepisów dotyczących etykietowania genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy. Żywność nie może wywierać szkodliwych skutków dla zdrowia ludzi, zwierząt lub środowiska naturalnego, wprowadzać konsumenta w błąd, ale przede wszystkim odbiegać od żywności przeznaczonej do zastąpienia w takim zakresie - jej spożycie nie powoduje niekorzystnych skutków odżywczych dla konsumentów.
Rozporządzenie (WE) nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lipca 2003 r.
w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych. Stosuje się je do transgranicznego przemieszczania wszystkich organizmów zmodyfikowanych genetycznie, które może powodować szkodliwe skutki dla zachowania oraz zrównoważonego wykorzystywania różnorodności biologicznej. Środki farmaceutyczne określone są przez inne odpowiednie umowy lub organizacje międzynarodowe. Eksporter zapewnia pisemne zgłoszenie danego GMO, które chce „przemieścić”. Eksporter zapewnia dokładność informacji zawartych w tym zgłoszeniu.
Ostatnim już dokumentem przedstawiającym sytuację prawną na arenie międzynarodowej organizmów zmodyfikowanych genetycznie jest Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej z dnia 29 stycznia 2000 roku. Celem protokołu jest przyczynienie się do zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony związanej z przemieszczaniem, przekazywaniem i wykorzystaniem żywych zmodyfikowanych organizmów, które stanowią wynik procesów biotechnologicznych. Mogą one mieć negatywny wpływ na użytkowanie różnorodności biologicznej. Postanowieniem jest realizacji zobowiązań wynikających z tego Protokołu. Zapewniono, że jakiekolwiek tworzenie, transport, czy uwalnianie GMO jest prowadzone w sposób zapobiegający zagrożeniom dla różnorodności biologicznej.
Jednym z organów kontrolującym przestrzeganie przepisów ustaw o organizmach zmodyfikowanych genetycznie jest Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Ustawa o GMO (art. 68 i 69) rozszerza zakres zadań tej Inspekcji. Minister Środowiska ma możliwość wystąpienia do Inspekcji z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli. Ta zobowiązana jest niezwłocznie powiadomić Ministra o zagrożeniach związanych z GMO i podjętych działaniach. Do czynności kontrolnych należy sprawdzenie dokumentów, instrukcji lub zaleceń dotyczących na przykład przechowywania, czy oznakowania produktów GMO. Następnym organem jest Inspekcja Weterynaryjna. Do jej czynności kontrolnych należy sprawdzenie także dokumentów, czy instrukcji lub zaleceń dotyczących przechowywania i opakowania GMO. Główny lekarz weterynarii określa postępowanie i metody kontroli genetycznie modyfikowanych środków żywienia zwierząt. Inspekcja może utworzyć własne laboratoria lub korzystać z usług laboratoriów. Inspekcja Handlowa jest kolejnym organem sprawującym kontrolę nad przepisami dot. GMO. Minister Środowiska może wystąpić do Inspekcji Handlowej z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli dotyczącej przestrzegania przepisów ustawy o GMO. Do czynności kontrolnych należy sprawdzenie tych samych podmiotów co w wyżej wymienionych Inspekcjach. W razie zagrożenia Inspekcja jest zobowiązana niezwłocznie powiadomić Ministra o stwierdzonych zagrożeniach związanych z produktami GMO. Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych - Minister Środowiska może wystąpić do Inspekcji z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli. W ramach kontroli produkcji i obrotu GMO do czynności kontrolnych należy sprawdzenie dokumentów dotyczących używanych organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Inspekcja może utworzyć własne laboratoria lub korzystać z usług laboratoriów. Organy Administracji Celnej również są organem kontrolującym przepisy związane z GMO. Sprawują kontrolę przestrzegania przepisów ustawy w zakresie legalnego obrotu GMO. Zgodnie z art. 52. Ustawy o GMO Minister Środowiska informuje Ministra Finansów o udzieleniu zezwolenia na wywóz lub tranzyt produktów GMO oraz o udzieleniu zezwolenia na wprowadzenie produktów GMO do obrotu. Minister Środowiska może wystąpić do organów celnych z wnioskiem o przeprowadzenie kontroli. Organy administracji celnej zobowiązane są niezwłocznie powiadomić Ministra Środowiska o stwierdzonych zagrożeniach, ale także o nieprzestrzeganiu przepisów ustawy związanych z produktami GMO.
Kompetencji administracji państwowej w sprawach GMO.
Działania z wykorzystaniem GMO muszą być kontrolowane przez odpowiednie organy i należy uzyskać na nie zgodę. Organem administracji rządowej właściwym do spraw organizmów zmodyfikowanych genetycznie jest minister właściwy do spraw środowiska, w którego zakres obowiązków wchodzą przede wszystkim:
1)wydawanie zgody na:
zamierzone uwolnienie GMO do środowiska,
zamknięte użycie GMO.
2)wydawanie zezwoleń na:
wprowadzenie do obrotu produktów GMO,
wywóz lub tranzyt produktów GMO.
3)koordynacja kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą,
4) koordynacja gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa ludzi i środowiska w zakresie GMO.
Obowiązkiem ministra jest też informowanie o ewentualnie występujących awariach, sporządzenie projektu Krajowej strategii bezpieczeństwa biologicznego oraz wynikającego z niej programu działań. Pomoc w realizacji powierzonych mu zadań sprawuje powołana również na mocy ustawy (art. 12) „Komisja do spraw GMO” jest organem doradczo-opiniodawczy złożona m.in. z przedstawicieli ministerstwa, nauki, przedsiębiorstw biotechnologicznych, pozarządowych organizacji ekologicznych, przedstawicieli organizacji konsumenckich. Funkcję nadzorczo-kontrolną spełniać mogą w imieniu Ministra Środowiska m.in. Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcja Ochrony Środowiska czy Inspekcja Weterynaryjna.
Organizmy genetycznie zmodyfikowane, a rolnictwo.
Wykorzystanie organizmów genetycznie modyfikowanych w rolnictwie jest jednym z najczęściej dyskutowanych problemów w dobie światowego kryzysu dotyczącego braku żywności przy ciągle zwiększającej się liczbie ludności. Z jednej strony daje szansę na produkcję większej ilości żywności przy coraz gorszej jakości i powierzchni gleb możliwych do rolniczego wykorzystania. Z drugiej stanowi jednak możliwość zmniejszenia bioróżnorodności oraz potencjalne narzędzie monopolizacji rynku przez pojedynczych producentów posiadających prawo do wyłącznej produkcji uzyskanych w trakcie badań korzystnych (odpornych na niekorzystne war. środowiska, wysokowydajne w produkcji) odmian roślin czy zwierząt. Wprowadzane regulacje dotyczące GMO powinny być restrykcyjne (zapewniające ostrożność względem nie do końca poznanych procesów), ale jednocześnie racjonalne, zapewniając możliwość stosunkowo swobodnego prowadzenia badań przez naukowców i późniejsze stosowanie GMO dla dobra całej ludzkości, a nie tylko zysku poszczególnych przedsiębiorców.
Odpowiedzialność za nieprzestrzeganie GMO.
Nieprzestrzeganie przepisów zawartych w ustawie o GMO skutkuje sankcjami administracyjnymi polegającymi przede wszystkim na cofnięciu wydanych zezwoleń lub zgody dotyczącej operacji z GMO, wstrzymaniu działalności w zakresie zamkniętego użycia GMO lub nakazie wycofania produktu GMO z obrotu. Stosuje się również kary przewidziane prawem cywilnym za szkodę na osobie, w mieniu lub środowisku, chyba że szkoda nastąpiła na skutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą użytkownik GMO nie ponosi odpowiedzialności. Jeżeli w wyniku przeprowadzania operacji z użyciem GMO dojdzie do zniszczenia elementu środowiska (który według prawa jest dobrem wspólnym obywateli), o roszczenia z tytułu odszkodowania ubiegać się mogą Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub organizacja ekologiczna. Katalog przestępstw i wykroczeń polegających na różnego rodzaju przekroczeniach przepisów o GMO zawartych w ustawie zawiera m.in.:
prowadzenie operacji z udziałem GMO bez wymaganej zgody lub niezgodnie z warunkami w niej zawartymi,
prowadzenie operacji z udziałem GMO bez uprzedniego sporządzenia oceny zagrożeń lub braku jej aktualizacji,
sprowadzenie niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia ludzi, zwierząt lub stanu środowiska lub mienia,
niepodjęcie działań zapobiegającym rozprzestrzenianiu skutkom awarii,
brak prowadzenia odpowiedniej dokumentacji prowadzonych operacji,
brak właściwego oznakowania produktów GMO.
Nieprzestrzegający przepisów użytkownik GMO (w zależności od rodzaju popełnionego przestępstwa związanego z niewłaściwym przeprowadzaniem operacji GMO) wyrokiem sądu może zostać skazany na karę pozbawienia wolności (od kilku miesięcy nawet do 12 lat jeśli w wyniku takich działań doszło do śmierci człowieka lub znacznego uszczerbku na zdrowiu wielu ludzi), zapłatę odszkodowania pieniężnego lub do naprawienia szkody poprzez przywrócenie stanu poprzedniego.
Katarzyna Kołek